Początków wielu określeń stosowanych w języku angielskim dla opisu pewnych zjaw isk m ożna by szukać w historii. Jed n y m z nich je st powiedzenie „Dom Anglika je s t jego tw ierdzą” dobrze znane w angiel
skiej kulturze jako odzwierciedlenie istoty typowego domu angielskie
go ja k również wzoru angielskiego budow nictw a. Powiedzenie to w zasadzie zdradza nam głęboko zakorzenioną wśród Anglików prefe
rencję do zam ieszkiwania w domach jednorodzinnych w stosunku do innych form takich ja k m ieszkanie jedno- czy też dwupoziomowe, jak również sugeruje, że domy te posiadają cechy charakterystyczne dla archetypowego zamku. Typowy dom i budownictwo angielskie rozwinę
ło się w nieomalże zupełnie innym k ieru n k u w porów naniu z budow
nictwem mieszkaniowym w pozostałej części Europy i ta forma budow
nictwa w łaśnie była eksportow ana do kolonii brytyjskich i państw No
wego Św iata tak ich ja k A u stralia, Nowa Z elandia, K an ad a i USA.
Analogia zam ku je st istotna w kulturze angielskiej, symbolizuje obro
nę, izolację oraz władzę. N iniejsza praca przedstaw ia w ja k i sposób każdy, z tych symboli został zastosowany w projekcie typowego domu angielskiego oraz budownictwie mieszkaniowym, ja k również analizuje kilka godnych uwagi przykładów.
Obrona
Dla zapewnienia bezpieczeństwa typowy dom angielski posiada wiele mechanizmów obronnych, które możemy spotkać w średniowiecznych zam kach. Takie elem enty ja k wały obronne, w artow nie, zew nętrzne mury obronne, twierdze, blanki czy też opuszczane k raty w bram ach za
pewniają pełną kontrolę bezpieczeństwu pomiędzy bardziej otw artą prze
strzenią przylegającą do domów - tak ą ja k ulice - a prywatnym teryto
135
rium niezależności. Przecinając odcinek pomiędzy ulicą i domem, pierw
szą linię obrony stanowi m ur otaczający posiadłość, ta k ja k wały obronne określają granice zam ku. Jeśli właściciel je s t wystarczająco zamożny, a czuje się zagrożony, m ur może osiągnąć znaczne rozmiary. Współcze
śnie je st on jednak raczej niewielki. Niezależnie od tego w obydwu przy
padkach jako wykończenie mogą służyć blanki im itujące m ury zamko
we. Przekroczenie progu pomiędzy publicznym a pryw atnym terytorium oznacza przejście przez bram ę lub p o rtal, ta k ja k przez stróżówkę w zamku: przekroczeniu tej bram y towarzyszy świadomość przebywa
nia w obrębie własności pryw atnej, a więc i pod kontrolą co stanowi kluczowy m echanizm obronny w założeniach dla tego typu budow
nictwa.
Typowy dom angielski sk ład a się z elem entów wywodzących się z tw ierdz zamkowych (kw ater m ieszkalnych lordów). Zewnętrzne m ury powinny już z n a tu ry być mocne, aby odstraszyć wszelkie ew entualne zabezpieczenia przed inw azją co znalazło swoje odbicie w zastoso
w aniu m echanizm ów obronnych podobnych do tych używ anych w za
m kach. N ajbardziej godną uw agi cechą były otaczające m iasto solid
ne, wysokie m u ry ze strateg iczn ie rozm ieszczonym i wieżami. Dostęp do i z m ia sta poprzez te n m u r był strzeżony przez niew ielką liczbę w ysuniętych i dobrze obwarowanych wartowni. N iektóre z angielskich m ia st ta k ie ja k n a przykład C h ester i York posiadały m ury m iejskie,
Odizolowanie
Istotną cecha k u ltu ry angielskiej w jej sto su n k u do budownictwa mieszkalnego je st dążenie do odizolowania się. W społeczeństwie a n gielskim najbardziej pożądanym miejscem m ieszkalnym są domy jed norodzinne, następnie bliźniaki, a najm niej szeregowce i m ieszkania.
Innymi słowy to gdzie m ieszkam y odzwierciedla nasze miejsce w spo
łeczeństwie, pam iętając o tym, że społeczeństwo angielskie posiada silną świadomość przynależności klasowej. Początków tego dążenia do odo
sobnienia można by szukać w angielskim system ie feudalnym , gdzie uprzywilejowany lord dworu m ieszkał w osobnym zam ku, a poddani w skromnych chatach (jeśli mieli szczęście). Odizolowanie je s t również związane z prywatnością i powszechnie uw aża się, że domy jednorodzin
ne zapewniają więcej odosobnienia niż szeregowe, gdzie mieszkańcy są zm uszeni do b ra ta n ia się z sąsiadam i. D ążenie do odizolowania się i jego związek z angielskim system em klasowym nie je s t nigdzie tak widoczne ja k w fizycznym planow aniu m iast i m iasteczek. G eneralizu
jąc, możemy określić przynależność społeczną mieszkańców biorąc pod uwagę odległość ich miejsc zam ieszkania od centrum m iasta. Warstwy pracujące zasiedlając zazwyczaj m ieszkania lub domy szeregowe m ie
szkają najbliżej centrum m iasta. Idąc dalej n a przedm ieścia spotyka
my głównie domy typu bliźniaczego dla w arstw średnich, a na skraju już wsi lub samej okolicy wiejskiej napotykam y na samodzielne rezy
dencje klas wyższych.
To rozróżnienie zostało miejscami zatarte gdzieś w XX wieku poprzez wybudowanie m ieszkań dla grupy o niskich dochodach na obrzeżach m iasta, ja k również prestiżowych osiedli dla grupy o wyższych docho
dach w śródmieściu.
Władza
Zastosowane w projekcie średniowiecznych zamków elem enty m a
jące służyć obronie lorda i zapobiec inwazji, w zbudzają pełną grozy świadomość potęgi nie ta k widoczną w budowlach w stylu klasycznym lub gotyckim. Rezydencje angielskiej arystokracji wybudowane w wie
kach późniejszych, chociaż często znacznie większe niż zamki średnio
wieczne, nie wyglądały ta k potężnie. Być może kolejne linie zabezpie
czeń, ja k i masywna, niedostępna oraz niezniszczalna sylwetka zamków potęgują uczucie władzy. Być może w łaśnie to zjawisko może służyć za wytłumaczenie dlaczego w XIX i XX wieku niektórzy m agnaci pragnęli
137
posiadać rezydencje na k s z ta łt zamków, aby podnieść swój sta tu s i władzę.
Tendencja ta je s t również widoczna w niektórych elem entach archi
tektonicznych zabudowy szeregowej i cel je s t tu ta k i sam , a więc podniesienie swej rangi*.
* Tekst referatu publikowany za „Materiałami Sympozjum” (przypis redaktora).
138
Wojciech Fijałkowski
(Pałac w Wilanowie, Warszawa)