Interpretacja różnic między studentami nieaktywnymi, przeciętnie aktywnymi i ponadprzeciętnie aktywnymi

8.2.1. Poziom aktywności studenckiej a cele życiowe

Z danych zaprezentowanych w części 7.3.3. wynika, że bez względu na poziom aktywności, badani studenci nie różnią się w zakresie aspiracji związanych z rozwojem duchowym, zaspokojeniem materialnym i relacjami społecznymi. Wyjaśnienia takiego stanu rzeczy poszukiwać można w teoriach odwołujących się do uniwersalnego zestawu potrzeb ludzkich, takich jak np.

koncepcja ewolucyjna (Buss, 2001). Zgodnie z jej postulatami wachlarz potrzeb jest zasadniczo niezmienny, a dopiero dodatkowe czynniki (np. osobowościowe) mają wpływ na sposób ich osiągania oraz poziom ich urzeczywistnienia (por. Nettle, 2006). Z drugiej strony, należy zasygnalizować również znaczenie czynników kulturowych, powiązanych z procesami globalizacji (Arnett, 2002) i homogenizacji potrzeb ludzkich (Barber, 2008). Warto jednak zauważyć, że brakowi różnic międzygrupowych w zakresie wspomnianych aspiracji towarzyszy faktyczne zróżnicowanie poziomów aktywności. Oznacza to, że choć studenci nieaktywni, przeciętnie aktywni i ponadprzeciętnie aktywni uznają za ważne bardzo podobne cele, jedynie część z nich wykonuje pewne kroki w kierunku ich realizacji. Nie należy jednak zapominać, że studenci przeciętnie i ponadprzeciętnie aktywni wykazują wyższy poziom aspiracji dotyczących harmonii psychofizycznej niż osoby nieaktywne (zob. tabela 7.18.), co związane może być z podwyższonymi aspiracjami dotyczącymi kondycji fizycznej i efektywnego, samodzielnego radzenia sobie z pojawiającymi się w życiu zadaniami. Można zatem przypuszczać, że podejmowane przez nich formy aktywności stanowią środek umożliwiający uzyskiwanie wyższego poziomu zaspokojenia potrzeb związanych z harmonią psychofizyczną (np. hobby pozwalające zachować lepszą formę lub stanowiące sposób na rozładowanie napięcia towarzyszącego realizowanym zadaniom).

8.2.2. Poziom aktywności studenckiej a orientacje temporalne

Analiza danych na temat poziomu poszczególnych orientacji temporalnych w grupach różniących się pod względem poziomu aktywności (zob. rysunek 7.2.) prowadzi do wniosków nieoczekiwanych z punktu widzenia teorii Zimbardo i Boyda (2009). O ile w postawionej hipotezie zakładano, że osoby ponadprzeciętnie aktywne cechować będą się wysokim poziomem orientacji przyszłościowej (implikującym posiadanie dobrze zarysowanych celów oraz pomysłów na ich realizacje) oraz niskim poziomem obu orientacji teraźniejszościowych (implikującym poczucie aktywnego decydowania o swoim życiu oraz umiejętność odraczania gratyfikacji w celu realizacji bardziej odległych zamiarów), o tyle wyniki badań nie identyfikują w wymienionych zakresach żadnych międzygrupowych różnic. Jedynym wymiarem perspektyw czasowych wykazującym zróżnicowanie okazuje się orientacja przeszłościowo-negatywna, w przypadku której studenci ponadprzeciętnie aktywni osiągają najniższe wyniki. Oznacza to, że ponadprzeciętna aktywność studencka wiąże się raczej z brakiem przykrych doświadczeń związanych z przeszłością niż konkretnymi oczekiwaniami dotyczącymi przyszłości bądź ascetycznymi poglądami wyznaczającymi sposób funkcjonowania w teraźniejszości. Jeśli przyjąć, że styczność z nieprzyjemnymi bodźcami oraz sytuacją deprywacji we wczesnym okresie życia prowadzi do wytwarzania się obniżonego poczucia własnych kompetencji (Zimbardo, Boyd, 1999), niskie natężenie orientacji przeszłościowo-negatywnej określić można jako kluczowe w procesie aktywizacji młodych dorosłych. Uznając ponadprzeciętną aktywność jednostki za czynnik pozytywnie wpływający na jej rozwój, warto zastanowić się zatem nad możliwością ograniczenia ryzyka kształtowania się wysokiego natężenia orientacji przeszłościowo-negatywnej już na wczesnych etapach życia.

8.2.3. Poziom aktywności studenckiej a kapitał społeczno-kulturowy

Kapitał społeczno-kulturowy, zgodnie z jego definicją (zob. Portes, 1998), rozumieć można jako dostępne jednostce zasoby obejmujące sieć kontaktów z innymi ludźmi oraz wiedzę i umiejętności powiązane ze środowiskiem, w jakim miała ona szansę wzrastać i wychowywać się, które są możliwe do wykorzystania w sytuacji radzenia sobie z pojawiającymi się w życiu sytuacjami. Z uwagi na to, że w przypadku studentów korzystanie z kapitału finansowego w znacznym stopniu uzależnione jest od posiadanych kontaktów społecznych (np. bliższa i dalsza rodzina), w rozprawie posiadany dostęp do zasobów materialnych ujmowany jest jako element kapitału społeczno-kulturowego.

Refleksja nad zaprezentowanymi w tabeli 7.19. informacjami na temat związków aktywności studenckiej z przynależnością do grupy dochodowej pozwala uznać posiadane zasoby finansowe za istotny czynnik stymulujący aktywność studencką. Sytuacja finansowa osób o niskim

poziomie dochodów może utrudniać im angażowanie się w te formy dodatkowej aktywności, które wymagają inwestowania środków finansowych. Trudne warunki materialne mogą być również powiązane z ogólnie niskim poziomem samooceny i samoskuteczności, co przyczynia się do zdecydowanego obniżenia aktywności studenckiej (zob. wyniki analiz powiązanych z pytaniem nr 13). Analogiczna sytuacja dotyczy studentów ponadprzeciętnie aktywnych, przy czym ich wysokie dochody pełnią w tym przypadku (np. poprzez umożliwienie podjęcia aktywności absorbującej zasoby finansowe) funkcję katalizującą. Pośrednie wyniki studentów przeciętnie aktywnych skłaniają do uznania związków pomiędzy poziomem aktywności a kapitałem finansowym za swego rodzaju kontinuum. Zgromadzone dane potwierdzają również wiele tez obecnych w teorii Bourdieu i Passerona (2006). Równości szans w dostępie do edukacji akademickiej nie towarzyszy pełna równość szans w karierze akademickiej. Dystans pomiędzy studentami nieaktywnymi, przeciętnie aktywnymi i ponadprzeciętnie aktywnymi w znacznym stopniu kształtuje się pod wpływem posiadanych już na starcie zasobów finansowych. W rezultacie stanowią one istotny czynnik kształtowania się studenckiego kapitału kariery.

W kategoriach powiązanych z koncepcją Bourdieu i Passerona interpretować można również różnice w liczbie studentów nieaktywnych, przeciętnie aktywnych i ponadprzeciętnie aktywnych, wywodzących się z rodzin o różnych tradycjach akademickich. Zaprezentowane w tabeli 7.20. dane przemawiają za uznaniem takich tradycji za czynnik istotny z punktu widzenia rozwoju studenckiej aktywności. Rodziny o kilkupokoleniowym doświadczeniu akademickim stanowią dla studentów środowisko bardziej stymulujące do podejmowania dodatkowych działań oraz rozwijania osobistych talentów i zainteresowań. Stymulacja w rodzinach nie posiadających tradycji akademickiej jest zapewne znacznie niższa, co przyczynia się do obniżenia poziomu aktywności w pierwszym pokoleniu studentów. Pomiędzy studentami o zróżnicowanych poziomach aktywności wykazano również różny poziom zasobów kulturowych, mierzonych za pomocą liczby posiadanych w domu rodzinnym książek (zob. tabela 7.21.). Studenci ponadprzeciętnie aktywni cechują się w tym przypadku najbardziej rozwiniętym kapitałem kulturowym, wyraźnie odbiegającym od wartości zaobserwowanych w pozostałych grupach. Z jednej strony świadczyć może to o występującym w rodzinach studentów ponadprzeciętnie aktywnych „klimacie czytelniczym”, z drugiej zaś stanowi wskaźnik charakteryzującej badanych z tej grupy tendencji do samodzielnego powiększania domowego księgozbioru.

Zaangażowanie w bliski związek również okazało się być aspektem różnicującym studentów nieaktywnych, przeciętnie aktywnych i ponadprzeciętnie aktywnych (zob. tabela 7.22.).

Studenci ponadprzeciętnie aktywni częściej deklarują zaangażowanie w związki nieformalne, natomiast studenci przeciętnie aktywni częściej pozostają niezaangażowani w bliski związek.

Informacje te stoją w sprzeczności z poglądami o psychodynamicznych konotacjach, upatrującymi

w ponadprzeciętnej aktywności przejawu procesów sublimacyjnych, wynikających z trudności w nawiązywaniu bliskich relacji (np. Horney, 2005). W niektórych przypadkach zaangażowanie w bliski związek stanowić może wręcz bezpośrednią przyczynę ponadprzeciętnej aktywności studenckiej. Dzieje się tak w momencie, gdy partner/partnerka pełnią funkcje motywujące do podejmowania określonych działań. Motywacje te wiążą się np. z pragnieniem zaimponowania obszarami własnej aktywności (Griskevicius i in., 2007; Prokosch i in. 2009) lub chęcią dzielenia zainteresowań z bliską osobą.

Ponadprzeciętny poziom aktywności, faktycznie częściej obserwowany wśród studentów o znacznym kapitale finansowym i rodzinnych tradycjach związanych ze studiowaniem, znacznie rzadziej pojawia się wśród studentów o niskich dochodach oraz należących do pierwszego pokolenia studentów. Przyczyna tego zjawiska, niezgodnego z postulatami teorii reprodukcji Bourdieu i Passerona (2006), tkwić może np. w słabych właściwościach selekcyjnych systemu szkolnictwa średniego. Opisywany przez Bourdieu i Passerona mechanizm selekcyjny, prowadzący do wyłaniania spośród młodych ludzi wywodzących się z rodzin o niskich dochodach i braku tradycji akademickich wyłącznie jednostek o wyróżniających się zdolnościach, zawodzić może bowiem w sytuacji charakterystycznego dla Polski (zob. prezentowane wcześniej współczynniki scholaryzacji) bardzo łatwego dostępu do edukacji akademickiej.

8.2.4. Poziom aktywności studenckiej a subiektywne poczucie dobrostanu

Rezultaty analizy wariancji wskazują istnienie różnic w zakresie poczucia ogólnego dobrostanu psychicznego pomiędzy studentami o odmiennych poziomach aktywności (zob. rysunek 7.3.). Najwyższy jego poziom powiązany jest z aktywnością ponadprzeciętną. Wynikać może to z jej gratyfikujących aspektów, choć z drugiej strony można przypuszczać, że ogólnie pozytywna ocena własnego życia stanowi zasób ułatwiający zaangażowanie się w większą od przeciętnej liczbę dodatkowych zajęć (por. Czapiński, 2008). Bez względu na przyczynę zjawiska, uzyskane dane nakazują sceptycznie odnosić się do potocznej opinii, uznającej ponadprzeciętną aktywność za niesprzyjającą ogólnemu poczuciu zadowolenia z życia. Dla studentów ponadprzeciętnie aktywnych zaangażowanie w określone działania nie stanowi przykrej konieczności, lecz jest raczej identyfikowane jako działanie pożądane oraz mające pozytywną wartość (por. Grabowski, 2012).

Analiza specyficznych elementów dobrostanu wskazuje na szeroki zasięg ich związków z poziomem aktywności. Studenci przeciętnie aktywni, ponadprzeciętnie aktywni i nieaktywni nie różnią się od siebie jedynie w zakresie poczucia bycia kochanym. W pozostałych przypadkach (zob. rysunek 7.4. oraz tabele 7.23. i 7.24.) studenci ponadprzeciętnie aktywni dosyć wyraźnie odstają od pozostałych dwóch grup, uzyskując najwyższe wartości badanych zmiennych.

Szczególnie uwidacznia się to w związku z poczuciem kompetencji, integracją tożsamości,

poczuciem samoskuteczności i samooceną. Osoby ponadprzeciętnie aktywne scharakteryzować można więc jako wykazujące wysoki poziom zadowolenia z samych siebie i bardziej przekonane o własnej wartości od mniej aktywnych kolegów (por. Chang i in., 2010). Co więcej, w kontekście prezentowanych wcześniej informacji na temat szacowanej pozycji w grupie, można zakładać, że zdają oni sobie z tego faktu sprawę. Ich wyższy poziom zintegrowania tożsamości wynikać może natomiast z tego, iż dodatkowo podejmowane działania pomagają im w dookreśleniu samych siebie. Podejmując liczne aktywności, jednocześnie wypełnia się własne życie treścią mogącą posłużyć do wygenerowania zestawu kategorii, ułatwiającego odpowiedź na pytanie „kim jestem?”

(por. Hebdige, 2002). Studentom ponadprzeciętnie aktywnym towarzyszy ponadto wyższe poczucie samoskuteczności i kompetencji. Stanowić może to świadectwo ich adekwatnej oceny własnych możliwości („jestem aktywny, więc chyba nieźle sobie radzę”). Z drugiej strony ponadprzeciętna aktywność stanowić może konsekwencję posiadania poczucia sprawczości i umiejętności realizacji określonych zamierzeń. W takim przypadku u jej podstaw leżałaby wiara we własne umiejętności.

W grupach studentów zróżnicowanych pod względem poziomu aktywności zaobserwowane zostały różne poziomy witalności, będącej wskaźnikiem subiektywnego poczucia dobrostanu fizycznego (zob. rysunek 7.5.). Najbardziej zadowoleni ze swojej kondycji fizycznej są studenci ponadprzeciętnie aktywni, zaś najniższy poziom witalności charakteryzuje studentów nieaktywnych. Jeżeli uznać przekonania na temat własnej kondycji za podstawę podejmowania decyzji o zaangażowaniu w konkretną aktywność, można przyjąć, że studencka aktywność stanowi w pewnym stopniu konsekwencję spostrzegania siebie jako osoby cieszącej się zdrowiem w stopniu umożliwiającym jej podejmowanie. Brak aktywności wynikałby w takim przypadku z osobistego poczucia braku kondycyjnych zasobów. Należy zastanowić się jednak, czy wyższy poziom witalności nie jest rezultatem podejmowanych przez studentów dodatkowych działań, które nierzadko wiążą się z ruchem, gimnastyką lub profilaktyką zdrowotną. Być może również spostrzeganie siebie jako osoby, która oprócz studiowania jest w stanie realizować dodatkowe aktywności, przyczynia się do wzrostu poziomu subiektywnego dobrostanu fizycznego.

Prowadzone rozważania stanowić mogą argument w dyskusji na temat łączenia studiów akademickich z zajęciami dodatkowymi. Choć przypuszcza się, że istnieje granica zaangażowania, powyżej której dochodzi do obniżania się poziomu poczucia dobrostanu fizycznego, uzyskane wyniki badań pokazują że aktywność studencka zwykle bardziej wiąże się z wyższym poczuciem witalności niż jej brak.

8.2.5. Poziom aktywności studenckiej a poczucie kryzysu w wartościowaniu

Pomiędzy studentami nieaktywnymi i ponadprzeciętnie aktywnymi zaobserwowane zostały różnice dotyczące ogólnego poczucia kryzysu w wartościowaniu, który wyższe wartości przyjmuje

w pierwszej z wymienionych grup (zob. tabela 7.25.). Oznacza to, że osoby nie angażujące się w żadne formy aktywności dodatkowej znacznie częściej niż jednostki ponadprzeciętnie aktywne doświadczają poczucia zagubienia, dezintegracji lub trudności w hierarchizacji wartości oraz braku ich realizacji w życiu. Sytuacja ta stanowić może jedną z przyczyn ich niskiego zaangażowania w działalność dodatkową, bowiem za konkretnymi działaniami (np. przynależnością do organizacji czy określonym hobby) stoi zwykle mniej lub bardziej uświadamiany wybór aksjologiczny (np. „należę do tego, a nie innego stowarzyszenia”; „uczę się tego, a nie innego języka” itd.;

por. Caprara i in., 2006). Z drugiej strony przypuszczać można, że sama aktywność prowadzić może do bardziej wyraźnego ustosunkowywania się do sfery wartości, np. wskutek poszerzonego namysłu nad własnymi działaniami.

Zaobserwowane różnice dotyczące poczucia dezintegracji wartości wskazują, że studenci ponadprzeciętnie aktywni stanowią grupę osiągającą najwyższy poziom ich strukturalizacji i ugruntowania. Posiadanie spójnego systemu wartości pozostających wobec siebie w ustalonych relacjach pociągać może za sobą bardziej efektywne zaangażowanie w określone aktywności (por. Kasser i in., 2007). Ich wykonywaniu nie towarzyszą bowiem wyraźne dylematy aksjologiczne, mogące przyczyniać się np. do odwlekania istotnych decyzji oraz dłuższego zastanawiania się nad słusznością podejmowanych działań. Warto zauważyć jednak, że poczucie dezintegracji wartości stanowi jedyny szczegółowy aspekt kryzysu w wartościowaniu, wykazujący zróżnicowanie międzygrupowe, przy jednoczesnej istotnej różnicy dotyczącej wymiaru ogólnego.

Świadczyć może to o procesualnym charakterze sfery wartości i trudności jednoznacznego scharakteryzowania dylematów aksjologicznych, które choć obecne (na co wskazują różnice na poziomie ogólnym) nie poddają się łatwej artykulacji (na co wskazuje brak różnic na poziomie szczegółowym).

8.3. Interpretacja związków między zmiennymi