Uroczystości dw orskie w okresie średniow iecza i w czasach nowo
żytnych, a m ianow icie: w jazd, tu rn ie j oraz odbyw ające w e w n ętrzu rezy dencji połączenie w idow iska teatralneg o, tańców i jedzenia nasycone były zw ykle treścią zw iązaną z życiem p ań stw a i dw oru m onarszego. W edług teo rety k a „ fe ty ” dw orskiej C laude M en estrier’a, w in n a ona być przede w szystkim „A llegories de 1’E stat des tem p s” 1!. Mimo jed n ak odw oływ a
nia się do a k tu a ln y ch w y d arzeń z życia p aństw a i dw oru oraz zm ian w sferze organizacyjnej i arty sty czn ej jak im dw ór w ciągu w ieków ule
gał, uroczystości dw orskie m ają zawsze c h a ra k te r m anifestacji w ładzy zw ierzchniej, a n aw et m an ifestacji podstaw ow ych zasad system u. N ale
żały więc do sfery s tr u k tu r i działań sym bolicznych, któ re pozostawać m usiały niezm ienione w sw ej zasadniczej treści.
Podstaw ow e ty p y uroczystości dw orskich, w jazd, tu rn ie j i rozryw k a dw orska m iały w pływ na rozplanow anie sam ej rezydencji, a n a w e t w p ły
w ały n a k ształtow anie układów u rban isty czn y ch otoczenia rezydencji.
P rzedstaw ienia, w idow iska i tańce odbyw ały się przew ażnie w e w nętrzach zam ku lu b pałacu, w pływ ając na ich dyspozycję przestrzenną. W publicz
nych spektaklach, triu m fa ln y c h procesjach, w jazdach i ucztach rolę w aż
ną odgryw ało dzieło sztuki i arty sty czn e działanie. B yły one podstaw ow y
m i elem entam i całego system u roztaczania splendoru i przekazyw ania treści. W system ie ty m rów nie w ażną rolę odgryw ała a rc h ite k tu ra stała i scenografia, m alarstw o i rzeźba, p arad n e naczynie i m ebel, okolicznoś
ciowa dekoracja i strój, jak i m u zy k a i słowo, zapach i sm ak. W jazd, t u r niej, dw orskie p rzedstaw ienie te a tra ln e i baletow e stały się przedm iotem
y C. M énestrier. Traité des Tournois, Icustes, Carrousels, et autres Spectacles Publics, (b.m.w.), 1669. Cyt. według R. Strong, A rt and Power. Renaissance Festivals 1450—1650, Woolbridge 1984, s. 4.
37
w ielu w artościow ych o p ra c o w a ń 2). Dzieje paradnego posiłku królew skie
zasiadło (...)• T rudno sobie w yobrazić by kiedykolw iek móc zobaczyć coś wielu dziedzin wiedzy: psychologii, socjologii, historii gastronom ii i antropologii kul
turowej. Por. A. Girard, Le Triomphe de „La Cuisiniere Bourgeoise”. Livres Culi
naires, Cuisine et société en France aux XVIle et X V IIIe siecles, w: Revue d’Histoire Moderne et Contemporaine, t. 24, 1977, s. 497—523; R. Barthes, Pour une psycho-so- ciologie de l’alim entation contemporaine, w: Annales: Economies, Sociétés, Civili
sations, t. 16, 1961, s. 977—986; P .P . Clark, Thoughts for Food, I: French Cuisine and
określonego politycznego efektu, k tó ry odebrany by był na innych dwo
chiczna i hiperboliczna treść posiłku paradnego była dem itologizow ana i depersonalizow ana, do dzisiaj zachow ał on w iele ze sw ych fun k cji i z r y
W ęgier, czw arte królow i C ypru, a ostatnie królow i Danii, biorąc pod u w a
13. Obiad księcia du Berry, około 1410 r.
N ajw ażniejszym i pom ieszczeniam i w siedzibie w ładcy w okresie w ystaw ione były najcenniejsze naczynia ze skarbca królew skiego lub książęcego oraz celebrow ano p rzy nim „ litu rg ię ” rozlew ania w ina i wody.
sertacja doktorska na Uniwersytecie Pensylwania, Filadelfia 1974.
16> Cyt. wg Strong, jw., s. 16.
43
aMMWi
14. Obiad władcy, koniec XV w.
15. Uczta w Fontainebleau, 1633 r.
n a stół. N a jed n y m dekorow ano p o traw y lub polew ano je sosami, przy
akcentow ało poczucie h ierarch ii. Z hierarchizow anie odzw ierciedlało się nie tylk o poprzez w yznaczenie ściśle określonych m iejsc, w któ ry ch czło przebiegał proces przekształcania się p rzestrzeni w rezyd encji średnio
w iecznej w Polsce pozostaje n ad al p y tan iem otw arty m . Na podstaw ie m a
-3
16. B ankiet w p arku wersalskim , 1679 r.
dobne jak w inny ch krajach . W iem y np. że królew skie Hole w Anglii obok sala przeznaczona na posiedzenia sejm iku mazowieckiego. W niej mogła odbyw ać się z okazji uroczystości oficjalnych p ara d n a uczta, a sala na biesiadnik m iał specjalnie przyrządzony „chlebow y placek ” (jedynie w ład
ca jadł na tale rz u srebrnym ), p ły n y podaw ano w m iseczk ach 21). O randze
MateriałyMuzeumWnętrz Zabytkowych, t. IV
17. Bankiet w p ark u w ersalskim , 1664 r.
form ę spożyw ania posiłku. Dla średniow iecza była to opisana w yżej ucz rozbudow anego scenariusza uroczystości dw orskiej w iązał w spólny tem at.
P rzed staw ian y był on za pom ocą w szystkich dostępnych środków, a rty
cie kiedy opróżniano salę uczt przygotow ując ją do ta ń c a 25) .We F ran cji
czorku w innych pom ieszczeniach powodowało w yodrębnienie now ych po
kojów w ram a ch rezydencji, a nieraz pow stanie paw ilonów ogrodowych
ryża w 1571 ro k u K arola IX i jego narzeczonej E lżbiety A ustriaczki. Po
20. Figury wykonane z masy cukrowej tzw. trionfi stanowiące dekorację stołu na uczcie w ydanej w Rzymie w 1688 r. na cześć am basadora Anglii
55
21. Figury wykonane z m asy cukrowej tzw. trionfi stanowiące dekorację stołu na uczcie w ydanej w Rzymie w 1688 r. n a cześć am basadora Anglii
i dzban (p rejericu lu m ) — znajdow ały szczególnie eksponow ane m iejsce 321.
L iturgiczny w sw ej ideow ej w ym ow ie b u fet średniow ieczny stan ie się teraz m eblem o ch ara k te rz e w yłącznie paradnym . N a nim ustaw ione będą triu m fa ln e i kom em oratyw ne naczynia. B ufet bow iem w zbogacały też n a
czynia, z któ ry ch pito zdrow ie m onarchów i w y b itnych g o śc i3S). W edług zw yczaju z naczynia takiego n ik t w ięcej pić już nie mógł. N aczynie n
i-32> A. G ruber, L’argenterie de maison du XVI au X IX siècle, Paris 1982.
szczono, lu b przechow yw ano jako triu m fa ln ą p a m ią tk ę 84). Sądzę też, nie
danych czego przyczyną był proces przekształcania się jednorodnego śred niowiecznego dw oru rycerskiego w silnie zróżnicow any now ożytny dwór,
35> P. Thornton, Seventeenth-C entury Interior Decoration in England, France and Holland, Yale 1981, s. 286—287.
361 A. Jarzębski, Gościniec abo krótkie opisanie W arszawy, opr. W. Tomkiewicz, Warszawa 1974, w. 1193—1204, s. 109—110; J. Baranowski, Pałac w Starej Wsi w świe
tle inw entarza z 1619 r. sporządzonego przez Jakuba Nurzyńskiego, maszynopis, s. 3.
57
en
CO
— . . . — r T - - n ^ — — ^ n n - n r - i r n n - r . . . t i u n i i m .i i r .r t . . . . j.’i
23. P rojekt dekoracji stołu. Około 1750 r.
jw jg a te a g i,a tw i
ty lk o cerem onialne uczty w y d aw ane b yły w W ielkich P okojach n a pię szybkim przyjm o w aniu zachodnio-europejskiego w zorca funkcjonalnego był u k ład pom ieszczeń w Z am ku W arszaw skim po przebudow ie za Zyg
m u n ta A ugusta w lata ch 1569— 72, gdzie obok „W ielkiej Sali J a d a ln e j”
n a pierw szym p iętrze w części daw nego D w oru W ielkiego, w ram ach a p a rta m e n tu króla znalazł się „pokój ja d a ln y ” 4,1.
W skrzeszanie sakralno-m agicznego sposobu pojm ow ania w ładzy osią
gnęło swój p u n k t szczytow y n a większości dw orów europejskich w 2 poł.
24. P rojekt dekoracji stołu. Około 1750 r.
61
w szystkich rodzajów aktyw ności na dworze m onarszym . N ieu stan ny w y
schaft. U ntersuchungen zur Sociologie des Königstums und der höfischen Aristo
k ratie m it einer Einleitung, (b.m.w.), 1969; J. von Kruedener, Die Rolle des Hofes im Absolutismus, S tu ttg art 1973; F. Matsche, Die K unst im Dienst der Staatsidee K aiser VI, Berlin—New York 1981; E. Straub, Representatio M aiestatis oder chur
bayerische Freudenfeste. Die höfischen Feste in der M ünchner Residenz vom 16. bis zum End des 18. Jahrhunderts, M ünchen 1969.
siłki w ram ach uroczystości znanych pod nazw ą „Rozkosze Zaczarow anej
Podczas kolacji pierw szego dnia uroczystości uczestnicy posiłku sie
dzieli po jedn ej stronie półcyrklastego stołu. P ośrodku król, królow a i kró osób, przew ażnie z przedstaw icielam i zagranicznych poselstw . Posiłek tego ty p u , m iał też c h a ra k te r cerem onialny, lecz zaliczany był do niższej Félibiena zamieszczona jest rycina Israela Sylvestre’a przedstaw iająca m oment w no
szenia tac w trakcie uczty w ydanej pierwszego wieczoru festynu „Rozkosze Zacza
row anej W yspy”.
47> Ketchem W heaton, jw., s. 132—133.
63
rac h europejskich, gdzie dopuszczony był pew ien stopień pryw atności ży przedstaw iająca pawilon zbudowany z okazji opisanej uczty. W zbiorach K unstbi
bliothek w Berlinie przechowywany jest projekt H enry de Gissey’a tego pawilonu sygn.: Hdz 3259. Por. E. Berckenhagen, Die französischen Zeichnungen der K unst
bibliothek Berlin, Berlin 1970, s. 109—110.
5°) Ketchem W heaton, jw., s. 134—135.
25. Stół i bufet około połowy XVIII w.
5 — M ateriały M uzeum W nętrz Z abytkow ych, t. IV 65
W końcu X V II i X V III stulecia szczególną w agę p rzykładano do spo instruction pour ceux qui desirent d’apprendre l’office..., Nancy 1751.
5S) Ketchem Wheaton, jw., s. 189.
p rzestrzeni, i te trz y gracje w c e n tru m stołu: w szystko nasycone atm osferą dw orskie. Stół publiczny urządzano z okazji najw ażniejszych uroczystości państw ow ych i dw orskich, tak ich jak koronacja i hołd; rodzinnych, jak zaślubiny, rocznice urodzin, im ieniny m onarchy itp. Stoły publiczne cha
rak tery zo w ały się tym , że: 1. król spożyw ał posiłek pod baldachim em przy spożywany przez rodzinę monarszą, obserwowany tylko przez zaproszonych gości (np. na dworze wiedeńskim).
5* 67
C h a ra k te r p ry w a tn y m iały posiłki spożyw ane przez króla w jego ga dziedzinach życia dworskiego, przejaw iać zbytniej osten tacji w podkreśla
n iu sw ej nad rzęd n ej rangi, ja k i zbyt jaskraw o rzucającej się p rzy okazji
ran gi dyplom atów każe przypuszczać, że stoły odbyw ały się w jedn ej
boku, drugi Stoł także czw orogranisty podługow aty dla JM ciow PP.
26. Kolacja
71
Stołu dla siebie przygotow anego, przy k tó ry m po p raw ey stronie Jm ci życia tow arzyskiego i artystycznego, pozostać m usiały nienaruszone.
63> Biblioteka PAN w Krakowie, Rps. 334, „Ceremoniał na przyim ow aniu y Au- dyencyach Publicznych Posłów Postronnych w Królestwie Polskim Praktykow any tu- dziesz Oddawania Rożnych Godności Insignium ”, k. 146—148.