Współczesny status społecznej odpowiedzialności biznesu firm gospodarczych wobec akcjonariuszy, interesariuszy, społeczności
lokalnych, społeczności pracowniczych, organizacji non-profit, jest przedmiotem poważnej dysputy specjalistów doktryn prawnych, wyznawców ideologicznych orientacji, znawców polityki społecznej, socjologów empiryków, reprezentantów różnych nurtów myśli ekono-micznej, propagatorów etycznego kodeksu biznesu, agentów promocji reputacji firm, itp.
Pierwsza cechą dysputy jest dychotomiczny podział obszarów tego, co niektórzy nazywają „adaptatywnym reagowaniem” (zamiast odpowiedzialności) na potrzeby różnych segmentów licznych otoczeń organizacji gospodarczych, inni tradycyjnie nazywają ten obszar działal-ności umiejętdziałal-nościami świadczeń i związanej z tym prawnej, socjalnej, moralnej odpowiedzialności, także pozaprodukcyjnej funkcji firmy.
Badane i projektowane dla celów pragmatycznych są głównie modele ekonomicznej natury, gdyż wielu klasyków nowoczesnej myśli ekonomicznej, zarówno biznesmenów jak i naukowców uważa, że two-rzenie zysku jest pierwszą odpowiedzialnością świata biznesu w erze postindustrialnego społeczeństwa. W dwóch propagowanych przez A. Carrolla modelach: after profit obligation i before profit obligation, główną kategorią jest zysk.
Produkowanie towarów, świadczenie usług, tworzenie innowacji technologicznych, realizowanie rozwojowych strategii biznesu, wzmac-nianie konkurencyjności w ramach wolności gospodarczych, to właśnie elementy nowego ładu gospodarczego, jako ekonomicznej bazy dla przyszłego uczestnictwa w podziale konsumpcji. Wynika to logicznie z doktryn współczesnego kapitalizmu, a także z upowszechniania się akcjonariatu w „demokratycznym kapitalizmie” i nacisku różnych grup interesu na to, by stary model A. Carnegiego oparty na zasadzie miło-sierdzia i władztwa dla dobra publicznego, nie był wyłączną podstawą nowej a dynamicznej świadomości zarówno aktywnych i pasywnych uczestników procesualnie rozumianej CSR.
Żelazna logika tego wywodu wydaje się niepodważalna, gdyż dzielić i konsumować można wyłącznie te dobra, które uprzednio zostały przez podmioty gospodarujące wytworzone. Ale socjolog do tego formalnie
poprawnego sylogizmu dołoży jeszcze jedna przesłankę. Zastany porzą-dek wytwórczy, zwany teraz po 15 latach transformacji, nowym ładem ekonomicznym, jest względnie autonomicznym systemem, który współ-istnieje obok systemów kulturowych, społecznych struktur, masowych zachowań, prawnej regulacji i cywilizowanych wyzwań. Taki punkt widze-nia znany w socjologii gospodarki i w neoidustrializmie niektórych zna-nych ekonomistów, nawet noblistów, to owe zakotwiczenie ekonomiki w zewnętrznych, względem tego układu, wyżej wymienionych czynni-kach. Amerykański socjolog przedstawiciel nowej ekonomicznej socjolo-gii twierdzi, że działanie jest spełnieniem bezpośrednim ekonomicznych i pozaekonomicznych celów. Krytykuje także niedocenianie społecznych czynników wzrostu gospodarczego oraz przecenianie psychologicznej interpretacji człowieka, jako uosobienia autonomizacji izolacji od zbio-rowych aktorów (Granovetter, 1985).
Jest oczywiście wolny rynek, ale jest także dyktatura „organizacji kapitalizmu”, jako mechanizmów tychże zachowań na rynkach dóbr i usług. Pisał o tym O.E. Williamson (1998). Celem jest produkcja w sensie largo, ale jej wartość użytkowana, to nie tylko wskaźniki eko-nomii marginalistów, lecz także środek do zaspokojenia konsumpcji.
Wolą przedsiębiorców i posiadaczy akcji jest dążenie do zysku, ale jego podział już jest w okowach kodeksów handlowych regulujących zacho-wania uczestników decyzji na walnych zgromadzeniach udziałowców w spółkach i w rękach korporacyjnego nadzoru.
Należy więc doceniać wysiłki badaczy i projektantów takich mode-li, które nie kwestionują atrybutów gospodarczej wolności przedsię-biorców, lecz kładą nacisk na prospołeczny charakter tych ideałów.
Takim przykładem priorytetowego znaczenia usług socjalnych może być spółdzielczość wytwórców lub spożywców SPOŁEM budujących swoje gospodarstwo na zasadach ekonomicznej racjonalności, ale również z racjonalnością wspólnoty interesów swoich członków i ich zewnętrznych klientów.
Spór o status obszarów ekonomicznej bądź społecznej odpo-wiedzialności biznesu nie musi być prezentowaniem sprzecznych
stanowisk, może być polem poznawczej konwergencji, rokowań kompromisowych rozwiązań i wyborów zadawalających podmioty (darczyńców) jak i duże grupy odbiorców: wyliczanie tej drugiej stro-ny dokonała przejrzyście M. Rybak (2004) w znakomitej monografii poświeconej m.in. tym kwestiom.
Drugą płaszczyzną ewentualnych sporów i potencjalnej zbieżności poglądów jest wielce eksponowana w literaturze przedmiotu kwestia etyczna. Korporacje gospodarcze i zróżnicowane kręgi interesariuszy zwykle są skłonne uznawać postawy moralne, jako czynniki sprzyja-jące społecznej odpowiedzialności biznesu wobec licznych grup kon-sumentów. Sądzi się także, że wzajemne stosunki między włodarzami własności i zysku a odbiorcami świadczeń po drugiej stronie, winny być regulowane nawet przez sformalizowane reguły kultury organizacji i kodeksy etyczne kształtujące zachowania stron. Przywiązują do tego wagę nawet klasycy ekonomii, o czym świadczą liczne cytaty z prac Hayeka, wielu innych wybitnych luminarzy myśli ekonomicznej i socjo-logicznej. Dla specjalistów etyki biznesu jest to sprawa oczywista.
Punktem wyjścia tych dyskusji w gronie naukowców i praktyków jest niekiedy raczej semantycznie niepoprawne utożsamianie etycz-ności działaletycz-ności gospodarczej, inaczej moraletycz-ności „kapitalistycznych”
z postawami beneficjantów tych świadczeń. Jednak wydaje się, iż znak równości lub prawie równości między moralnością a funkcjami poza-ekonomicznymi przedsiębiorstw przemysłowych i usługowych raczej jest nie do przyjęcia.
Etyczne postępowanie wymaga stosowania i oczywiście zaufania do nowych wzorów wartości, standardów zachowań, świeżego etosu uczestników o podział dóbr objętych programami społecznej odpo-wiedzialności właścicieli kapitału, zarządców firm i całej społeczności (załogi) wewnątrz organizacji. Wymaga także pewnego stopnia insty-tucjonalizacji i umocowania prawnego, gdyż tak poważne sprawy jak fundusze socjalne, dotacje na kulturę, nakłady na szkolenie, świad-czenia socjalne dla społeczności lokalnych, a nawet segmentów spo-łecznej stratyfikacji, wymagają sformalizowanych relacji między dawcą
a odbiorcą, między wytwórcą profitu a udziałowcami, między korpora-cjami a organizakorpora-cjami non-profit (Walczak-Duraj, 1997).
Wydaje się, że aktywni zwolennicy promowania etosu przedsię-biorców, jako biznesmenów oraz organizacyjnej kultury sprzyjającej społecznej co najmniej reaktywności firm na potrzeby własnej zało-gi i grup społecznych z otoczenia, zbytnio przeceniają takie czynniki, które socjologowie organizacji zaliczają do „miękkich”. Są nimi trudno mierzalne wartości, spontanicznie tworzone normy współżycia, nie-dookreślone zwyczaje i obyczaje, zróżnicowane postawy, zmienne typy mentalności, formalne i poza formalne wzory zachowań. Analiza gospodarki w kategoriach systemu oznacza uwzględnienie środowiska społecznego. Osiąganie celu wyznaczają wartości i normy społeczne służą jego integracji.
Takie nastawienie wynika z pewnością z kanonu wartości, którymi otaczają się nowi misjonarze kultury organizacji, etosu biznesu, itp.
Jest w tym wiele ideologii, czyli zespołu przekonań o tym, jak obecnie jest i jak być powinno. To jest wkraczanie na terytorium „racjonalnych utopii”, których pragmatyczny biznesmen raczej nie uznaje, gdyż obra-ca się stale w toku działalności gospodarczej w szponach twardego determinizmu, właśnie twardych czynników gospodarowania: ograni-czonych zasobów kapitałowych, wolnej konkurencji, twardej regulacji prawnej, żelaznych praw rynku, nieustępliwej obecności państwa, jako regulatora zachowań i także groźnego podmiotu gospodarowania, nie tylko w sferze budżetowej. Tymi czynnikami zajęli się nawet socjolo-gowie uprawiający „socjologię fiskalną”.
Oczywiście twierdzimy, że ambitne i szlachetne rozprawy o etyce biznesu przeceniają nawet raporty badawcze z tych sondaży opinii publicznej, które także nadmiernie cenią doniosłość norm moralności, zasad etyki, kodeksów honorowego postępowania według zasady fair play. Umiar w tym obszarze może być paradoksalnie czynnikiem wzro-stu moralności, jako fundamentalnej podstawy strategii „społecznej odpowiedzialności”, gdyż skrajne postawy zwykle nie są akceptowane (Drucker, 1999).
Bibliografia
Ansoff H.I., Zarządzanie strategiczne, Warszawa 1985.
Carroll A.B., Tree A., Dimensional Model of Corporate Social Responsibility,
„Academy of Manegement Review”, No 4, 1979.
Doktór K., Zarządzanie organizacjami pozarządowymi, [w:] „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw”, nr 5, Warszawa 2005.
Drucker P., Społeczeństwo pokapitalistyczne, Łódź 1999.
Friedman M., Kapitalizm i wolność, Warszawa 1993.
Granovetter M., Economic Action and Social Structure, [w:] The Problems of Embededness, [in:] „American Yournal of Sociology” 1985, No 91.
Granovetter M. Swedberg R. (red.), The Problem of Embeddedness, [w:] „The Sociology of Economic Life”, Boulder 1992.
Grzybowski M., Firma odpowiedzialna społecznie. Filozofia Przedsiębiorstwa XXI wieku, [w:] Społeczna rola marketingu, Warszawa 2004.
Hayek F. A., Konstytucja wolności, Wrocław 1987.
Hofstede G., Kultury i organizacje, Warszawa 2000.
Klimczak B., Lewicka-Strzałecka A. (red.), Etyka a ekonomia, Warszawa 2007.
Klimczak B., Etyka gospodarcza, Wrocław 1996.
Malinowski B., Szkice z teorii kultury, Warszawa 1958.
March J., Simon H., Teoria organizacji, Warszawa 1964.
Michalik M., Od etyki zawodowej do etyki biznesu, Warszawa 2003.
Rybak M., Etyka menedżera – społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, Warszawa 2004.
Sikorski C., Język konfliktu. Kultura komunikacji społecznej w organizacji, War-szawa 2005.
Stoner J., Freemen E, Gilbert D., Kierowanie, Warszawa 1998.
Walczak-Duraj D., Ład etyczny w gospodarce rynkowej – doświadczenia pol-skiej transformacji, Łódź 2002.
Walczak-Duraj D., Etyka biznesu, red. J. Dietla i W. Gasparskiego, Warszawa 1997.
Williamson O.E., Ekonomiczne instytucje kapitalizmu, Warszawa 1998 Zwoliński A., Etyka życia gospodarczego, [w:] Słownik społeczny, red S.
Szlach-ty, Kraków 2004.
Marcin Karlik