Dostęp do informacji publicznej i jej ponowne wykorzystanie

W dziedzinie dotyczącej dostępu do informacji publicznej działają organizacje zajmujące się nadzorem obywatelskim – są to organizacje strażnicze (watchdog). Obserwują one życie publiczne i monitorują funkcjonowanie instytucji, a gdy wymaga tego interes społeczny –podejmują interwencje, których cel stanowi zmiana działania, eliminacja patologii. Ważnym elementem działalności tego rodzaju organizacji jest formułowanie rekomendacji dla instytucji i wywieranie nacisku na rzecz zmian (poprzez rzecznictwo, zbiórki podpisów, kampanie medialne).

177 M. Jendra, Dostęp do informacji w świetle orzecznictwa sądowego, Infor.pl, http://samorzad.infor.pl/temat_dnia/artykuly/386310,dostep_do_informacji_w_swietle_orzec znictwa_sadowego.html, 15.04.2010.

W Polsce jest stosunkowo niewiele organizacji stricte strażniczych, ale wiele organizacji pozarządowych w ramach swojej szerszej działalności podejmuje aktywność, którą można tak zakwalifikować. Prekursorami na tym polu były Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Fundacja im. Stefana Batorego w ramach Programu Przeciw Korupcji oraz polski oddział Transparency International. Choć brakuje badań, które pokazałyby pełny obraz działalności strażniczej w Polsce, portal watchdog.org.pl wymienia około 300 takich inicjatyw¹⁷⁹. W ocenie reprezentantów organizacji strażniczych to jednak zbyt mało w stosunku do potrzeb¹⁸⁰.

Stowarzyszenie Liderów Lokalnych Grup Obywatelskich (SLLGO)

SLLGO zajmuje się wspieraniem działań i organizacji strażniczych w ramach programu „Mocna straż”. Na co dzień projekt obejmuje kursy internetowe, stacjonarne, spotkania o różnych aspektach działań strażniczych oraz prowadzenie portalu na ich temat – watchdog.org.pl. W 2010 roku w ramach „Mocnej straży” po raz pierwszy w Polsce odbyła się konferencja poświęcona przejrzystości (Transparency Camp). Obok polskich organizacji uczestniczyło w niej wielu gości z najważniejszych światowych organizacji, które zajmują się przejrzystością i informacją publiczną.

Pozarządowe Centrum Dostępu do Informacji Publicznej (PCDIP)

Prowadzone przez SLLGO Pozarządowe Centrum Dostępu do Informacji Publicznej zajmuje się bezpośrednio problematyką dostępu do informacji. Działania PCDIP polegają na gromadzeniu wiedzy i doświadczeń na temat prawa do informacji, promocji i zachęcania do korzystania z tego prawa oraz działalności rzeczniczej ! wywieraniem wpływu na władze publiczne, aby działały w sposób przejrzysty, jawny i odpowiedzialny. PCDIP powstało, ponieważ bez dostępu do informacji działanie organizacji strażniczych jest istotnie utrudnione. Centrum prowadzi poradnictwo i

179 Portal pokazuje te inicjatywy na mapie – można ją znaleźć pod adresem http://watchdog.org.pl/mapa_projektow_strazniczych,27,dz.html

180 M. Sobczyk, M. Wrzesień, Oddolne Izby Kontroli, „Obywatel” 2010, nr 3, http://obywatel.org.pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=1855

uczestniczy w sprawach związanych z udostępnieniem informacji publicznej. Co roku organizuje „Tydzień informacji publicznej”, w trakcie którego odbywają się sesje i warsztaty skierowane do obywateli, reprezentantów organizacji pozarządowych oraz pracowników instytucji publicznych. W 2010 roku PCDIP zorganizowało po raz pierwszy konkurs „Wyważanie otwartych drzwi”, w którym nagrodzono dobre praktyki, związane z dostępem do informacji (natomiast piętnowano złe).

Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Bona Fides

Istotne działania dotyczące kwestii dostępu do informacji publicznej realizuje na Śląsku Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Bona Fides. Od kilku lat przygląda się ono Biuletynom Informacji Publicznej wszystkich 167 gmin śląskich¹⁸¹. W monitoringu pod uwagę brana jest nie tylko zgodność BIP-ów z wymogami ustawowymi, ale także przejrzystość formy, w jakiej publikuje się informacje, oraz przydatność treści dla mieszkańców. Monitoring jest kontynuowany we współpracy z urzędami – niektóre nawiązały kontakt ze stowarzyszeniem i poprawiły BIP-y, a niektóre zorganizowały szkolenia dla pracowników, gdy okazało się, że wiedza urzędników na temat obowiązków wynikających z ustawy o dostępie do informacji jest niewystarczająca. Bona Fides bada również, w jaki sposób urzędy udzielają informacji na wniosek pisemny lub telefoniczny182. Stworzono ranking gmin, w którym ocenie podlegało przestrzeganie obowiązków wynikających z ustawy o dostępie do informacji, zwracano także uwagę na to, czy odpowiedzi były wyczerpujące oraz w jakim czasie ich udzielono. W efekcie udało się wywołać dyskusję publiczną, temat podchwyciły lokalne media. By zwrócić uwagę urzędów na problem, przypadki łamania prawa zgłaszano do sądu administracyjnego. Na skutek tych działań kilkanaście samorządów zmieniło zarządzenia regulujące dostęp do informacji publicznej.

181 Stowarzyszenie opublikowało dwa raporty poświęcone temu tematowi: w 2008 roku

Indeks przejrzystości Biuletynów Informacji Publicznej gmin województwa Śląskiego oraz w 2010

roku Biuletyny Informacji Publicznej urzędów gmin i miast województwa śląskiego. Obecnie monitoring BIP realizowany jest w ramach programu „Przyjazny BIP”.

Stowarzyszenie Razem dla Innych

Korzystając z doświadczeń i narzędzi opracowanych przez Stowarzyszenie Bona Fides, w województwie warmińsko-mazurskim podobny projekt przeprowadziło

Stowarzyszenie Razem dla Innych. Sugerowało ono urzędom, które elementy BIP-ów należałoby poprawić. Część urzędów wprowadziła proponowane zmiany, niektóre też konsultowały własne narzędzia ze stowarzyszeniem. Obydwie organizacje miały jednak również do czynienia z samorządami, które składały jedynie puste deklaracje i nie podejmowały żadnych działań zmierzających do poprawy.

Trudności i problemy

Praktyczne doświadczenia SLLGO pokazują, że organizacje spotykają się z typowymi problemami związanymi z uzyskiwaniem informacji publicznej. Urzędy często odmawiają udostępniania danych lub unikają odpowiedzi na zapytania. Organizacje, podobnie jak inne podmioty, muszą zwracać się w tych sprawach do sądu. Trudności te szczególnie dotykają organizacji, które dla działalności potrzebują informacji publicznej.

Innym problemem, z którym mierzyć się muszą organizacje strażnicze, jest finansowanie – zwykle starają się one unikać wsparcia instytucji, które mogłyby być przedmiotem monitoringu, rodzi to bowiem pytania o ich wiarygodność. Niska świadomość społeczna potrzeby działań strażniczych sprawia jednak, że w Polsce trudno o fundusze od osób indywidualnych czy prywatnych sponsorów. Projekty strażnicze znajdują wsparcie finansowe między innymi Fundacji im. Stefana Batorego, Trust for Civil Society in Central and Eastern Europe oraz dzięki przed- i poakcesyjnym środkom z Unii Europejskiej.

Trudnością bywają także relacje z administracją – która często nie rozumie potrzeb organizacji strażniczych i im nie ufa, widząc w nich zagrożenie, a nie partnera w pracy nad poprawą jakości usług. W ocenie organizacji pozarządowych o dostęp do informacji łatwiej w niewielkich gminach – które chętniej współpracują z organizacjami pozarządowymi – trudniej natomiast w dużych miastach. Bez podstaw, jaką stanowi

dostęp do informacji, trudno w ogóle mówić o ponownym jej wykorzystywaniu. Dla poprawy sytuacji konieczne są zarówno działania systemowe, na poziomie policy, jak i docieranie do świadomości pojedynczych urzędników, którzy często nie zdają sobie sprawy, że udostępniając informacje, dają im jednocześnie drugie życie.