„Spadkodawca może sporządzić testament takżewtensposób,że w obecności dwóch świadkówoświadczy swoją ostatnią wolę ustnie 26
wobec przewodniczącego zarządugminy, sekretarza gminy lubkierow nika urzędu stanu cywilnego" (art. 951 § 1 k.c. w brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 37 ustawy z 23VIII1996 r., Dz. U.nr114,poz.542). Może to być wskazany wyżej (art.951 § 1 k.c.) organ gminy dowolniepołożo
nej w Polsce,niezależnie odmiejsca zamieszkania testatora (czy spadko
biercy, zapisobiercy — beneficjanta spadku).
„Oświadczenie spadkodawcy spisuje sięwprotokole zpodaniemdaty jego sporządzenia. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Protokół powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola zostałaoświadczona, oraz przez świadków.
Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to zaznaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny brakupodpisu" (art. 951 § 2 k.c.).
„Osoby głuche lub nieme nie mogą sporządzić testamentu w sposób przewidziany w artykuleniniejszym" (art. 951 § 3 k.c.).
Spadkodawca może sporządzićtestament takżewten sposób,że w obec
ności dwóch świadów oświadczy swą ostatnią wolę wobec „przewod
niczącego lub innegostaleurzędującego członka prezydium gromadzkiej rady narodowej, miejskiej (dzielnicowej) rady narodowejlub rady naro
dowejosiedlaalbo wobec sekretarza gromadzkiego (miejskiego,osiedla)"
(art. 951 k.c.).Tekstujęty w cudzysłowie jest pierwotnyz 1964 r.
Po zmianachwstrukturze organów administracyjnychtestamental- lograficzny można było sporządzićprzed naczelnikiem gminy, zastępcą naczelnika gminy lub sekretarzem urzędu gminy.
Po „noweli" z 1990 r. testamentalłograficzny żart.951 k.c.sporządzało sięwobec właściwegoorganugminy (Dz.U. z1990 r., nr34,poz.198, art.
1 pkt 9). Po tej„noweli" z1990 r. testament alłograficzny (z art. 951 kc) sporządzało się(27 V1990-26XI11996) przed wójtem albo burmistrzem (prezydentem miasta)jako przewodniczącymi zarządu, ich zastępcami oraz pozostałymi członkami zarząduoraz przed sekretarzem gminy.
Ważność testamentów allograficznych (art. 951 k.c.) w zakresie formy sporządzonych przed wejściem ustawy z23 VIII1996 r. ozmianie usta wy — Kodeks cywilny (tj.przed 27XII1996 r. — art. 4 tej ustawy) ocenia się według przepisówdotychczasowych (arg. m.in.zart. LII § 1 przepi sów wprowadzających kodekscywilny).
„W ustawie z dnia 17 V1990 r. o podziale kompetencji określonych wus tawach szczególnych pomiędzy organygminy a organy administracji rzą dowej orazzmianie niektórych ustaw (Dz.U. nr 34, poz. 198, nr 43, poz.
253 i nr 87, poz. 506;z1991 r., nr 95,poz. 425, nr 107, poz. 464 i nr 114, poz.492 oraz z 1995 r., nr 90, poz. 446 i nr141, poz. 692) skreśla się art. 1
27
pkt9" (art.3ustawy z 23 VIII1996 r. o zmianie ustawy — kodeks cywil ny,Dz.U.z1996 r., nr114,poz.542). Art. 1 pkt 9 (skreślony) postanawiał, żetestament allograficzny z art. 951 kcsporządzałosię wobec właściwe
go organu gminy (Dz.U. z 1990 r., nr 34, poz. 198). Obecnieustawa — kodeks cywilny — wyraźnieprecyzuje, przed jakimi osobami można sporządzić testament allograficzny (art. 951 kc).
Przewodniczącym zarządu gminy jest wójt albo burmistrz (prezydent miasta). Według mnie testament allograficzny może być sporządzony takżeprzedich zastępcą— zastępcą wójta, zastępcą burmistrza, zastęp
cą prezydenta miasta.To samo według mnie dotyczy zastępcy kierowni ka urzędu stanucywilnego. Co dozastępcówprzewodniczącego zarzą du gminy niewypowiedziałosię dotychczas orzecznictwo SN.
Obecnie — odmiennie niż poprzednio (27V 1990 - 26 XI11996 r.) — niemożna testamentu allograficznego sporządzić przed „zwykłym"
członkiemzarządugminy,którynie jest zatem przewodniczącymzarzą du gminy (lub zastępcąprzewodniczącego zarządu gminy). Zmiana ta nie wydajesię prawidłowa (obecnie wąski krąg osób). Wątpliwości bu dzipowierzenie funkcji sporządzenia testamentu allograficznego kierow
nikowi urzędu stanu cywilnego (obecnyart. 951 § 1 kc). Pozatym osoba ta prowadzi sprawy niemajątkowe. Ale takiejest obecnie rozwiązanie ustawowe (delege lata). Ustawa powinnadawać prawodo sporządzenia testamentu allograficznegoprawnikowi-urzędnikowi (osobie kompetent nej) — mógłby ondziałać na podstawie upoważnienia wójta lub burmi
strza (prezydenta miasta). W chwili obecnej jest to niemożliwe.
„Art. 26.1. Organem wykonawczym gminy jest zarząd.
2. W składzarządu gminy wchodzą: wójt albo burmistrz (prezydent miasta)jako przewodniczący zarządu, ich zastępcy orazpozostali człon
kowie" [ustawa z8 III1990r.o samorządzie terytorialnym, jednolitytekst
— Dz.U. z 1996 r., nr 13, poz. 74, zm.: Dz.U. z 1996 r., nr 58,poz. 261, z 1996 r., nr 106, poz. 496 (art. 33), z 1996 r., nr 132, poz. 622 (art. 12), z1997r.,nr 9, poz. 43(art.24), z 1997 r., nr 106, poz.679(art. 19),z 1997 r., nr 107, poz. 686, z 1997 r., nr 113, poz. 734(art. 2), z1997r.,nr 123, poz.
775 (art. 1)].
„Art. 33ust.1. Zarządwykonujezadania przy pomocy urzędu gminy.
2. Organizację i zasady funkcjonowania urzędu określa regulamin organizacyjny, uchwalonyna wniosek zarządu przez radę gminy.
3. Kierownikiemurzędu jest wójt lub burmistrz.
4. W zakresieustalonym przez zarządwójt lub burmistrz może powie
rzyć prowadzenie spraw gminy w swoim imieniu sekretarzowi gminy".
(...)
(art. 33 ust.1-4ustawy z 8 III 1990 r. o samorządzie terytorialnym).
28
„Sekretarz iskarbnikgminy(główny księgowybudżetu)uczestniczą w pracach zarządu" bez prawa głosowania(art. 34 ustawy z 8 III 1990r.
o samorządzieterytorialnym). Nie są oni członkami zarządu gminy.
Skarbnik gminy (główny księgowy budżetu)nie jest uprawniony na pew no do sporządzenia testamentuallograficznego (art. 951 kc).
Poprzednio testamentalłograficzny (27 V1990 - 26 XII1996) można byłosporządzićprzed wójtem albo burmistrzem (prezydentem miasta) jakoprzewodniczącymi zarządu gminy, ich zastępcami oraz pozostały
mi członkami zarządu gminy oraz przed sekretarzemgminy. Krótko mó
wiąc uprzednio można byłosporządzić testament alłograficzny przed członkiem zarządu gminy albo sekretarzem gminy.
Obecnie — jakpowiedziano — testament alłograficzny można sporzą
dzićwyłącznie przed osobami wymienionymi w art. 951 § 1 kc.
Reasumując, testament alłograficzny (art. 951 kc.) można obecnie (od 27 XII1996 r.) sporządzićwobec przewodniczącego zarządu gminy — to jest wójta albo burmistrza (prezydenta miasta),według mnie także wobecich zastępcy,czyli zastępcy wójta albo zastępcy burmistrza (zastępcyprezydenta miasta),sekretarzagminy lub kierownikaurzędu stanu cywilnego,według mnie także wobec ichzastępcy. Przesłankiformytestamentuallograficzne go określa art. 951kc (por.tekst art.951 cytowanywyżej).
Osoby uprawnione do sporządzenia testamentu allograficznego (art.
951 § 1 kc) musząte czynności wykonywać osobiście. Wedługmnie nie mogą one — w drodze upoważnienia administracyjnego — upoważnić innych pracowników urzędu gminy (art. 39 ust. 2 ustawyz8 III 1990 r.
osamorządzie terytorialnym) do dokonania tej czynności sporządzenia testamentu allograficznego. Tak samoosoby te (z art. 951 § 1 kc)nie mogą do tej czynności upoważnićw drodze pełnomocnictwa cywilnego (nawet w formie aktu notarialnego lubw decyzji administracyjnej) inneosoby (np. innych pracowników urzędu gminy, osoby spoza urzędu gminy).
Testament sporządzony z naruszeniem tych zasadjest nieważny (art. 958 kc).Wedługmnie dopuszczalna może byćjednak wtedykonwersjatesta mentu allograficznego (art. 951 kc) natestament ustny (art. 952 kc). Za
gadnienie to (konwersji) jest jednak dyskusyjne w literaturze. Por. M.
Niedośpiał, Testament w polskim prawiecywilnym — zagadnieniaogól ne, Kraków 1991, s. 127 i nast. orazrozdział XVI niniejszej książki. We długmnie upoważniony przezprzewodniczącegozarządu gminy(wój
ta,burmistrza) urzędnik możesporządzić testament alłograficzny tylko wtedy, gdy takstanowi ustawa w przepisach o testamencie allograficz-nym (por. art. 80 § 1 prawa spadkowego z1946 r., który stanowił, że te
stament alłograficzny możesporządzić sędzia obywatelski, albo burmistrz lub upoważniony przez niego urzędnik, albo wójt). Przepisy prawa cy
wilnego (art. 951 kc)nie zawierają takiego upoważnienia, aprzepisypra wa administracyjnegonie mogą stanowić takiej podstawy dlaczynności prawnej, zwłaszcza testamentu. Wynika to także z istoty testamentu (por.
zwłaszczarozdziałI i II niniejszej książki). Nawet gdybytaka możliwość istniała na tle innych czynności prawnych (cywilnoprawnych), to jest ona istotowo wyłączonana tle testamentu. Wynika to — jakpowiedziano — m.in. z jego istoty, cech testamentu (por. np. wyżej rozdz.I, II).
Według mnie możnawyodrębnić decyzje upoważniające. Niesą one pełnomocnictwem w ujęciu kc, bo pełnomocnictwo jest jednostronnym oświadczeniem woli cywilnoprawnym upoważniającym (art. 96 kc).
Natomiast decyzjaadministracyjnanie jest oświadczeniemwoli cywilno prawnym. Pełnomocnictwo jestoświadczeniem woli upoważniającym do dokonania czynności prawnej, natomiast udział w sporządzeniu testa
mentu nie jest oświadczeniemwoli (stanowi on elementformy czynności prawnej) — oświadczeniem woli, czynnością prawną jest testament.
„Art. 5a. 1. Urzędy stanu cywilnego wchodząwskład urzędu gminy.
2.Gmina stanowi okręg urzędu stanu cywilnego.
3. Wojewoda może utworzyćurzędy stanu cywilnego właściwe dla kilku urzędówstanu cywilnego w obszarze gminy" [art.5a ustawy z 29 IX1986r. — Prawoo aktach stanu cywilnego, Dz.U. z1986 r.,nr36,poz.
180, z 1988r.,nr 19, poz. 132, z 1989 r„nr 29, poz. 154, z 1990 r.,nr 34, poz. 198,z 1995 r., nr 83,poz.417, art. 5a w brzmieniu ustalonym przez Dz.U. z1990 r., nr 34,poz.198 (art. 39 pkt 1)].
„Art. 6. 1. Czynności z zakresu rejestracjistanu cywilnego dokonuje kierownik urzędu stanu cywilnegolub jego zastępca (zastępcy).
2.Kierownikiem urzędu stanu cywilnegojest wójt lub burmistrz (pre
zydent).
3. Rada gminy może powołać innego kierownika urzędu stanucywil negoi jegozastępcę (zastępców)" [art.6 ustawy z 29 IX 1986 r. — Prawo o aktach stanucywilnego — w brzmieniuustalonym przezDz.U. z 1990 r.,nr 34, poz. 198 (art. 39 pkt 2)].
„Art. 3. Dowłaściwościorganów gminy przechodzą jako zadania zle
cone — określone w ustawach — zadaniai kompetencje należącedotych czas do rad narodowych i terenowychorganówadministarcji państwo wej stopnia podstawowego:
(...) 19) z ustawy z dnia 29 września 1986 r. — Prawo o aktach stanu cy
wilnego (Dz.U. nr36, poz. 180, z 1988 r.,nr 19, poz. 132 i z 1989 r., nr 29, poz.154):w zakresie należącymdo kierownika urzędustanucywilnego;"
[art.3 pkt 19 ustawy z 17V1990r. o podziale zadań i kompetencjiokre ślonych w ustawach szczególnychpomiędzy organy gminy a organy administracji rządowej oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U.z 1990 r., nr34, poz. 198, ze zm.)].
30
Co do wykładni tychm.in. przepisów por. K. Gondorek,A.Ustowska, Prawo o aktachstanu cywilnego z komentarzem. Przepisy wykonawcze i związkowe, Warszawa 1991, Wydawnictwo Prawnicze, s. 57- 69.
Z powyższychustaw wynika, że USC wchodzi w skład urzędugminy (jest jednostkąorganizacyjną urzędu gminy — jego komórką organiza cyjną). Gmina pełniwzakresie akt stanu cywilnego (należącym do kie rownika urzędu stanu cywilnego) zadania zlecone(należą one do kom
petencji administracji rządowej, a zostałyzleconegminie, nie są to zada nia własnegminy). Kierownika USCi jego zastępcę (zastępców) powo łuje rada gminy(art. 6 ust. 2,3pr.o a.s.c.).Kierownik USC jestpracowni
kiem samorządowym.
Zpowyższych przepisów według mniewynika,że testament allogra- ficzny możesporządzić kierownik USC lub jego zastępca (zastępcy — może być ich kilku, działają oni wtedy samodzielnie, a nie łącznie przy sporządzeniu testamentu allograficznego).
Kompetencje do sporządzeniatestamentu allograficznego są zawisłe od dwóchustaw: 1)ustawy o samorządzie terytorialnym (z 8III1990 r.)
— wójt, burmistrz (prezydentmiasta), ich zastępcy, 2) i od ustawy — prawo o aktach stanu cywilnego (z 29 IX 1986 r.,m.in. ze zm. w Dz.U.
z 1990r., nr 34,poz. 198) — kierownikUSC (jego zastępca łub zastępcy).
Te przepisy bowiem (pr. o a.s.c.) określają, kto jest kierownikiem USC, a nie przepisy ustawy o samorządzie terytorialnym. Wten sposób usta
wodawcachcąc wprowadzić jednolitość rozwiązań prawnych (ścisłe okre ślenie, kto jest uprawniony do sporządzenia testamentu allograficznego) popadł wwewnętrzną sprzeczność.Określenieosób z art. 951kc uzależ
niłbowiem oddwóch odmiennych ustaw (ustawy o samorządzie teryto rialnym — prawao aktach stanu cywilnego).Zmiany tych ustaw mogą powodowaćzmiany art. 951kc (skutek odblaskowy). Nie było to chyba intencją ustawodawcy — to jest kodeksu cywilnego (art. 951 kc). Celem art. 951 kc było określenie osóbuprawnionych do sporządzeniatestamen tu allograficznego.Tymczasem nierazsą to te sameosoby(kierownikiem USC jest wójt lub burmistrz (prezydent) (art. 6 ust.2 pr. o a.s.c.),dopiero rada gminy może powołać innego kierownika USC i jego zastępcę(za
stępców) (art. 6 ust. 3). Dlatego m.in. dyskusyjne jest powołaniedospo rządzenia testamentu allograficznego(art.951 kc) kierownikaUSC. Kon
strukcja art. 951kc wpada wistociewrozszczepienieprawne[ustawa o sa
morządzie terytorialnym — prawoo aktach stanucywilnego; wójt, burmistrz (prezydent miasta)— kierownik USC], Na tym tlejawi się szereg wątpli wości prawnych.Wymagałoby to odrębnego opracowania, na coniema tu miejsca.
31
Omówienie osób uprawnionych do sporządzenia testamentu allo-graficznego (art.951 kc) wymagałoby odrębnego opracowania.Art. 951
§ 1kc otrzymujenowe brzmienie: „Art.951 §1.Spadkodawca może spo
rządzić testament także w ten sposób, żew obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolęustnie wobec przewodniczącego zarządu jednostkisamorządu terytorialnego, sekretarzapowiatu albo gminy lub kierownika urzędustanucywilnego." (nowy przepis art. 951 § 1 kc ma obowiązywać od 1 stycznia 1999 r. na podstawie art. 24 pkt 6 i art.150 ustawy z dnia24lipca 1998 r. o zmianie niektórychustaw określających kompetencje organówadministracjipublicznej — w związku z reformą ustrojową państwa, Dz. U. z 1998 r., nr 106, poz. 668). Nowelatawymagała by odrębnego opracowania.Nie omawiam jej tutaj, tylko ją sygnalizuję.