Dobrostan psychiczny jako istotne zagadnienie współczesnej psychologii

Funkcjonujące współcześnie w obszarze nauk społecznych pojęcie „jakość życia”

bierze swój początek w powstających w latach siedemdziesiątych XX wieku programach społecznych, mających na celu poprawę warunków życia ludzi należących do różnych kategorii społecznych (Kowalik, 2007). Pojawienie się zainteresowania tą tematyką zbiega się w czasie z dostrzeżeniem braku bezpośredniej przekładalności wzrostu gospodarczego na poziom zadowolenia z życia. Jak podaje Rapley (2003), u podstaw namysłu nad jakością życia leży pragnienie znalezienia alternatywy dla koncepcji wiążących rozwój społeczeństwa ze wzrostem możliwości nabywczych jego członków (por. Małek, 2005). Zgodnie z prezentowanym ujęciem, „jakość” stanowić ma przeciwwagę dla eksponowanego dotychczas pojęcia „ilości”, a efektywne działania zmierzające ku poprawie warunków funkcjonowania z definicji przyjmować muszą wielowymiarową postać.

Rozważania nad jakością życia od samego początku prowadzone są dwutorowo, w zależności od przyjętych założeń podstawowych (Noll, 2000). W ramach tzw. „podejścia skandynawskiego” do badania poziomu omawianej zmiennej wykorzystuje się wskaźniki obiektywne (takie jak np. pieniądze, wiedza, relacje społeczne czy bezpieczeństwo), zaś

„podejście amerykańskie” skoncentrowane jest na wskaźnikach subiektywnych. Wspomniane zróżnicowanie podejść oraz interdyscyplinarny charakter pojęcia sprawiają, że trudno jednoznacznie zdefiniować jakość życia, a co za tym idzie, wskazać niebudzące wątpliwości kryteria jej pomiaru. Kowalik (2007) zwraca jednak uwagę, że choć sama jakość życia nie daje się jednoznacznie określić, zwykle uwzględnia się w jej ramach aspekty fizjologiczne, psychologiczne oraz społeczne, choć w zależności od podejścia przypisuje się im zróżnicowane znaczenie. Podobnego rozróżnienia dokonują Diener i Ryan (2009), mówiąc o trzech składnikach ludzkiego dobrostanu: finansowym, psychologicznym i społecznym. Jak jednak zaznacza Oleś (2010), najpełniejsze modele jakości życia uwzględniają zarówno czynniki obiektywne, jak i subiektywne, przy czym w ramach tych ostatnich ujmuje się nie tylko zadowolenie z warunków życia, ale również osobiste wartości i aspiracje.

Wskazany sposób rozumienia jakości życia znajduje odzwierciedlenie w zagadnieniach, rozwijanych w ramach tej rozprawy (zob. tabela 5.1). Zasoby kapitału

ekonomicznego, społecznego i kulturowego rozumiane mogą być jako obiektywne aspekty jakości życia studentów. Ich osobiste cele i oczekiwania, uwzględniane po stronie subiektywnych elementów jakości życia, znajdują natomiast odzwierciedlenie w powiązanej z teorią autodeterminacji problematyce aspiracji życiowych. Innym, subiektywnym elementem składającym się na charakteryzującą studentów jakość życia jest jego ocena, wchodząca w zakres definicji psychicznego dobrostanu (psychic well-being).

Tabela 5.1. Składniki jakości życia a zmienne analizowane w ramach rozprawy źródło: opracowanie własne na podstawie Rapley, 2003; Kowalik, 2007; Oleś, 2010

SKŁADNIKI JAKOŚCI ŻYCIA ANALIZOWANE ZMIENNE

OBIEKTYWNE

Dostęp do zasobów materialnych Kapitał ekonomiczny Posiadane kontakty społeczne

i osadzenie w kontekście kulturowym Kapitał społeczno-kulturowy

SUBIEKTYWNE

Poczucie zadowolenia z życia

Satysfakcja z życia

Dobrostan psychiczny w ujęciu sześciowymiarowym Poczucie zadowolenia

z kondycji fizycznej Witalność

Poczucie zadowolenia

z realizowanych celów Aspiracje życiowe

Poczucie pozostawania w zgodzie z

wyznawanym systemem wartości Kryzys w wartościowaniu

Zgodnie z koncepcją Spendla (2005), formułowanie problemów badawczych powiązane jest z występowaniem w ramach dyscyplin naukowych sytuacji tzw. obiektywnej sytuacji problemowej. Określenie to odnosi się do stanu, w którym pomiędzy obszarami wiedzy, doświadczenia i wartości pojawiają się wyraźne napięcia, związane np.

z nieprzystawalnością dotychczasowych ustaleń do aktualnych warunków. Sytuację taką zaobserwować można zarówno u podstaw naukowego namysłu nad jakością życia, jak i koncepcji psychologicznych, skoncentrowanych na jego subiektywnych wskaźnikach. Brak bezpośredniej przekładalności charakteryzujących rozwinięte społeczeństwa warunków ekonomicznych na poziom satysfakcji z życia ich członków (Rapley, 2003) skłania do wniosku, że pojęcia dobrobytu i dobrostanu pokrywają się jedynie częściowo. Z jednej strony świadczą o tym ustalenia mówiące, że gdyby wzrost poczucia zadowolenia z życia chcieć oprzeć wyłącznie na czynnikach ekonomicznych, to w celu podwyższenia go o 10%

w rozwiniętych krajach należałoby oczekiwać wzrostu przeciętnego dochodu o 400 000%

(Czapiński, 2004), co wiązałoby się zapewne z głębokim kryzysem gospodarki światowej.

Z drugiej zaś coraz częściej dostrzega się fakt, że rozwój gospodarczy nie jest zjawiskiem jednoznacznie pozytywnym, a wraz z nim pojawiają się koszty o charakterze psychologicznym (Górnik-Durose, 2005). Sytuacja ta związana jest w znacznym stopniu z zasygnalizowanym przez Seligmana (2008) paradoksem, polegającym na obserwowaniu wśród amerykańskiej młodzieży epidemii depresji, pomimo obiektywnie bardzo dobrych warunków życia (por. Buss, 2000).

O ile obiektywne składowe jakości życia stanowią przede wszystkim przedmiot badań ekonomii i socjologii, o tyle w obrębie zainteresowań psychologów na pierwszy plan wysuwają się jej aspekty subiektywne. Według Dienera i in. (2008) dobrostan psychiczny jest zmienną decydującą o wartości nadawanej życiu oraz wpływającą na szerokie spektrum aktywności jednostki. Osoby charakteryzujące się wysokim poziomem dobrostanu psychicznego są bardziej efektywne i lepiej wykorzystują dostępne zasoby środowiskowe (Myers, 2000), dlatego osiąganie zadowolenia z życia postrzegać można nie tylko jako ostateczny cel, ale również jako instrumentalny czynnik polepszający poziom funkcjonowania w świecie (Czapiński, 2008). W przeglądowym artykule Argyle (2008) przedstawia szereg badań na temat czynników modyfikujących ludzkie poczucie zadowolenia z życia, takich jak np. wiek, religijność czy przynależność do określonych grup etnicznych. Z punktu widzenia subiektywnego poczucia jakości życia studentów najistotniejsze okazują się jednak ustalenia dotyczące wykształcenia, przynależności do klasy społecznej, sposobów spędzania wolnego czasu oraz poziomu aktywności.

Wyniki badań (Cantril, 1965; za: Argyle, 2008) wskazują na istnienie niewielkiej, dodatniej korelacji pomiędzy poziomem wykształcenia a poczuciem szczęścia i zadowolenia z życia. Efekt ten jest jednak tym silniejszy, im biedniejsi są przedstawiciele badanego społeczeństwa (Campbell, 1981; za: Argyle, 2008). Z uwagi na to, że Polska należy do uboższych krajów Unii Europejskiej, a poziom życia jej obywateli wciąż odbiega od poziomu życia Brytyjczyków, Szwedów czy Niemców, wśród mieszkańców można się spodziewać widocznych dodatnich związków pomiędzy poziomem wykształcenia a poczuciem psychicznego dobrostanu. W kontekście tym interesujące wydaje się porównanie grup o zróżnicowanym poziomie aktywności, pozwalające odpowiedzieć na pytanie, czy podwyższona aktywność akademicka związana jest z subiektywną satysfakcją z życia mocniej niż działania wykonywane na poziomie umiarkowanym.

Podobnie jak w przypadku wykształcenia, również związek zadowolenia z życia z przynależnością do wyższej klasy społecznej silniej zarysowuje się w obrębie społeczeństw

uboższych, charakteryzujących się istnieniem znacznych zróżnicowań majątku i stylu życia.

Satysfakcja z życia jest tym silniejsza, im większym poziomem prestiżu cieszy się klasa społeczna, do której należy jednostka (Cantrill, 1965; za: Argyle, 2008). Wprowadzenie w Polsce mechanizmów gospodarki rynkowej zaowocowało ukształtowaniem się widocznych różnic majątkowych (Leszkowicz-Baczyński, 2010). Można zatem przypuszczać, że pomiędzy studentami istnieją różnice w zakresie poziomu satysfakcji życiowej związane z ich przynależnością klasowo-warstwową. Z subiektywnym poczuciem szczęścia pozytywne wiążą się również wysoki poziom aktywności osobistej oraz poziom zagospodarowania wolnego czasu (Veenhoveen i in. 1994; za: Argyle, 2008). Im chętniej ludzie oddają się przyjemnym czynnościom, im częstsze są ich przyjacielskie kontakty społeczne, im bardziej dobrowolnie angażują się w daną aktywność, tym wyższy jest ich poziom życiowej satysfakcji.