Jeżeliistnieje obawa rychlej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wsku
tekszczególnychokoliczności zachowaniezwykłejformytestamentujest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca możeoświadczyć ostat nią wolęustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków (art. 952 § 1 kc).
Treśćtestamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób,żeje den ze świadków alboosobatrzecia spisze oświadczeniespadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia,z podaniem miejscaidatyoświad czenia oraz miejscai datysporządzenia pisma,a pismo to podpisząspad kodawca idwajświadkowie albo wszyscy świadkowie(art. 952 § 2 kc).
W wypadku gdybytreśćtestamentu ustnego, niezostała w powyższy sposób stwierdzona, można ją wciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzićprzez zgodne zeznania świadkówzłożone przed są dem. Jeżeli przesłuchanie jednegozeświadków niejestmożliwelub na
potyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestaćna zgodnych zeznaniachdwóch świadków (art.952§ 3kc).
Testament ustny jest testamentem szczególnym. Można go sporządzić tylkowrazie zajściaokoliczności w ustawiewskazanych(art. 952 § 1) oraz ma ograniczonąmoc czasową (art. 955kc). Testament ustny jest sporzą dzony (dokonany) z chwilą złożenia oświadczenia woli przez testatora wobec trzechświadków (por.art. 952 § 1, art. 956,957kc). Spisanie treści testamentu ustnego może nastąpićw sposób wyżej podany -pozasądowy (art. 952§ 2) lub sądowy (art.952§3kc). Testament ustny, co do którego nie sporządzono pisma stwierdzającego treść testamentu ustnegojest ważny, ale bezskuteczny(nie wywiera zamierzonych skutków prawnych).
32
Rozdział III
Podpis na testamencie własnoręcznym i innych testamentach
Zanim zostanie przedstawiona kwestia podpisu na testamencie kilka uwag ogólnych. Prawopolskie (np. cywilne,administracyjne) uży wa słowa podpis, lecz go nie precyzuje. Jest to w pełni uzasadnione z uwagi na wielorakośćsytuacji prawnych.Przepisy prawacywilnego nie definiują także co to jest podpis. Na tle testamentu cala prawie uwaga poświęcona jestpodpisowina testamencie własnoręcznym (holograficz
nym).Odanalizypodpisuna testamencie własnoręcznymnależyrozpo
cząć analizę, potem zostaną przedstawione w skróciekwestie podpisu na innych testamentach.
Przy ustalaniu podpisu na testamencie własnoręcznym należybrać pod uwagęcele formy testamentu(por. roz. II, 1) oraz cele podpisu. Powstaje pytanie, czy przepisy o formie testamentutłumaczyć liberalnie, rygorys tycznie czy w sposób umiarkowany. Można twierdzić, że należy inter
pretować je rygorystycznie, gdyżw tensposób realizuje sięwolę spad kodawcy, aniejej pozory. Wydaje sięjednak,żewykładnialiberalnabar dziejodpowiada woli spadkodawcy iją należałoby przyjąć. Interpreta
cja umiarkowana jest wypośrodkowanamiędzy tymi skrajnymi rozwią
zaniami.
Zasadażyczliwejinterpretacji (favortestamenti) - art. 948 kc mazasto sowanie przy interpretacji przepisów o formie testamentu. Odmienne stanowisko nie wydaje sięzasadne.
Różne są zapatrywania na funkcjepodpisu testamentu. W zasadzie w li
teraturzeprzyjmuje się, że testament ma do spełnieniatrzyfunkcje: 1) autor stwo testamentu,2) zakończenie aktu prawnego oraz 3) wolętestowania.
Testament ma wskazywać:od kogo pochodzi dany testament (autorstwo testamentu), żesporządzonepismo jest zakończonymaktemiże testator miał wolę testowania (animus testandi).
33
Pora na ogólną klasyfikacjępoglądów literatury co do kwestiipodpi suholograficznego.W pewnym uproszczeniu można przyjąć,żeistnieją dwazasadniczenurtyinterpretacyjne: liberalny i rygorystyczny. Można by nadto wyodrębnić stanowisko pośrednie, ale nie jest tokonieczne, bo co do zasady jest ono zgodneznurtem pierwszym. Stanowisko pośrednie dopuszcza podpis testamentu własnoręcznego (holograficznego) - przy określonych założeniach -imieniem, lecznie uznaje podpisu określeniem stosunku prawnorodzinnego. Dlategodalejbędzie mowa o dwóch nur tach interpretacyjnych - liberalnym irygorystycznym.Stanowiskopierw sze uznaje, że testament może być podpisany imieniem i nazwiskiem. Do puszcza jednak podpis testamentu własnoręcznego (holograficznego) imieniem lub określeniem stosunku prawnorodzinnego (np. ojciec, syn, wujek), jeżeli są spełnione funkcje podpisu (kto jest autoremtestamentu, czyaktjest zakończony, czy występuje wola testowania).
Wydaje się, żenależy przyjąć następującą definicję podpisu: podpis to znak ręczny odpowiedni dla danego rodzaju pisma i pozwalający na stwierdzenie,kto jest jego autorem czy akt został zakończony, a spadko
dawca miał wolętestowania.W definicji tejwidać połączenie dwóch ele
mentów: znakuręcznego ifunkcji podpisu. Należy przyjąć interpretację liberalną(por. wyżej). Tokdowodowy można by prowadzić podając argu menty za iprzeciw podpisowi testamentu holograficznego imieniem (na
zwąstosunku prawnorodzinnego). Nie ma nato miejsca wpracy. Nale
ży tylko stwierdzić, żezainterpretacją liberalną - uprzednio wskazaną -przemawia przede wszystkim teoria woli. Testament jest jedynączynno ścią prawną w prawiepolskim, w której przyjęto tę teorię. Teoria woli znalazła wyraz w sposobie ujęcia szeregu przepisówo testamencie (np.
art. 945, 948 kc). Z tejfundamentalnej teoriiwoli płynie szereg skutków prawnych, m in. odnośniedo pojęcia podpisu (imieniem). Z teorii woli wynika zasada życzliwej interpretacji testamentu (favortestamenti).Jed nym zeskutkówoparciasię na teorii woli jestprzyjęcieczęstoliberalnej wykładni przepisów o testamencie. Taka jest właściwa relacja między teorią woli,favortestamentii liberalną wykładnią przepisów otestamen
cie(m.in. co do formy).
Za dopuszczalnością podpisu imieniem(określeniem stosunku prawno rodzinnego)przemawia m.in. tzw. favor testamenti(zasada życzliwejinter
pretacji testamentu).
Dyskusyjne jest w literaturze,czy wystarcza skrót podpisu. Nato py tanieudziela sięodpowiedziipozytywnej, inegatywnej. Wydaje się,że dopuszczalny jest skrót podpisu, i tozarówno podpisu dokonanego na
34
zwiskiem, jak iimieniem (np.Jarosław-Jarek). Na ogółprzyjmuje się, że nie wystarcza podpis testamentu samymi inicjałami imienia inazwiska (np. Jan Kowalski, J.K.), niektórzy autorzy dopuszczają jednak taki pod
pis. W kwestii, czy podpismoże być nieczytelny, zajmuje się zarówno stanowisko pozytywne, jaki negatywne. Wydaje się, że podpis może być nieczytelny, ale tak, aby biegli moglizidentyfikowaćosobę spadkodaw cy.Podpis może zawierać błędy ortograficzne, musibyćuczyniony wła
snoręcznie(tylko) np. atramentem,długopisem,ołówkiem, tuszem, far
bą, wydaje się, żemożebyć dokonany stenograficznie lub szyfrem. Na ogół zgodnieprzyjmuje się, żepodpismoże być dokonany pseudonimem (np. literackim, artystycznym). Podpisna testamencie holograficznym złożonym z kilku kartek może być zamieszczony na końcu, jeśli tylko pozostają onezesobą w logicznym związku. Kartki nie muszą być nu
merowane, choć jest to wskazane. Jak wspomniano, podpis musi być własnoręczny,a nie dokonany za pomocąmaszyny dopisania łub urzą dzeń technicznych (facsimile itd.). To samo dotyczy tekstu testamentu.
Podpisnie spełniający tych wymogów jestnieważny, a co za tym idzie, nieważnajestcała czynność prawna(art. 58 kc).
Na przyszłość należałoby postulować znowelizowanieart. 949 kc przez zdefiniowanie podpisu, stosownie do uwag uprzednio poczynionych.
Taki przepis mógłbybrzmiećnastępująco (art.949 § 3):„Podpis na testa
mencie własnoręcznym mazawieraćimięi nazwisko spadkodawcy.Je żeli spadkodawca podpisze się inaczej, np. tylko imieniem albo przez podaniestanowiska rodzinnego i jeśli taki podpis wystarczy dostwier dzenia autorstwa testatora, zakończenia aktu i powagi jego oświadcze nia, wówczas podpis taki nie przeszkadza ważności testamentu".
Dopuszczalnyjesttestament własnoręczny w liście. SN w uchwale z 23 IV1960r. stwierdził, że:„Do ważnościtestamentuholograficznego, zawartegow liście, wystarczy podpisanie go tylko imieniem,jeśli stosu nek osobistyspadkodawcy i adresata uzasadnia tegorodzaju podpis. Oś wiadczeniewoli testatoraniemusi być wyodrębnionezpozostałej części listu i wystarczaumieszczenie podpisu na końcu listu" (PiP1960,z 11, s.888 in.). Co do podpisu imieniem(nazwą stosunku prawnorodzinne-go)stosujesię zasady wyżej podane. Przybadaniu,czylist jest testamen
tem, należy starannie ustalać, czyzostałsporządzony z wolą testowania (cumamino testandi).
Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów (zasada prawna) z 28 IV1973 r.
stwierdził,co następuje:„Ważny jest testamentwłasnoręczny(art.949kc) zawarty w liście spadkodawcyskierowanym do spadkobiercy, podpisa 35
ny w sposób określający jedynie stosunek rodzinny spadkodawcy do spadkobiercy, jeżeli okolicznościnienasuwająwątpliwości co do powa
giizamiarutakiego rozrządzenia" (OSNCP 1973, z. 12,poz. 207).
Pozostaje do ustalenia miejsce położenia podpisu. Możliwe w tym względzie są dwa stanowiska: 1) rygorystyczne,2) liberalne.
Zwolennicy stanowiska pierwszego uważają, że podpis ma być na końcu testamentu (pod tekstem). Rozrządzenia zawarte pod podpisem są nieważne, chyba że testatorje podpisałi ewentualnie zaopatrzył datą (art. 949 kc). Nieważność rozrządzeń zamieszczonych pod podpisem nie pociąga za sobą nieważnościrozrządzeń nad podpisem, chyba że należy przyjąć, żespadkodawca bez rozrządzeń zamieszczonych pod podpisem, nie sporządziłby rozrządzeń nad podpisem (art. 58 § 3kc).
Według drugiego stanowiska podpis w zasadzie powinien byćza
mieszczony pod tekstem testamentu, gdyż w ten sposób spadkodawca wskazuje, że akt zakończył, ale nie jest to obligatoryjne. Podpis może wskazywać, że aktjestzakończony, choć nieznajduje sięnakońcutekstu.
Możebyćzamieszczony nawet na zewnątrz(na kopercie, ale co dotego są sprzeczne stanowiska), ważne jest tylko to, aby między treścią testa mentu a podpisem była ścisła łączność „materialna i logiczna", aby pod
pis odnosiłsię ściśle do dyspozycjitestamentowych. Istotny jest zatem związek funkcjonalny - między treścią testamentu a podpisem. Wydaje się, że należy przyjąćrozwiązanie drugie.
Niezależnieod zajętego stanowiska jest bezdyskusyjne, że podpisna testamencie własnoręcznym (holograficznym) możebyć na końcu całe
golistu,a niekoniecznie pod tekstem zawierającym testament.
Poprzednio omówiono podpis na testamencie własnoręcznym (hologra
ficznym). Obecnie skrótowo należy zająć się podpisem na innych tes tamentach niż holograficzny (własnoręczny) (art. 950 - 954kc). Literatura na ten temat na ogół milczy.Możnateoretycznieprezentować różne sta
nowiska. Wydaje się, że należy przyjąćnastępujące stanowisko. Jak ma wyglądać podpis natestamencie - należy badać in concreto (na tle oko
liczności konkretnego przypadku). Można przyjąć,że dokumenty urzę dowe (art. 950,951, 953 kc) należy podpisać conajmniej nazwiskiem;te stamenty zaś prywatne - takżeimieniem (art. 949kc, protokół testamen
tu ustnego -art. 952 § 2 kc).
Poanalizie podpisu należydojść do wniosku, że najlepiej jest,jeślite stament zostanie podpisany imieniem i nazwiskiema podpis będzie pod tekstem testamentu. Uniknie się wtedy wątpliwościinterpretacyjnych, októrych byłamowa.
36
Rozdział 11/
Data na testamencie
Data jest terminem, który występuje w zasadzie przy wszystkich typach testamentów. Z punktu widzenia czystości analizy prawnej roz ważania zostaną ograniczone wzasadziedo testamentu własnoręczne go,co będzie miećanalogiczne zastosowanie do innychform testamen
towych (poza sporną kwestią stosowania art. 949 § 2 kc, co będzie przedmiotem odrębnej analizy).
Kc przyjął stanowisko pośrednie(art. 949§ 2 kc), w którym zależnie od sytuacji data jest elementem ważności testamentu holograficznego (własnoręcznego) łubnie.
Kc używa pojęcia daty,leczgo nieprecyzuje. Należyją rozumieć w sen sie potocznym.Stądmożna powiedzieć, żedata to oznaczeniednia, mie
siąca iroku.Data nie musi być podana w sposób kalendarzowy, lecz tak
żeopisowy (np. w siedemdziesiątą rocznicę moich urodzin). Jeżelidata nie wywołuje wątpliwościz art. 949§ 2kc, to w testamencie holograficz
nym (własnoręcznym) może być określona także przez podanie tylko miesiąca, roku (np.w kwietniu 1966r.) lub nawet tylko roku (np.w1966 r.), co spełnia -jakmożna sądzić - wymóg daty.Wydaje się, że ustalenia poczynione na tle testamentu holograficznego (własnoręcznego) mają odpowiedniezastosowanietakże do innychtestamentów zwykłych (art.
950 - 951 kc). Natomiastw literaturze i judykaturze zgodnie przyjmuje się, żedatana piśmie stwierdzającym treść testamentu ustnego(art. 952
§2 kc)musi oznaczaćzawsze dzień, miesiąc, rok (w sposóbkalendarzo wy lub opisowy).Czy jestto zasadne, to możebyć dyskusyjne.
Niema znaczenia, w którymmiejscu umieszczona jest data (pod pod pisem, u góry testamentu, z boku, w tekście) -istotnejest, abyodnosiła się do całego testamentu.
Testament własnoręczny powinien być opatrzony datą (art.949 § 1 kc).
Jednakżebrakdaty niepociągazasobąnieważności testamentu własno ręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwościcodo treścitestamentu lubco
do wzajemnego stosunku kilku testamentów (art. 949 § 2 kc). Pozostaje do rozważenia relacja art. 949 § 2 kcdo art. 954 kc i art. 950 kc. Na to za
gadnieniemożna udzielić odpowiedzi pozytywnej lub negatywnej. Na
leży przyjąć odpowiedź pozytywną.Art. 949 § 2 kcma zastosowaniedo testamentu notarialnego i allograficznego.
Do pisma stwierdzającego treść testament ustnego nie stosuje się art.
949 § 2 kc.
Rozdział V
Świadkowie testamentu
Świadkowie testamentusą wymagani przy testamencie allogra-ficznym (art. 951 kc) oraz ustnym (art. 952kc). Nie występują przy tes tamencie własnoręcznyminotarialnym.
Co do pojęcia świadkamożnawyrazić kilka stanowisk.
(1) Świadkiem jest osoba, która w sposób wyraźnylubchoćby dorozu
mianyprzez spadkodawcę lub na jego polecenie do spełnienia roliświadka została wezwana,jestświadoma swej roli i do jej spełnienia gotowa.
(2) Wedle innego stanowiska świadkiem testamentu może być każda osoba, do której spadkodawca kierujeoświadczenieswej ostatniej woli, choćbyspecjalnie niebyła przywołanalub zaproszona, nie może jednak być uważanaza świadkatestamentuosoba, która wprawdzie była obe
cna podczas składania oświadczenia przez spadkodawcę, aledo której spadkodawca niekierował swego oświadczenia.
(3) Zagadnienie,ktojest świadkiem, nie należy rozstrzygaćw oparciu o przesłanki pozaustawowe, na których opartejest stanowisko 1 i 2.
Wystarczy uwzględnić brzmienie icel art. 952,951 kc,abyw konkretnym przypadku, po starannymrozważeniuzachodzącychokoliczności dojść do ustalenia osób „wobec których (w obecności których) spadkodawca podał swąwolę". Okoliczności te mogąbyć różnorodne. Możezdarzyć się, że spadkodawcapoda swąwolę wobec grupy osóbznajdującychsię przy nim,nie wiedząc (wskutek ślepoty lub innych przyczyn), jakie są to osoby iile ich jest,np.w szpitalu,na miejscu nieszczęśliwego wypadku.
Częściej bywa tak, że testatorzwraca się do kilku osóbspośród obecnych, sądząc,żeichwspółudziałwystarczy, ponadto czasem także dlatego,że mylnie uważa współudział innych, np. swychsióstr,za niedopuszczal
ny; wtakichprzypadkachnależałoby także i tych innychtraktować jako świadków.Niemożnaprzyjmować,żewkażdym przypadku zwrócenia się do pewnych osób jako świadków przejawia się przezto samo wola spadkodawcy w kierunku wyłączenia wszystkichinnych obecnych, unie-39
możliwiająca zaliczenieich dogrona osób „wobec których" ontestował.
Uwagizdwóch zdań uprzednich mogąbyćdyskusyjne, czy nie zabar
dzo rozszerza się krąg świadków (nieraz nie można by go ustalić). Jest bezdyskusyjne, żejeśli spadkodawca nie życzysobie, abypewna osoba była świadkiem, nawetza cenę nieważności testamentu, to taką, mało prawdopodobną, wolę spadkodawcy należy uszanować. Trafnie judyka- tura nie uznaje osób „podsłuchujących" za świadków. Stanowisko trze
cie pojęcieświadkakażę ustalaćin concreto (natle okoliczności konkret
negoprzypadku).
(4) Możliwe jest stanowisko kolejne, które pojęcieświadka jednolicie lub niejednolicieujmuje na tle poszczególnych przepisów(art. 95ł, 952 kc). Wydaje się,żepojęcie świadka powinnobyć jednolicie ujmowane na tlewszystkich przepisów. Wyżej uzasadniono nieprawdziwośćstanowi skapierwszego idrugiegoco dopojęcia świadka (por.uwagi własne za
wartew punkcie 3). Należy przyjąć, że świadkiem jest każda osoba, w obecnościktórej spadkodawca składaoświadczenie woli i która je sły
szy.Może to być także osoba obecna przypadkowo. Trzebapowołać się na stylizację tekstów prawnych („wobecności dwóch świadków", „wo bec której";„przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków"
- art. 951, 952 kc, wykładnia gramatyczna, systemowa, funkcjonalna).
Ustawa poza obecnością świadków i oczywistą przesłanką, że świadek słyszał oświadczenie woli, niczego nie wymaga. Wszelkie dodatki (np.
wezwanie,skierowanieoświadczenia do oznaczonejosoby) są pozbawio ne podstawyprawnej.Niemapodstaw do dwoistego rozumienia „świad
ka" przy testamencieustnym,zależnieodskonstruowanejsytuacji.
(5) W końcu teoretycznie można wyróżnić inne stanowiska.
Bezwzględnie niezdatnym do pełnienia funkcji świadkajest ten,kto nie możebyćświadkiem przyżadnym testamencie(art. 956 kc). Wzglę
dnieniezdatnym do pełnienia funkcji świadka jest ten, kto nie może być świadkiem przy konkretnym testamencie (art. 957 kc). Kodeks cywilny w art. 956 postanawia, że nie może byćświadkiem przy sporządzeniu testamentu: 1) kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych; 2) niewidomy, głuchy lub niemy; 3)kto nie może czytać i pisać; 4) kto nie władajęzykiem, w którym spadkodawca sporządza testament;5) skaza
ny prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania. W pierw szym przypadku (art. 956 pkt 1) chodzi o osoby ubezwłasnowolnione całkowicie lub częściowo oraz niepełnoletnie, tj. które nie ukończyły 18 lat. Art. 957 kc dotyczy niezdatności względnej do bycia świadkiem. Nie możebyć świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której 40
w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogąbyć równieżświadkami:małżonek tejosoby, jej krewnilub powinowaci pierw
szego i drugiego stopniaoraz osoby pozostające znią w stosunku przy sposobienia (art.957 § 1 kc). Jeżeliświadkiem była jedna z osóbwymie nionychwparagrafiepoprzedzającym, nieważne jest tylko postanowie
nie, które przysparza korzyść tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego i drugiego stopnia albo osobie pozostającej znią w stosunku przysposobienia. Jednakże gdy z treści testamentu lub okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament (art.
957 § 2 kc). Korzyść, o którejwspominaart. 957 §1 kc, może w szczegól ności polegaćna ustanowieniu spadkobiercąlub zapisobiercą. Świadka mi nie mogą być osobywskazanew art. 957 § 1 zd. 2kc(„osoby bliskie").
Idzie tam o stosunek, jaki zachodzi między beneficjantem spadku (upraw
nionym z testamentu) a tymi osobami (krewnymi, powinowatymi itd.).
Nie chodzi natomiast o stosunek, jaki zachodzi między spadkodawcą a osobami z art. 957 §1 zd. 2. Przykładowo art. 957 § 1 zd. 2dotyczy mał
żonkabeneficjanta spadku, a nie małżonkaspadkodawcy.
Okoliczności z art. 956, 957 kc ustala się wedługchwili testowania, późniejsza zmiana w tymzakresie jest bezznaczenia.
Przepisy art. 956, 957 kc stosuje się także do notariusza (art. 950 kc) i przedstawicielaorganu administracji samorządowej(art.951 kc). Są oni tzw.
kwalifikowanymiświadkami.Donotariusza stosuje się wprost art. 84 pra
wa o notariacie.
Pismo stwierdzającetreść testamentu ustnego (prywatne, sądowe)jest oświadczeniem wiedzy.
Rozdział VI
Powołanie spadkobiercy
1.WSTĘP
Jednym z zasadniczych rozrządzeń testamentowych jest ustanowie nie spadkobiercy. Aletestament może nie zawierać tego rozrządzenia, a np. tylko zapis. Pokrótce zostanie omówione powołanie spadkobiercy, ustanowienie udziałówspadkowych, kwestia, czy dopuszczalny jest warunek lubtermin przy ustanowieniuspadkobiercy, problem podsta wienia oraz przyrostu. Zostanieomówiona takżeregułainterpretacyjna art. 961 kcmająca praktyczne znaczenie.