Orientacje temporalne w ujęciu Zimbardo i Boyda

Zimbardo i Boyd (1999, 2009) proponują rozbudowaną koncepcję przyjmowanych przez ludzi perspektyw czasowych. W ujęciu tych badaczy perspektywy czasowe zawierają komponenty poznawcze, emocjonalne i społeczne, a na ich kształtowanie się wpływa szereg czynników lokowanych zarówno w obrębie jednostki, jak i od niej częściowo lub całkowicie niezależnych (np. krąg kulturowy, religia, wydarzenia historyczne, procesy ekonomiczne).

Wraz z postępującą dominacją konkretnego nastawienia czasowego mogą one stać się trwałym elementem sfery psychicznej człowieka, wyznaczającym horyzont jego aktywności oraz moderującym sposób organizowania relacji ja-świat. Omawiana koncepcja nawiązuje do tradycyjnych ujęć orientacji temporalnych, wyróżniających kierunki: retrospektywny, prezentystyczny i prospektywny. W ramach każdego z nich wskazane zostają jednak dodatkowo po dwa aspekty, wokół których organizowana jest ludzka percepcja czasu (zob.

rysunek 3.1.).

Rysunek 3.1. Orientacje temporalne w ujęciu Zimbardo i Boyda źródło: opracowanie własne na podstawie: Zimbardo, Boyd, 1999, 2009

Do perspektyw przeszłościowych należą perspektywa przeszłościowo-pozytywna oraz przeszłościowo-negatywna. Pierwszą z nich charakteryzuje pozytywna ocena przeszłych wydarzeń oraz wysoka gotowość do ich wspominania. Jednostki, u których orientacja ta przyjmuje wysokie wartości wyróżniają się dużym przywiązaniem do tradycji oraz szacunkiem do wartości rodzinnych. Chętnie utrzymują kontakty koleżeńskie, a ich spojrzenie na świat odznacza się znacznym poziomem konserwatyzmu. Perspektywę przeszłościowo-negatywną charakteryzują tendencje do rozpamiętywania mających miejsce w przeszłości przykrych wydarzeń oraz doznanych krzywd. Ludzie o takiej orientacji są często nieufni, ksenofobiczni i agresywni w stosunku do innych ludzi oraz niechętnie odnoszą się do wszelkich zmian zachodzących w ich życiu. Ponadto wykazują podwyższoną skłonność do przygnębienia i depresji.

Wyróżniona w ramach orientacji prezentystycznych perspektywa teraźniejszościowa hedonistyczna wiąże się z wyrażaniem przekonań o ulotności życia połączonych z dążeniem do wypełnienia go jak największa ilością wrażeń, przyjemności i wyjątkowych doznań.

Osoby, u których perspektywa ta dominuje, szukają atrakcyjnych bodźców zmysłowych (także seksualnych) oraz szybkiej gratyfikacji dla swoich działań. W środowisku społecznym cechuje je otwartość i łatwość nawiązywania kontaktów. Ponadto wykazują one niski poziom umiejętności planowania oraz niechęć do czynności rutynowych i wymagających wysiłku.

Druga z perspektyw teraźniejszościowych – fatalistyczna, silnie powiązana jest z przekonaniem, że życie jednostki determinowane jest przez siły i okoliczności od niej niezależne i trudne do ogarnięcia, takie jak przeznaczenie, przypadek czy instytucje ekonomiczno-polityczne. Przejawia się ona niskim poczuciem własnej skuteczności,

ORIENTACJE TEMPORALNE

PRZESZŁOŚCIOWE TERAŹNIEJSZOŚCIOWE PRZYSZŁOŚCIOWE

RETROSPEKTY WNE

pozytywna

negatywna

hedonistyczna

fatalistyczna

przyszłościowa

transcendentalna

biernością, zależnością od innych ludzi oraz brakiem perspektyw. Cechuje ją także wyraźna skłonność do frustracji, lęku i agresji.

Osadzona w wymiarze prospektywnym perspektywa przyszłościowa powiązana jest z gotowością do wyznaczania sobie długofalowych celów i odraczania gratyfikacji. Osoby o takiej orientacji są w stanie akceptować teraźniejsze wyrzeczenia w imię przyszłych korzyści oraz charakteryzują się wytrwałością i wysokim poziomem osobistych ambicji.

Perspektywa przyszłościowa wiąże się ponadto z oporem przed dostrzeganiem własnych słabości i uznawaniem doznawanych porażek. Silne ukierunkowanie przyszłościowe prowadzić może także do zaniedbywania kontaktów społecznych oraz pracoholizmu.

Orientacja przyszłościowa transcendentalna łączy się natomiast z przekonaniem, że życie ludzkie nie kończy się wraz ze śmiercią biologiczną, lecz jest ona jedynie kolejnym (wcale nie ostatnim) jego etapem. Ludzie o silnej perspektywie przyszłościowo-transcendentalnej wykazują zainteresowanie tematyką religijną, metafizyczną i filozoficzną, a swoje aktualne działania oceniają w kontekście przekraczającym nie tylko horyzont teraźniejszości, ale również możliwej do wyobrażenia przyszłości.

Autorzy wskazują szereg czynników szczególnie predysponujących do przyjęcia konkretnej perspektywy temporalnej. O tym, jak jednostka będzie odnosiła się do swojej przeszłości w dużej mierze decyduje ocena wydarzeń z nią związanych. Perspektywa teraźniejszościowa fatalistyczna częściej występuje wśród osób doświadczających deprywacji społeczno-ekonomicznej, natomiast orientacja teraźniejszościowa hedonistyczna daje się zaobserwować szczególnie wśród ludzi młodych oraz preferujących wysokie natężenie bodźców płynących z otoczenia. Co więcej, każdy człowiek jest naturalnym teraźniejszościowym hedonistą, natomiast o zmianie dominującej orientacji temporalnej decydują elementy pojawiające się w trakcie jego życia. O przewadze orientacji przyszłościowych nad teraźniejszościowymi w pewnej mierze decyduje religia (protestanci są silniej zorientowani na przyszłość niż katolicy) oraz typ kultury (kultury indywidualistyczne wykazują się większą tendencją do perspektyw przyszłościowych niż kultury kolektywistyczne). Badacze wspominają również o powiązaniu orientacji prospektywnej z ekonomią kapitalistyczną i „zachodnim stylem życia”⁶.

Interesującym aspektem omawianej koncepcji jest spojrzenie na orientacje czasowe z perspektywy wielowymiarowej, zakładającej współwystępowanie wszystkich sześciu

6 Pogląd ten jest sprzeczny z ujęciem kapitalizmu zaproponowanym przez Barbera (2008), rozróżniającego skoncentrowany na przyszłości kapitalizm liberalny od skoncentrowanego na teraźniejszości kapitalizmu konsumpcyjnego.

orientacji czasowych, z których każdą cechuje określone natężenie (por. Boniwell, Zimbardo, 2007). Optymalny układ orientacji temporalnych (zob. rysunek 3.2.) zakłada silną orientację przeszłościowo-pozytywną, umiarkowanie wysokie natężenie orientacji teraźniejszościowej hedonistycznej i przyszłościowej oraz niskie wartości orientacji teraźniejszościowej fatalistycznej i przeszłościowo negatywnej. W optymalnym funkcjonowaniu pomaga również umiarkowana orientacja przyszłościowo-transcendentalna. Wspomnieć należy, iż – zdaniem badaczy – znaczne różnice pomiędzy profilem optymalnym a profilami realnie występującymi powiązane są z szeregiem niepożądanych zjawisk i stanów, takich jak stagnacja, sztywność poznawcza, bierność, nieodpowiedzialność, pracoholizm, oderwanie od rzeczywistości, czy skłonność do niezdrowej rywalizacji.

Rysunek 3.2. Optymalne natężenie perspektyw czasowych w koncepcji Zimbardo i Boyda źródło: opracowanie własne na podstawie www.thetimeradox.com

Rezultaty badań prowadzonych w ramach zaproponowanego przez Zimbardo i Boyda podejścia zaowocowały sformułowaniem pewnej liczby wniosków, istotnych z punktu widzenia projektowanych badań, dotyczących znaczenia wybranych własności

przeszło- ściowo-negatywna

przeszło- ściowo-pozytywna

teraźniej-szościowa fatalistyczna

teraźniej-szościowa hedonistyczna

przyszło-ściowa przyszł.

transcenden-talna

PERCENTYL

optymalna perspektywa czasowa

psychologicznych dla kształtowania się określonego poziomu studenckiej aktywności. Chcąc poznać relacje pomiędzy przyjmowanymi orientacjami czasowymi a radzeniem sobie z przykrymi wydarzeniami życiowymi i uzyskiwanym wsparciem psychicznym Holman i Zimbardo (1999, za: Zimbardo, Boyd, 1999) przeprowadzili badania na próbie amerykańskich studentów. Wykazały one, że gotowość do dzielenia się z członkami rodziny informacjami na temat stresujących doświadczeń wiąże się ujemnie z perspektywą przeszłościowo-negatywną (r=-0,26, p<0,01) i teraźniejszościową fatalistyczną (r=-0,18, p<0,05). Perspektywa teraźniejszościowa hedonistyczna powiązana jest z kolei z gotowością do dzielenia się podobnymi informacjami z przyjaciółmi (r=0,21, p<0,05). Pozytywny obraz przeszłości koreluje dodatnio z natężeniem uzyskiwanego wsparcia społecznego (r=0,27, p<0,001), zaś perspektywa przeszłościowo-negatywna z natężeniem społecznych konfliktów, w których jednostka uczestniczy (r=0,16, p<0,05). Wraz ze wzrostem natężenia perspektywy przyszłościowej rośnie poziom aktywnego radzenia sobie z napotkanymi problemami (r=0,41, p<0,001), natomiast w przypadku perspektywy teraźniejszościowej hedonistycznej identyczną relację zaobserwowano w kontekście radzenia sobie poprzez strategię unikową (r=0,22, p<0,05). Ze stosowaniem strategii opartej na emocjach w sposób dodatni wiąże się natężenie perspektywy przeszłościowo-pozytywnej (r=0,29, p<0,01), a w sposób ujemny – perspektywy przeszłościowo-negatywnej (r=-0,24, p<0,01).

Interesujące związki przyjmowanej orientacji temporalnej z posiadanym statusem społecznym w ramach badań na żołnierzach amerykańskich sił powietrznych odkrył Samuels (1997, za: Zimbardo, Boyd, 1999). Badane osoby podzielone zostały według kryteriów długości wojskowego stażu oraz statusu mierzonego posiadanym stopniem. Wśród oficerów (posiadaczy wysokiego statusu) zaobserwowano niższy w stosunku do kadetów poziom natężenia orientacji teraźniejszościowo-fatalistycznej, przeszłościowo-negatywnej oraz teraźniejszościowo-hedonistycznej. Oficerów charakteryzował ponadto najwyższy spośród badanych grup poziom orientacji przyszłościowej.

Wyniki obu prezentowanych powyżej badań mogą okazać się istotne w kontekście analizy wyznaczników studenckiej aktywności. Wskazują one bowiem na istnienie związku pomiędzy skłonnością jednostki do stawiania czoła sytuacjom życiowym i podejmowania nowych zadań a natężeniem orientacji dotyczących sposobów ustosunkowywania się do wymiarów temporalnych. Perspektywą temporalną, która w ich świetle dodatnio wiąże się z sukcesem akademickim jest orientacja przyszłościowa – pozytywnie skorelowana zarówno z zadaniowym stylem radzenia sobie, jak i poziomem rzeczywiście osiąganego statusu.

Z drugiej strony, przytaczane wyniki badań prowadzą do wniosku, że silnie zarysowane

perspektywy teraźniejszościowe utrudniają realizację działań nastawionych na efektywne radzenie sobie z zadaniami, których wypełnianie stanowi warunek konieczny osiągania akademickiego sukcesu.