Moderator: prof. Andrzej Czyżewski.
W trakcie sesji zaprezentowane zostały fundamen‑
talne problemy ekonomii rolnej jako subdyscypliny ekonomii. W teorii ekonomii, tak jak jest ona upra‑
wiana w Polsce dominują konsekwencje przepły‑
wów w procesie tworzenia dochodów i ich podziału na dwa czynniki, tj. pracę i kapitał. Czynnik ziemi w ekonomii głównego nurtu jest najczęściej pomi‑
jany, bądź co najwyżej traktowany jako constans.
Ziemia, jako specyficzny czynnik produkcji, niemo‑
bilny, niepomnażalny musi mieć swoje szczególne miejsce w rozważaniach ekonomicznych, zwłaszcza ekonomii heterodoksyjnej, tj. w ramach ekonomii instytucjonalnej czy też wyboru publicznego. Poru‑
szane tematy dotyczyły istoty kwestii agrarnej, która może być rozpatrywana holistycznie przez pryzmat roli rolnictwa w gospodarce, jego specyfiki i proble‑
mów oraz konsekwencji, które z tego wynikają dla całej gospodarki. Należy też zauważyć, że kwestia agrarna może się przejawiać w sprzecznościach na kilku płaszczyznach, m. in.: efektywności mikroeko‑
nomicznej versus racjonalności makroekonomicznej, sprawiedliwości społecznej versus sprawności eko‑
nomicznej czy też bezpieczeństwa żywnościowego i zachowania środowiska versus dochodowości pro‑
dukcji, co dodatkowo wzmacniają problemy globa‑
lizacji. Węższe podejście, ale częściej spotykane, sprowadza się do zdefiniowania, analizy i oceny jed‑
nego, bądź kilku jej przejawów. Przegląd literatury wskazuje, że współczesną kwestię agrarną możemy sprowadzić do trzech konkurencyjnych wobec siebie obszarów, w tym ekonomicznego, gdzie najwięk‑
szym problemem jest dysparytet dochodów, jego geneza (kierat technologiczny, malejąca krańcowa produktywność ziemi i dochodowość pracy oraz zaangażowanego kapitału, zawodność rynku, która stymuluje rozwój struktur oligo‑ i monopolistycz‑
nych w relacjach dostawca – odbiorca, konieczność kompromisu pomiędzy wymogiem wzrostu konku‑
rencji, wraz ze wzrostem poziomu intensywności produkcji, jej koncentracji i specjalizacji a barierą środowiskową i społeczną) oraz dylemat czy dyspa‑
rytet ekonomiczno ‑społeczny rolnictwa i wsi w wa‑
runkach rynkowych jest uniwersalną prawidłowością
procesu gospodarowania, czy też osobliwą jego przypadłością. Kłopotliwy pozostaje również obszar społeczny przejawiający się wyższym od przecięt‑
nego poziomem bezrobocia na wsi, wykluczeniem społecznym, niską dywersyfikacją rynku pracy, niską gęstością zaludnienia, gorszym dostępem do usług podstawowych, starzeniem się ludności wiejskiej;
zanikaniem rolników, jako osobnej warstwy społecz‑
nej; czy najogólniej rzecz biorąc – zagrożeniem dla żywotności obszarów wiejskich oraz środowiskowy, zauważalny poprzez zależność od biofizycznych warunków produkcji, zanik bioróżnorodności, za‑
nieczyszczenie i erozja gleb, ograniczoność zasobów wody, bezpieczeństwa żywności.
Ważnym problemem w dyskusji o stymulatorach trwałego wzrostu w gospodarstwach rolnych jest problem ekoefektywności, rozwoju niskoemisyj‑
nego oraz cen ziemi determinowanych ulokowa‑
niem w przestrzeni. Wskazano na rolę rolnictwa w systemie społeczno ‑gospodarczym na poziomie regionalnym. Oczywiste jest, że mamy do czynienia z pewnym uniwersaliami, jak chociażby postępują‑
cym ograniczaniem zasobów dla produkcji rolnej (np. degradacja ziemi czy konkurencja jej funkcji produkcyjnej z mieszkaniową), zmiany klimatyczne i związane z nimi rosnące ryzyko produkcyjne, jed‑
noczesny problem niedożywienia i marnotrawstwa żywności czy zmiany w modelach konsumpcji żyw‑
ności na świecie. Stad rodzą się dylematy związane z poszukiwaniem optymalnego modelu rozwoju rol‑
nictwa, który powinien następować poprzez wzrost ekoefektywności, innowacyjności czy wartości ka‑
pitału ludzkiego i społecznego w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Zmiany te muszą następować poprzez instytucjonalny aparat regulacyjny, gdyż jak pokazuje rzeczywistość – klasyczne teorie ekonomii zawodzą w tym zakresie.
Podniesiono też problem luki dochodowej w go‑
spodarstwach w kontekście roli budżetów rolnych w jej niwelacji. Można uznać, że występowanie luki dochodowej jest problemem uniwersalnym, wynikającym z naturalnie dłuższego cyklu konwersji gotówki (sześciokrotnie dłuższego aniżeli w sektorze przemysłowym). Stąd też rodzi się pytanie, skoro alokacja kapitału, ale też i innych czynników z natury przynosi niską efektywność w sektorze rolnym, jak zwiększać dochody rolnicze i niwelować dysparytet dochodowy? Rozwiązanie tego problemu jest dwo‑
jakie – zmienić alokację czynników wytwórczych dotychczas zaangażowanych w rolnictwie, prze‑
mieszczając je do bardziej opłacalnych zastosowań bądź też zwiększać dochody poprzez intensyfikację i wzrost skali produkcji (drogą industrialną, wpada‑
jąc w kierat technologiczny i niszcząc środowisko), co w dłuższym okresie nie rozwiązuje problemu luki
dochodowej i przynosi straty społeczne. Pozostaje zatem redystrybucja środków publicznych, która z jednej strony wspiera dochody rolnicze, z drugiej zaś motywuje do działań prośrodowiskowych. Bada‑
nia wskazują, że wsparcie publiczne nie zniekształca impulsów rynkowych.
Innym ważnym problemem okazała się kwestia bezpieczeństwa żywnościowego i mechanizmów ograniczających ryzyko w produkcji żywności, a także innowacji w tym zakresie. W tym kontekście podniesiono problem zielonych projektów w ramach partnerstwa publiczno ‑prywatnego (PPP) w agro‑
biznesie, zwracając uwagę na uwarunkowania ich funkcji usługowych. W odniesieniu do WPR podkre‑
ślono, że istnieje wiele instrumentów realizujących m. in. cele demograficzne czy dobrobytu społecznego na wsi. Nadal jednak trudna do rozwiązania pozo‑
staje kwestia parytetowych dochodów, stabilnych cen produktów rolnych i ochrona środowiska oraz zmarginalizowanej pozycji rolnika w łańcuchu do‑
staw. Należy zatem postawić sobie pytanie, od czego odchodzimy i do czego dążymy w warunkach mo‑
dernizacji WPR, co było przedmiotem dyskusji.
Moderator: dr hab. Michał Brzeziński.
W części panelu 6 poświęconej nierównościom, rynkowi pracy i dobrobytowi społecznemu modera‑
tor postawił tezę, że w zakresie zagadnień będących przedmiotem dyskusji polscy ekonomiści ponieśli w ostatnich latach ogromną porażkę. Fundamentalne reformy systemu emerytalnego i systemu edukacji, które popierała większość ekonomistów akademic‑
kich, zostały w ostatnich latach odwrócone, opierając się na decyzjach wyłącznie politycznych bez śladu merytorycznego uzasadnienia. Z drugiej strony partia rządząca wprowadziła lub ogłosiła zamiar wprowa‑
dzenia szeregu kosztownych reform i transferów spo‑
łecznych (rozszerzenie programu „Rodzina 500+”
na pierwsze dziecko, „wyprawka szkolna”, trzynasta i czternasta emerytura, podniesienie płacy minimal‑
nej do radykalnie wysokiego poziomu), które nie są efektywne redystrybucyjnie, a mogą wypychać wydatki budżetowe w innych, kluczowych dla roz‑
woju dziedzinach (zdrowie, edukacja). Nieefektyw‑
ność redystrybucyjna wprowadzonych rozwiązań widoczna jest najlepiej w obliczu faktu, że ubóstwo absolutne wzrosło w Polsce w 2018 roku o niemal jeden punkt procentowy. Wydaje się zatem, że rola ekonomistów akademickich w procesie reformo‑
wania polskiej gospodarki i kształtowania polityki społeczno ‑gospodarczej została w ostatnim okresie dramatycznie zredukowana.
W dyskusji podniesiono wątek nierówności do‑
chodowych w Polsce. Ostatnie badania pokazują, że faktyczne nierówności dochodowe w Polsce mogą
ZĘŚĆ I – X KONGRES EKONOMISTÓW POLSKICHONOMIŚCI DLA ROZWOJU – PODSUMOWANIE być nawet 25% wyższe, niż pokazują to oficjalne
dane GUS. Fakt, że w odniesieniu do poziomu nie‑
równości istnieje w Polsce tak duża niepewność wskazuje, że środowisko ekonomistów akademickich i instytucje państwa nie poświęciły do tej pory wy‑
starczających zasobów na badanie tego problemu.
Prof. Anna Krajewska zauważyła, że poza nie‑
równościami ekonomicznymi, jednym z najważ‑
niejszych problemów rozwojowych dla Polski jest nierównowaga sił pomiędzy pracodawcami a pra‑
cownikami. Według tej opinii polska transforma‑
cja gospodarcza od początku charakteryzowała się znaczną przewagą przedsiębiorców w stosunku do pracowników pod względem wysokości opodatko‑
wania, siły przetargowej, oraz pozycji i znaczenia grup interesów (związki pracodawców a związki zawodowe pracowników). Innym ważnym proble‑
mem z perspektywy szans rozwojowych polskiego modelu państwa dobrobytu jest regresywność sys‑
temu podatkowego, która dużej części obywateli nie wydaje się sprawiedliwa. Regresywność ta ogra‑
nicza również możliwości zwiększania dochodów podatkowych przez państwo.
Dr hab. Beata Woźniak ‑Jęchorek prof. UEP stwierdziła, że jednym z najważniejszych problemów rozwojowych przed którym stoi polska gospodarka jest jakość instytucji rynku pracy (zarówno formal‑
nych, jak i nieformalnych). Szczególnym problemem jest brak wystarczająco inkluzywnych instytucji, które w większym stopniu mobilizowałyby wciąż nisko wykorzystane zasoby pracy (współczynnik aktywności zawodowej wzrósł w Polsce w latach 1993–2017 jedynie o 1 punkt procentowy, natomiast średnio w UE 15 – o 10 punktów procentowych).
Spada również liczba godzin pracy na zatrudnio‑
nego. W Polsce brakuje regulacji ułatwiających pracę w niepełnym wymiarze godzin lub pracę tymcza‑
sową. Potrzebne jest także właściwe dostosowanie systemu podatkowo ‑świadczeniowego, tak aby opo‑
datkowanie pracy nie zniechęcało kolejnych człon‑
ków gospodarstwa domowego do podejmowania pracy, jak i, aby transfery społeczne nie zachęcały do bierności zawodowej lub niepełnego zatrudnienia.
Wyzwaniem jest również czwarta rewolucja prze‑
mysłowa, która radykalnie zmienia charakter pracy we wszystkich branżach i zawodach. Prowadzi to do wzrostu samozatrudnienia i pracy pozostających poza tradycyjnymi formami uregulowania. Analiza dokumentów Rady Dialogu Społecznego i związku zawodowego Solidarność prowadzi do wniosku, że niestety zagadnienie to wciąż nie jest jeszcze postrzegane w Polsce jako istotne.
Anna Matuszczak Andrzej Czyżewski Michał Brzeziński
Panel 7 Finanse publiczne i system podatkowy
Moderatorzy: prof. Stanisław Owsiak, prof. Teresa Lubińska.
Paneliści: dr Paweł Dziekański (Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach), dr hab. Marcin Gorazda (Uniwersytet Jagielloński), dr hab. Hanna Kuziń‑
ska (Akademia Leona Koźmińskiego w Warszawie), dr hab. Anna Moździerz prof. UEK (Uniwersytet Eko‑
nomiczny w Krakowie), dr hab. Marta Postuła (Uni‑
wersytet Warszawski), mgr Przemysław Włodarczyk (Uniwersytet Łódzki).
Podstawowym kryterium przy zaproszeniu osób do udziału w panelu 7 była tematyka nadesłanych na Kongres referatów. Zgodnie z intencją Rady Pro‑
gramowej X Kongresu Ekonomistów przedmiotem dyskusji panelowej były sprawy o podstawowym zna‑
czeniu dla rozwoju społeczno ‑gospodarczego Polski.
W związku z tym uczestnikom panelu postawione zostały i rozesłane elektronicznie kilkanaście dni przed Kongresem dwa problemy, na których powinni skoncentrować się paneliści podczas debaty. Były to następujące kwestie:
1. Bezpieczeństwo finansów publicznych a rozwój społeczno ‑gospodarczy Polski.
2. Czy i jakie zmiany są konieczne w systemie podat‑
kowym Polski.
Wyniki obrad panelu zostały przedstawione na sesji plenarnej zamykającej Kongres.
Można je ująć w następujące punkty:
Po pierwsze, finanse publiczne są narzędziem poli‑
tyki społeczno ‑gospodarczej państwa. Konstatacja ta jest oczywistością, jednak nie zawsze jest zauważana i respektowana w praktyce. Finanse publiczne w sensie praktycznym nie mają autonomicznych celów, stąd też nie można fetyszyzować niektórych kryteriów wynikających z doktryny ekonomicznej. Przykładem tego może być bezwzględnie respektowana zasada równowagi budżetowej, gdyż na finanse publiczne silny wpływ wywiera cykl koniunkturalny. Stąd przy ich kształtowaniu konieczne jest rozróżnienie struktu‑
ralnych i cyklicznych czynników równowagi budże‑
towej (finansów publicznych). Przedmiotem oceny stanu finansów publicznych powinien być w więk‑
szym niż dotychczas stopniu bilans (saldo) całego sektora finansów publicznych, stan i zmiany długu publicznego z podziałem na dług rządowy i samo‑
rządowy. W dotychczasowej praktyce eksponowana było przede wszystkim ocena stanu finansów publicz‑
nych na podstawie salda budżetu państwa, które jest zaledwie elementem salda całego sektora finansów
publicznych. Eksponowanie kształtowania się długu publicznego sprzyjałoby bezpieczeństwu finansów publicznych w średnim i długim okresie i mogłoby być czynnikiem mitygującym, a więc korzystnym dla rządu, nadmiernie żądaniami wydatkowymi.
Po drugie, finanse publiczne są – w sensie docho‑
dowym – elementem produktu krajowego brutto.
W związku z tym w kształtowaniu racjonalnego stanu finansów publicznych, a więc w posługiwaniu się in‑
strumentami dochodowymi i wydatkowi, należy dążyć do wykształcenia pozytywnego sprzężenia zwrotnego między tymi kategoriami (wielkościami) makroeko‑
nomicznymi. Kształtowanie tej pozytywnej zależ‑
ności jest trudne, ale możliwe. Chodzi o elastyczne posługiwanie się instrumentami finansów publicznych przy osiąganiu celów społeczno ‑gospodarczych, ale jednocześnie przy zachowaniu kontroli nad finansami publicznymi i ich bezpieczeństwem.
Po trzecie, rozwiązania instytucjonalne, zarówno Unii Europejskiej, jak i krajowe, takie jak średnio‑
okresowy cel budżetowy (MTO), stabilizacyjna reguła wydatkowa, kryteria zbieżności i pozostałe sprzyjają zachowaniu bezpiecznych finansów publicznych.
Warunkiem skuteczności wymienionych rozwiązań instytucjonalnych jest jednak to, że nie będą podej‑
mowane próby ich zmieniania dla doraźnych celów politycznych. Tak np. podejmowane próby zmiany formuły wydatkowej mogą nie tylko naruszać wy‑
mienione powyżej pozytywne zależności między wzrostem gospodarczym a finansami publicznymi.
Skutkiem tego może być wypieranie wydatków in‑
westycyjnych (majątkowych) budżetu państwa przez wydatki bieżące.
Po czwarte, dostrzega się potrzebę utworzenia w Polsce rady fiskalnej, na wzór istniejących takich rad niemal we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej. Instytucja taka odgrywałaby ważną rolę w kształtowaniu bezpiecznych finansów publicznych, w lepszej alokacji wydatków publicznych.
Po piąte, w dyskusji mocno akcentowano potrzebę realokacji wydatków publicznych w kierunku zwięk‑
szenia wydatków na ochronę zdrowia, infrastrukturę energetyczną ze względu na bezpieczeństwo energe‑
tyczne kraju, na naukę oraz B+R. Wielkim wyzwaniem dla badaczy polityków jest wykształcenie takich in‑
strumentów tkwiących w finansach publicznych, które skutecznie wspierałyby zrównoważony rozwój.
Po szóste, w dyskusji przeważał pogląd, że w po‑
lityce społecznej bardziej skutecznym narzędziem są wydatki (transfery) niż preferencje w podatkach do‑
chodowych (ulgi, zwolnienia) adresowane do obywa‑
teli. Nie oznacza to, że należy rezygnować z aktywnej polityki podatkowej dla osiągania celów społecznych, ale przy zachowaniu właściwych proporcji między stosowanymi instrumentami, czyli preferowaniu in‑
strumentów wydatkowych (transferowych), czego
przykładem może być wspieranie polityki prorodzin‑
nej, ograniczanie nadmiernych nierówności dochodo‑
wych, zmniejszanie zakresu ubóstwa.
Po siódme, zwracano uwagę, że nazbyt opresyjne działanie aparatu skarbowego w stosunku do przedsię‑
biorców obraca się przeciwko państwu, gdyż przedsię‑
biorcy przenoszą swoją dzielność do krajów bardziej przyjaznych pod względem poboru podatków.
Po ósme, zwracano uwagę, że w Polsce przy gro‑
madzeniu dochodów publicznych nadużywane są po‑
datki pośrednie. Tymczasem z badań wynika, że poza znanym problemy ściągalności podatku od towarów i usług (VAT), podatki te są mniej przydatne do stabili‑
zowania cyklu koniunkturalnego. Ze względu na kon‑
strukcję podatków pośrednich utrwalają i pogłębiają one nierówności dochodowe w społeczeństwie.
Po dziewiąte, w debacie publicznej zauważalna jest słaba działalność różnych podmiotów na rzecz pod‑
niesienia świadomości podatkowej obywateli. Wyraża się to w sumie szkodliwym zrywaniem więzi między nakładanymi podatkami a korzyściami, jakie odnosi społeczeństwo jako całość czy społeczności lokalne.
Podniesienie świadomości podatkowej korzystnie wpływałoby na ściągalność podatków. Należy za‑
niechać zauważalnych często praktyk, w których za‑
mazuje się związek między wydatkami („rząd daje”) a ciężarami podatkowymi. Takie podejście do finan‑
sów publicznych może – wbrew intencjom – sprzyjać roszczeniom wydatkowym wobec budżetu państwa (finansów publicznych).
Po dziesiąte, zdrowe relacje między podatnikami a państwem muszą być oparte na zaufaniu. Zaufanie to jest osłabiane przez niską jakość stanowienia prawa podatkowego, co wyraża się częstymi zmianami, nie‑
respektowanie vacatio legis, wprowadzanie istotnych zmian w ciągu roku podatkowego (fiskalnego), co w normalnych (niekryzysowych) warunkach powinno być niedopuszczalne, gdyż destabilizuje dodatkowo środowisko, w którym prowadzona jest działalność gospodarcza. Jest to symptomem wspomnianej nieuza‑
sadnionej i szkodliwej opresji podatkowej państwa.
Po jedenaste, dla przyszłej skutecznej ściągalności podatków, czyli respektowania zasady sprawiedliwego rozkładania ciężaru podatkowego, aparat skarbowy musi sprostać wyzwaniom związanym z liberaliza‑
cją przepływów czynników wytwórczych, cyfryzacją gospodarki.
Po dwunaste, jeżeli chodzi o system i politykę po‑
datkową, to poza potrzebą ponownego spojrzenia na relacje między stosowanymi podatkami pośrednimi a bezpośrednimi, czego rezultatem powinno być zwięk‑
szenie roli podatków dochodowych w gromadzeniu dochodów publicznych, uczestnicy dyskusji wyraź‑
nie opowiedzieli się za koniecznością wprowadzenia podatku katastralnego ad valorem. Wprowadzenie tego podatku nie musi oznaczać wzrostu obciążenia
ZĘŚĆ I – X KONGRES EKONOMISTÓW POLSKICHONOMIŚCI DLA ROZWOJU – PODSUMOWANIE społeczeństwa podatkami (fiskalizmu), lecz zmianę
struktury systemu podatkowego, zmianę struktury obciążeń podatkowych. Stworzyłoby to też szanse (okazję) wzmocnienia roli podatków bezpośrednich i sprzyjałoby bardziej sprawiedliwemu rozłożeniu opodatkowania gospodarstw domowych; bardziej racjonalnemu gospodarowaniu zasobem mieszka‑
niowym. W dyskusji nie było wyraźnego stanowiska co do ewentualnych zmian w systemie opodatkowania rolnictwa w Polsce.
Stanisław Owsiak Teresa Lubińska