Zastrzeżenie warunku lub terminu, uczynione przy powołaniu spadkobiercy testamentowego, uważane jestzanie istniejące.Jeżeli jed nak z treści testamentu lub zokoliczności wynika,żebez takiego zastrze żenia spadkobierca nie zostałbypowołany, powołanie spadkobiercyjest nieważne. Przepisów tychniestosuje się,‘jeżeli ziszczenie się lub niezisz- czenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku(art. 962 kc).
5. PODSTAWIENIE
Można powołać spadkobiercę testamentowegona wypadek, gdyby inna osoba powołanajako spadkobierca ustawowy łub testamentowynie chciałalub nie mogła byćspadkobiercą (podstawienie) - art.963kc. Jest to tzw. podstawienie zwykłe, pospolite. Jest ono dopuszczalne w prawie.
Natomiastniedopuszczalnejesttzw. podstawienie powiernicze. „Pos
tanowienia testamentu, przez które spadkodawca zobowiązuje spadko biercę do zachowania nabytego spadku i do pozostawienia goinnej oso
bie, ma tylko ten skutek, że ta inna osoba jestpowołana dospadku na wypadek,gdyby spadkobierca nie chciał lubnie mógł być spadkobiercą.
Jeżeli jednak ztreści testamentu łubz okolicznościwynika,iż spadkobier cabez takiegoograniczenianie byłby powołany,powołanie spadkobier
cy jestnieważne" (art.964 kc). Jest to„konwersja"(przekształcenie) pod
stawienia powierniczego na zwykle (por. jednakart. 964 zd. 2). Przy pod
stawieniu powierniczym występowałaby taka sytuacja, że do spadku 46
dochodziliby kolejno dwaj spadkobiercy, najpierw spadkobierca ustano
wiony,a potem spadkobierca podstawiony.Odmiennie jest przypodsta wieniu zwykłym (pospolitym),gdzie do spadku dochodzi albospadko bierca ustanowiony albo spadkobierca podstawiony.
Jakpowiedziano, dopuszczalne jest podstawienie zwykłe (pospolite) - art. 963 kc. Spadkobierca podstawiony (testamentowy) dochodzi do spadku, gdy spadkobierca ustanowiony(testamentowy lub ustawowy) niechce (odrzucił spadek - art. 1012kc)lubniemoże(np.nie dożył chwili otwarcia spadku - art. 927§ 1,jest niegodny - art. 928 kc, zrzekł siędzie dziczenia - art. 1048 kc) być spadkobiercą. Dopuszczalnejest również dalsze podstawienie. Przykład: Dlaspadkobiercyustawowegospadku (A) testatorpodstawił osobę B, gdyby i taosoba (B) nie chciała lubniemogła dziedziczyć, powoła! spadkobiercęC.
Dla spadkobiercy (A) spadkodawca może podstawić kilka osób (np.
B, C, D), dochodzą oniw częściach równych do zwolnionego udziału, chybażespadkodawca wyraził odmienną wolę.
Dla kilku spadkobierców ustanowionych (np. A, B) można powołać jednego (lub kilku) spadkobierców podstawionych.
Zeswobody testowaniawynika,że spadkodawca możepodstawienie ograniczyćtylko do części(ułamkowej) zwolnionegoudziału (np. do 1/4), zaś co do pozostałej części (jeśli do niej nikogo nie podstawił) nastąpi przyrost,a gdyten nie działa - dziedziczenieustawowe.
Zeswobodytestowaniawynika również, żespadkodawca może pos tanowić, iż podstawienie po określonej osobie (np. A) nastąpi dopiero wtedy, gdynie tylko ona, ale wszyscy spadkobiercy ustanowieni nie ze-chcą lub niebędą mogli dziedziczyć(A, B, C).W tym przypadkupodsta wienie poprzedzaprzyrost. Przykład: A,B,C- spadkobiercytestamen towi, D- spadkobierca testamentowy podstawionydla A. D - przypo wyższym zastrzeżeniu- otrzyma udział po A dopiero wtedy, gdy żaden ze spadkobierców (A, B,C) niebędzie dziedziczył (art. 963kc). Podmiot D mógłby byćoczywiściepodstawionydla: A, B,C (łącznie),ewentual nie z dalszym zastrzeżeniem, żetylko do częściułamkowej (np. 1 /4zwol
nionych udziałów po A, B i C).
6.PRZYROST
Jeżelispadkodawca powołał kilku (co najmniej dwóch - N. M.) spadkobierców testamentowych,a jeden z nichniechcelubnie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział, w braku odmiennejwoli
spadkodawcy, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym wstosunku do przypadających imudziałów (przyrost) -art. 965 kc.
Spadkodawca może wyłączyćprzyrost wprost lubprzez zamieszcze nie podstawienia. Kolejność bowiem jest taka, że najpierwnastępujepod stawienie (art.963 kc),potemprzyrost (art. 965 kc), a w braku itegoostat niego- dziedziczenie ustawowe.
Spadkodawca może wyłączyćprzyrostw całości lub w części (ułam kowej),np. w 1/2; możego wyłączyć (w całości, w części) co do wszyst kich spadkobiercówtestamentowych lub tylko co do niektórychspośród nich. Spadkodawca może bowiem nietylko wyłączyć,lecztakże zmodyfi
kować zasady przyrostu (poza wskazanymi sposobami, np. podając, że manastąpić on w częściach równych,a nie proporcjonalnie do udziałów), art.965kc jest bowiem dyspozytywny.
Podstawienie poprzedzaprzyrost, spadkodawca nie może inaczejposta nowić, wrazie gdyby tak uczynił, należałoby testament tak interpretować, że spadkodawca ustanowił podstawienie na wypadek, gdy żadna z osób powołanych dospadku (z ustawy, z testamentu)nie chce (nie może) dziedziczyć lub wszystkie z nich odrzucą udział przypadającyimztytu łu przyrostu, a przyjmą z tytułupowołania(art. 1014 §2 kc).
Przy dziedziczeniu ustawowym i testamencie negatywnym nie ma przyrostu. Instytucjata jestbowiemzwiązana z dziedziczeniem testamen
towym (art.965kc). Przy dziedziczeniu ustawowym następuje- według zasad ustawowych - podwyższenie części dziedzicznej (zwiększenie udziałów spadkowych).
Gdy trzeba obliczyć przyrost,a jednocześnie zmniejszyć udziałyspad kowe (rozrządzono ponadcałyspadek) lub je zwiększyć (udziały nie wyczerpują całego spadku), kolejność operacji, czy najpierwzmniejszyć (zwiększyć) udział czyteżobliczyć przyrost - jest obojętna.
Istniejekilkasposobów obliczenia przyrostu. Jeden z nich zostanie przedstawiony na przykładzie. Spadkodawca powołał do spadku osoby:
A, B, C; A - 1/4, B - w1/4, C-w1/2. Spadkobierca Bnie chce lub nie może dziedziczyć(np.zmarł przed spadkodawcą).
Sposób obliczenia przyrostu:
a)1/4 +1/4 + 1/2 = 1/4+ 1/4 + 2/4, 1/4+ 2/4 =3/4;
b) 1/3+ 2/3 = 3/3, A - 1/3, C-2/3.
48
Rozdział VII
Zapis
Rozważanianależy rozpocząć od zagadnień konstrukcyjnych tej instytucji. Ustawodawstwo™ (obecnym, dawnym) znane są dwa typy zapisu: windykacyjny (legatumpervindicationem) i zwykły(zktóregopły nie tylko wierzytelność). Trzeba jednak stworzyć jego ogólną konstruk
cję, wyciągając przed nawias to, co jest wspólne dla obu typów zapisu.
Otóż jego istota sprowadzasię do tego, że zapisobierca(osobauprawniona z zapisu)nie wstępuje w ogółpraw i obowiązków zmarłegoczyteż ich ułamkową część -jakspadkobierca - lecz wposzczególneprawa, będące przedmiotem zapisu, z tymże wstępuje bądźzpełnymskutkiem (zapis windykacyjny), bądź- zesłabszym (zapiszwykły): zatem osoba takauzys kuje tylko roszczenie orealizacjęzapisu.
Przedmiotemzapisuwindykacyjnegomogą byćtylko te prawa,które wchodzą w skład spadku,wymóg ten nie obowiązuje w przypadku za pisu zwykłego (por. np. art. 976kc).
Istotazapisu windykacyjnego sprowadzasię do tego, że zapisobierca nabywa bezpośrednio (wprost) zapisane mu prawo. Przedmiotem zapi sutegotypu niemusi być tylko własność, ale takżeinneprawa wchodzą
cew skład spadku (np. prawarzeczowe ograniczone, wierzytelności -dziedziczne, zbywalne).
Przeglądając definicje zapisu zwykłego można stwierdzić, żeniesąone we wszystkich punktach zgodne. Jedna cechatychujęćjest jednakwspólna:
zapisobierca uzyskuje tylko wierzytelność o realizację zapisanego prawa.
W sensie techniczno-prawnym zapis zwykły jestrozrządzeniem tes
tamentowym,wktórymspadkodawca zobowiązuje spadkobiercę do speł nienia określonego świadczenia (majątkowego, niemajątkowego) na rzecz oznaczonej osoby, która jednak uzyskuje tylkoroszczenie o realizację za pisu. Zreguły ustawodawstwazezwalają na dalszyzapis,w którym ob ciążonym jest zapisobierca.
Poszczególne kodyfikacje mogą przytoczoną definicję modyfikować, np. przyjmujączamiast słowa „świadczenie" termin: „świadczenie ma jątkowe" (cozreguły właśnie czynią) lub używając jeszczeinnego sfor mułowania, np. „korzyść majątkowa", istota jednak nie możesię zmie
nić, uprawniony ma tylko (w odróżnieniu od zapisu windykacyjnego) i aż (w odróżnieniu od polecenia)wierzytelność o spełnienie zapisu.Za
sadnicza zatem różnica międzyzapisem windykacyjnym azwykłym spro wadza się do tego, żew pierwszym przypadku, zapisobierca wstępuje bezpośrednio(wprost) w zapisane mu prawa, w drugim-ma tylko wie rzytelnośćo przeniesienie na niego zapisanych mupraw.
Należy bliżej porównać te dwie instytucje:
a)wobu przypadkachniedochodzi do sukcesji uniwersalnej;
b)przyzapisie windykacyjnym sukcesja (bezpośrednia) następuje po spadkodawcy i ma ona charakter singularny, a przy zapisie zwykłym
„sukcesja" ma charakterpośredni, ale jest także singularna;
c)przyzapisie windykacyjnym nie może nastąpić sukcesja singularna po innejosobieniżspadkodawca, natomiast jest tomożliweprzy zapisie zwykłym(może tu do niej dojść, oczywiście konkretny ustawodawca może tęmożliwość wyłączyćlub ograniczyć);
d) przy zapisie windykacyjnym z natury rzeczy występuje i musi wystąpić sukcesja,natomiastprzy zapisie zwykłymmogą być przypad ki, gdziesukcesji (nawet pośredniej) w ogóle nie ma (np. zobowiązanie spadkobiercy do świadczenia usług).
Przedmiotem zapisu na tle kc możebyć także posiadanie.
Na tle obecnegoustawodawstwa (delege lata) zakaz zapisuwindyka cyjnego (legatum pervindicationem) wyłącza osiąganie poprzez czynności mortis causa (na wypadek śmierci) takich skutków, jakie możnaosiągnąć w drodzeczynności ínter vivos (między żyjącymi) (art.155, 234, 245 § 1, 1052§ 1 kc).Jestto zatem ograniczenieswobodytestowania. Nie wydaje się to konieczne. Zapis zwykły wydłużaproces przejściapraw na zapiso
biercę, zmusza do podjęcia dodatkowych czynności. Niewystępuje to na
tomiast przy zapisie windykacyjnym. Ten ostatni jest bardziej zgodny z wolą spadkodawcy,i niestanowi ograniczenia swobody testowania. Na przyszłość(de lege ferenda)zatemnależałoby postulowaćwprowadzenie zapisu windykacyjnego, tym bardziej, żekonstrukcja zapisuzwykłegojest dla większości spadkodawców bardzo sztuczna.
W przyszłej ustawie(de lege ferenda) należałoby postulować wprowa
dzenie zapisu windykacyjnego zpozostawieniem zapisuzwykłego. Wy
magałobyto odrębnychuwagogólnych.
50
Zapisem nie można obciążyć innychosób niż wskazane w ustawie(spad kobierców, zapisobierców). W szczególności osobyuprawnionejz polecenia niemożnaobciążyćzapisem.
Dopuszczalne jest zbycie wierzytelności z tytułu zapisu, chyba że sprzeciwiałoby się to ustawie, zastrzeżeniu umownemu (obciążonego zapisem-zapisobiercy) lub testamentowemualbo właściwości zobowią
zania (art. 509§ 1 kc).
Wierzytelność z zapisujest w zasadzie dziedziczna (art.922 kc).
Spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spad kobiercęustawowego lub testamentowego do spełnienia określonegoświad czenia majątkowegona rzecz oznaczonej osoby(zapis) - art. 968 §1kc.
Spadkodawcamoże obciążyć zapisem także zapisobiercę (dalszy za pis) — art. 968 § 2 kc.
Ustawodawca polski przyjął zatemtylko(wyłącznie) zapiszwykły. Nie zna kc zapisu windykacyjnego.
Przykładowo, jeżelispadkodawcazapisał w testamencie zegarek dla oznaczonej osoby (zapisobiercy), to z chwiląotwarcia spadku (zgonu spadkodawcy)zapisobierca nie staje się właścicielem zegarka, ma tylko wierzytelność (roszczenie) o przeniesienie prawa własności zapisanego zegarka.Do przejściaprawa własności potrzebne jest zawarcie odrębnej umowy rzeczowej (rozporządzającej) przenoszącej prawowłasnościze
garka na zapisobiercę.Tosamo dotyczy nieruchomości (gruntowych, budynkowych, lokalowych).
Zapisobierca — ponieważ nie jest następcą ogólnym — nie odpowia daza długi spadkowe.Za nieodpowiedzialność ponosispadkobierca.
Dopuszczalny jest zapis narzeczjednego z kilku współspadkobierców.
Zapis, który zapisobiercaotrzymuje ponad swójudział w spadku, nazy
wa się zapisem naddziałowym (prelegatem).
Przedmiotemzapisujestświadczenie majątkowe (art. 968 kc). Świad czeniemoże polegać na działaniu albo na zaniechaniu (art. 353 § 2 kc).
Treśćzapisu możebyć zatem różnorodna, np. zapis prawa własności rze czy ruchomej lub nieruchomości (gruntowych, budynkowych czy loka lowych), praw rzeczowych ograniczonych (np. użytkowania, własnościo
wego prawa dolokalu współdzielniach mieszkaniowych,służebności osobistej, np. mieszkania), kwoty pieniężnej (np. 1 000 zł), dożywocia, renty,używania odpłatnegolub nieodpłatnegolokalu, zegarka, samocho du itd. Odnośniedobudynków,to można zapisać jena własność (współ własność) - współwłasność - odrębnąwłasność lokali - użytkowanie -służebność osobistą - użyczenie - nieodpłatne lub odpłatne korzystanie
z lokalu itd. Dopuszczalny jest według mnie zapislokatorskiego prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej na rzecz osoby, któramoże wstą pićwto prawo (art. 221 prawa spółdzielczego), tj.osoby bliskiej.Jestto jednakdyskusyjne. (Odstępuję w tym miejscu od uprzednio prezentowa
nego poglądu, że taki zapis jest niedopuszczalny).Do zapisu stosujesię art.
968 - 981 kc, o iletestator-w granicachprawnie dozwolonych - inaczejnie postanowi, a w kwestiach tam meuregulowanych przepisy kodeksu cywil
nego o zobowiązaniach (art. 353 i nast. kc, art. 353 - 921 kc), jako że zapis jest normalnym stosunkiemzobowiązaniowym powstałym na podstawie testamentu.
Rozdział VIII
Polecenie
Polecenie(wsensie techniczno-prawnym) to rozrządzenie, w któ rymspadkodawcanakłada na spadkobiercę lub zapisobiercę obowiązek oznaczonegodziałania lub zaniechania, nie czyniąc nikogowierzycielem.
Cechąwspólną tej instytucji jestto, żez polecenia nie płynie wierzytel
ność dlaosoby uprawnionej. Przypoleceniunie powstaje stosunek zobo
wiązaniowy. Osobana rzecz której uczyniono polecenie, nie możeżądać jego wykonania. Wykonaniapoleceniamoże żądaćkażdyzespadkobier ców, jak również wykonawca testamentu, chyba żepoleceniemawyłącz nie na celu korzyść obciążonegopoleceniem. Jeżeli polecenie ma nawzglę
dzie interesspołeczny, wykonania poleceniii może żądać właściwy organ państwowy (art. 985 kc).
Poleceniemożebyć uczynione w interesiespadkodawcy (np. wznie sienie nagrobka, wydanie jego rękopisów naukowych). Polecenie może być uczynione na rzecz osób trzecich (innych niż spadkodawca lubob ciążonypoleceniem), np. poleceniewypłatyoznaczonejkwoty pienięż
nej trzem chorym na gruźlicę osobom, czy na cel społeczny. Polecenie możebyć uczynione na rzecz (w interesie) obciążonego poleceniem (spad
kobiercy lub zapisobiercy), np. testator zobowiązuje spadkobiercęlub zapisobiercę dooznaczonego wykorzystania przypadającejim ztestamen
tu korzyści, np.dokupnaksiążeknaukowych,wydania tomupoezji,le
czenia w sanatorium.
Polecenie może miećcharaktermajątkowy lub niemajątkowy.
Uprawnienie do żądania wykonania polecenia niejest prawem podmiotowym, lecz uprawnieniem czystoprocesowym (art. 985 kc).
Polecenie,z którego płynie obowiązekprawny(dług bez wierzytelno
ści), należy odróżnić od wszelkiego rodzaju dyspozycjinie nakładających na obciążonego takiegoobowiązku, atylko wskazujących naokreślone dzia
łanie lub zaniechanie, pozostawiające jego realizację uznaniuobciążonego.
Nie jesttorozrządzenietestamentowe,wiąże ono tylko moralnie.
53
Spadkodawca może w testamencie włożyć na spadkobiercę lubzapiso
biercę obowiązek oznaczonego działania łub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem (polecenie)- art.982kc. W sprawie polecenia por.
art. 982 -985kc.W kwestiach nieuregulowanych przy poleceniu można wdrodze analogii ostrożniestosowaćprzepisy ozapisie.
Jeżeli zachowanie ma charakter majątkowy i czynione jestna rzecz osobytrzeciejlub w interesiespołecznym, to od woli testatora zależy, czy nada mu charakter zapisu, czypolecenia np. co do oznaczonej kwotypie niężnej. Z tego wynikają odmienne skutkiprawne (por. wyżej).
Rozdział IX
Wykonawca testamentu
Spadkodawca może powołać w testamencie wykonawcę testamen
tu. Spadkodawca możepowołać jednego lub kilku(więcej) wykonawców testamentu,odmienny jest jednak pogląd literatury.Osoba,która niechce przyjąć tego obowiązku, powinna złożyć odpowiednieoświadczenie przed sądem (art. 987 kc, art. 664- 665 kpc).
Względem rzeczyznajdujących się wzarządziewykonawcy testamen
tu jeston ich dzierżycielem. Jest on zastępcą pośrednim.Spadkodawca może ustanowić wykonawcę testamentu, ograniczającjegofunkcję tylko do czuwania nad wykonaniem niektórych rozrządzeńtestamentowych (np. polecenia).
Spadkodawca możeokreślić w testamencie zasady zarządu spadkiem przezspadkobiercówi sposóbkorzystaniaprzeznich ze spadku (art. 221, 1035 kc), nieustanawiającwykonawcy testamentu (lub go ustanawiając).
Zarząd spadku sprawowany przezwykonawcę testamentu macharak ter tymczasowy (art.988 §1 kc). Wykonawcą testamentu może być także spadkobierca.
Spadkodawca możewtestamencie uregulowaćsprawy zarządu mająt kiem spadkowym przez wykonawcę testamentu.Przepis art. 988§ 1 kcma bowiem charakter dyspozytywny.
Jeżelispadkodawcaniepostanowił inaczej, wykonawca testamentupo
winienzarządzać majątkiem spadkowym,spłacićdługi spadkowe, w szcze
gólności wykonać zapisy i polecenia, a następnie wydać spadkobiercom majątekspadkowy zgodniez wolą spadkodawcyi zustawą (art. 988 § 1kc).
Wykonawca testamentu może pozywać i być pozywany w sprawach wynikających z zarządu spadkiem. Może również pozywać wsprawach o prawa należące do spadku i być pozywany w sprawcach o długi spad
kowe(art.988 § 2 kc).
Do wzajemnych roszczeń między spadkobiercą awykonawcą testa
mentu wynikającychze sprawowania zarząduspadkiemstosuje się od-55
powiednioprzepisy o zleceniu za wynagrodzeniem (art. 989§ 1 kc). Ko
szty zarządu majątkiem spadkowym oraz wynagrodzenie wykonawcy testamentu należą do długówspadkowych (art. 989 § 2 kc). Z ważnych powodów sąd możezwolnić wykonawcę testamentu (art. 990).
Spadkodawcamoże w testamencie powołaćwykonawcę testamentu (art.986 § 1 kc). Nie może byćwykonawcą testamentu, ktonie ma pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 986 § 2 kc) (tj. osoby, które nie ukończyły18lat lub są prawomocnie ubezwłasnowolnione całkowicie lub częściowo orazdla którychprawomocnie ustanowiono doradcę tymcza
sowego w trybie art. 548 i n. kpc). W praktycejest to instytucja martwa.
Wymaga rozwagi testatora przyustanawianiu wykonawcy testamentu, choćbyz uwagina ograniczenia jakie niesie ze sobą. Może byćjednak pożyteczna.
Rozdział X
Swoboda testowania