El¿bieta Sojka
5. Dynamika rozwoju demograficznego województw w latach 1999-2003
W badaniach poziomu rozwoju demograficznego województw Polski w ujêciu dynamicznym przy u¿yciu wzorca sta³ego jako wzorzec przyjêto wartoœæ wyznaczon¹ dla Polski w 1999 r. Efektem tego jest mo¿liwoœæ porównania zmian zachodz¹cych w badanym okresie w stosunku do sytu-acji, która zaistnia³a w Polsce w 1999 r. Wyniki tak prowadzonej analizy ukazuj¹ dynamikê zmian (zarówno wzrostów, jak i spadków) zmiennych syntetycznych opisuj¹cych poziom rozwoju demograficznego w dwóch
Tabela 21. Wyniki grupowania województw za pomoc¹ metody k-œrednich (2003 rok – uk³ad I)
Grupa Metoda Hellwiga Wariant I Wariant II Wariant III
I Opolskie Opolskie Opolskie Opolskie
Podkarpackie Podkarpackie Podkarpackie
Ma³opolskie Ma³opolskie Ma³opolskie
II Ma³opolskie Pomorskie Pomorskie Pomorskie
Œl¹skie Œl¹skie Œl¹skie Œl¹skie
Podlaskie Dolnoœl¹skie Dolnoœl¹skie Dolnoœl¹skie
Podkarpackie Zachodniopomorskie Zachodniopomorskie Zachodniopomorskie Mazowieckie
Pomorskie Dolnoœl¹skie Wielkopolskie
III Zachodniopomorskie Wielkopolskie Wielkopolskie Wielkopolskie
Kujawsko-pomorskie Lubuskie Lubuskie Lubuskie
Lubuskie Kujawsko-pomorskie Kujawsko-pomorskie Kujawsko-pomorskie
Œwiêtokrzyskie Podlaskie Podlaskie Podlaskie
IV Lubelskie Mazowieckie Mazowieckie Mazowieckie
Warmiñsko-mazurskie Warmiñsko-mazurskie Œwiêtokrzyskie Warmiñsko-mazurskie Œwiêtokrzyskie Warmiñsko-mazurskie Œwiêtokrzyskie V £ódzkie Lubelskie£ódzkie Lubelskie£ódzkie Lubelskie£ódzkie ród³o opracowanie w³asne.
uk³adach merytorycznych, w stosunku do wartoœci tych zmiennych obli-czonych dla województw Polski na pocz¹tku badanego okresu.
Analiza dynamiki zmian wartoœci zmiennych syntetycznych dla po-szczególnych województw ma na celu wskazanie województw, w których poziom rozwoju demograficznego w okresie 1999-2003 zwiêkszy³ siê, obni¿y³ siê lub pozosta³ sta³y. Poniewa¿ zmienne syntetyczne s¹ mierzone na skali przedzia³owej, analiza dynamiki zosta³a przeprowadzona przy u¿yciu przyrostów absolutnych o podstawie ³añcuchowej. Natomiast œredni przyrost absolutny o podstawie ³añcuchowej wyznaczono na pod-stawie nastêpuj¹cego wzoru:
Tabela 22. Wyniki grupowania województw za pomoc¹ metody k-œrednich (2003 rok – uk³ad II)
Grupa Metoda Hellwiga Wariant I Wariant II Wariant III
I Mazowieckie Zachodniopomorskie Wielkopolskie Œwiêtokrzyskie Ma³opolskie Dolnoœl¹skie Zachodniopomorskie Ma³opolskie Dolnoœl¹skie Zachodniopomorskie Ma³opolskie Dolnoœl¹skie Zachodniopomorskie II Pomorskie Dolnoœl¹skie Œl¹skie Kujawsko-pomorskie Mazowieckie Pomorskie Wielkopolskie Pomorskie Mazowieckie Pomorskie Mazowieckie III Ma³opolskie Podlaskie Lubuskie Lubelskie Warmiñsko-mazurskie Œl¹skie Opolskie Œwiêtokrzyskie Podkarpackie Wielkopolskie Opolskie Œl¹skie Opolskie Wielkopolskie Œl¹skie IV Opolskie Podkarpackie Kujawsko-pomorskie Warmiñsko-mazurskie Podlaskie Lubuskie Lubelskie Podkarpackie Œwiêtokrzyskie Kujawsko-pomorskie Warmiñsko-mazurskie Lubuskie Podlaskie Podkarpackie Œwiêtokrzyskie Kujawsko-pomorskie Warmiñsko-mazurskie Lubuskie Podlaskie
V £ódzkie £ódzkie Lubelskie
£ódzkie
Lubelskie £ódzkie ród³o: opracowanie w³asne.
gi= zi2003-zi1999 i=
4 ( 1,K, ),16 (5.1)
gdzie: gi- œredni przyrost absolutny zmiennej syntetycznej dla i-tego województwa.
Tabela 23. Wartoœci œredniego przyrostu absolutnego w latach 1999-2003
dla syntetycznego miernika rozwoju demograficznego
Województwo Uk³ad I Uk³ad II
Dolnoœl¹skie –0,0001 0,0170 Kujawsko-pomorskie 0,0038 0,0135 Lubelskie –0,0028 0,0090 Lubuskie –0,0018 0,0101 £ódzkie 0,0017 0,0170 Ma³opolskie 0,0013 0,0147 Mazowieckie 0,0014 – 0,0088 Opolskie 0,0000 0,0081 Podkarpackie 0,0029 0,0148 Podlaskie 0,0013 0,0048 Pomorskie –0,0015 0,0149 Œl¹skie 0,0012 0,0169 Œwiêtokrzyskie 0,0008 0,0187 Warmiñsko-mazurskie –0,0053 0,0167 Wielkopolskie 0,0038 0,0182 Zachodniopomorskie 0,0004 –0,0042 Œrednia arytmetyczna 0,0004 0,0113 Odchylenie standardowe 0,0024 0,0080 Mediana 0,0010 0,0148 Wartoœæ najmniejsza –0,0053 –0,0088 Wartoœæ najwiêksza 0,0038 0,0187
Wartoœci miernika gi wraz z charakterystykami opisowymi przedsta-wiono w tab. 23. Pogrubion¹ czcionk¹ zaznaczono w niej wartoœci wiêk-sze od zera, a wiêc wartoœci wskazuj¹ce na to, ¿e czteroletni przyrost war-toœci syntetycznego miernika rozwoju by³ dodatni, czyli ¿e zwiêkszy³ siê miernik poziomu rozwoju demograficznego w danym województwie, wskazuj¹cy jednoczeœnie na wzrost stopnia zaawansowania wojewódz-twa w procesie dochodzenia do nowoczesnego typu reprodukcji.
Ró¿nica miêdzy województwem, dla którego œredni przyrost absolut-ny o podstawie ³añcuchowej by³ najwy¿szy, a województwem, dla które-go by³ on najni¿szy, wynosi: w przypadku I uk³adu zmiennych: 0,0091, w przypadku II uk³adu zmiennych 0,0275. Wartoœci te by³y przesz³o trzy-krotnie wy¿sze ni¿ odchylenie standardowe. Powy¿sze charakterystyki œwiadcz¹ o bardzo du¿ym zró¿nicowaniu dynamiki zmian w poszcze-gólnych województwach, zdecydowanie wiêksze w przypadku uwzglêd-nienia wp³ywu na rozwój demograficzny czynników wewnêtrznych (uk³ad I) ni¿ czynników wewnêtrznych i zewnêtrznych razem (uk³ad II). Bior¹c pod uwagê I uk³ad zmiennych, mo¿na zauwa¿yæ, ¿e piêæ wo-jewództw mia³o ujemne wartoœci miernika gi, a wiêc poziom syntetycz-nej miary rozwoju demograficznego obni¿y³ siê w porównaniu z rokiem 1999. Natomiast a¿ w dziesiêciu województwach (wy³¹cznie z woje-wództwem opolskim) nast¹pi³ jej wzrost. W II uk³adzie zmiennych tylko w województwach: mazowieckim i zachodniopomorskim zaobserwowa-no obni¿enie poziomu syntetycznego miernika rozwoju demograficznego w stosunku do roku 1999.
Do grupy województw o najwiêkszej, dodatniej dynamice zmian na-le¿¹ województwa:
l kujawsko-pomorskie, wielkopolskie, podkarpackie, jeœli braæ pod uwagê zmienne uk³adu I,
l œwiêtokrzyskie, wielkopolskie, dolnoœl¹skie i ³ódzkie, jeœli braæ pod uwagê zmienne uk³adu II.
Niewielk¹ grupê stanowi¹ województwa, których œrednie przyrosty absolutne s¹ bliskie zera. Oznacza to, ¿e w województwach: opolskim (0,0000), dolnoœl¹skim (–0,0001), zachodniopomorskim (0,0004) poziom rozwoju demograficznego opisany za pomoc¹ zmiennych uk³adu I by³ w 2003 r. taki sam lub prawie taki sam jak w 1999 r. Analiza przyrostów ab-solutnych syntetycznego miernika rozwoju demograficznego opartego na I uk³adzie zmiennych wskazuje, ¿e w 2000 r. w stosunku do 1999 r. a¿ w dziewiêciu województwach nast¹pi³ wzrost poziomu rozwoju demogra-ficznego ludnoœci. W kolejnych latach ów wzrost zanotowano w oœmiu województwach w 2001 r. i a¿ w trzynastu województwach w 2002 r.
W 2003 r. w stosunku do roku poprzedniego liczba województw, w któ-rych mieliœmy do czynienia ze wzrostem zmiennej syntetycznej, zmniej-szy³a siê do czterech. Podobne wyniki otrzymano, analizuj¹c dynamicznie wielkoœci mierników poziomu rozwoju demograficznego zdefiniowane w wariancie II i III.
6. Podsumowanie
Wielowymiarowa analiza porównawcza jest przydatnym narzêdziem w badaniach procesów demograficznych. Przeprowadzone badania empi-ryczne pozwoli³y zweryfikowaæ hipotezê o ró¿nym stopniu zaawansowa-nia województw w procesie transformacji demograficznej oraz sklasyfi-kowaæ jednostki przestrzenne na jednorodne grupy ze wzglêdu na wyse-lekcjonowane zmienne o charakterze zarówno czysto demograficznym, jak i spo³eczno-ekonomicznym. Jako g³ówne determinanty demograficz-ne zaawansowania województw w procesie rozwoju demograficzdemograficz-nego na-le¿y wymieniæ cechy okreœlaj¹ce poziom umieralnoœci, szczególnie syn-tetyczny wspó³czynnik zgonów przedwczesnych mê¿czyzn oraz surowy wspó³czynnik zgonów. Natomiast aktywnoœæ ekonomiczna kobiet oraz poziom wykszta³cenia spo³eczeñstwa to czynniki zewnêtrzne, które niew¹tpliwie kszta³tuj¹ proces transformacji demograficznej.
Literatura
[1] Baran A., Panek T., Pusta³a E., Powi¹zania procesów demograficznych i
spo³eczno-ekonomicznych w wybranych krajach europejskich w latach 1950-1980, Seria Monografie i Opracowania, SGPiS, Warszawa 1987.
[2] Cieœlak M., Taksonomiczna procedura programowania rozwoju gospodarczego
i okreœlenia potrzeb na kadry kwalifikowane, „Przegl¹d Statystyczny” 1974, nr 1.
[3] Cieœlak M., Rozwój demograficzny. Zarys koncepcji i zasad pomiaru, „Studia Demograficzne” 1985, nr 1.
[4] Cieœlak M., Zagadnienie „ruchomego celu” w wielowymiarowej analizie
po-równawczej, „Przegl¹d Statystyczny” 1990, nr 1-2.
[5] Gatnar E., Walesiak M., Metody statystycznej analizy wielowymiarowej w
bada-niach marketingowych, AE, Wroc³aw 2004.
[6] Grabiñski T., Wielowymiarowa analiza porównawcza w badaniach dynamiki
zjawisk ekonomicznych, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Seria specjalna:
Monografie nr 61, Kraków 1984.
[8] Hellwig Z., Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podzia³u
krajów ze wzglêdu na poziom ich rozwoju oraz zasoby i strukturê kwalifikowa-nych kadr, „Przegl¹d Statystyczny” 1968, nr 4.
[9] Henry L., Démographie analyse et modèles libraire, Larousse, Pary¿ 1972. [10] Kotowska I.E., Drugie przejœcie demograficzne i jego uwarunkowania, [w:]
Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90-tych w œwietle koncepcji drugie-go przejœcia demograficznedrugie-go, red. I. Kotowska, SGH, Warszawa 1999.
[11] Kowerski M., Wp³yw recesji gospodarczej na procesy migracyjne w regionach
rolniczych, „Studia Demograficzne” 1994, nr 1-2.
[12] Kurkiewicz J., Modele przemian p³odnoœci w wybranych krajach europejskich w
œwietle drugiego przejœcia demograficznego, Zeszyty Naukowe AE w Krako -wie, Seria specjalna: Monografie nr 131, AE, Kraków 1998.
[13] Kurkiewicz J., Pociecha J., Zaj¹c K., Metody wielowymiarowej analizy
porów-nawczej w badaniach rozwoju demograficznego, SGH, Instytut Statystyki i De -mografii, Warszawa 1991.
[14] Kuropka I., Radzikowska B., Rozwój demograficzny wybranych krajów
euro-pejskich, „Studia Demograficzne” 1989, nr 2.
[15] Maksimowicz A., Pu³aska-Turyna B., Rószkiewicz M., Rodowód i ewolucja
teorii przejœcia demograficznego, [w:] Teoria przejœcia demograficznego, red.
M. Okólski, PWE, Warszawa 1990.
[16] Okólski M., Modernizacja spo³eczeñstwa a przejœcie demograficzne, [w:]
Teo-ria przejœcia demograficznego, red. M. Okólski, PWE, Warszawa 1990.
[17] Okólski M., Demografia. Podstawowe pojêcia, procesy i teorie w
encyklope-dycznym zarysie, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2004.
[18] Pluta W., Wielowymiarowa analiza porównawcza w badaniach ekonomicznych, PWN, Warszawa 1977.
[19] Pociecha J., Podolec B., Soko³owski A., Zaj¹c K., Metody taksonomiczne w
ba-daniach spo³eczno-ekonomicznych, PWN, Warszawa 1988.
[20] Pociecha J., Wielowymiarowa analiza porównawcza rozwoju demograficznego
krajów europejskich, „Studia Demograficzne” 1990, nr 4.
[21] Sojka E., P³odnoœæ kobiet w Polsce i woj. œl¹skim w latach 1990-2001, [w:]
Pro-cesy demograficzne na Górnym Œl¹sku w okresie transformacji demograficznej,
badania statutowe pod kier. L. Dziemba³y, AE, Katowice 2004 (maszynopis). [22] Soko³owski A., Zaj¹c K., Rozwój demograficzny a rozwój gospodarczy, PWE,
Warszawa 1987.
[23] Stokowski F., Regionalizacja demograficzna Polski, PWN, Warszawa 1977. [24] Strzelecki Z., Europa – Polska. Stan i perspektywy demograficzne (1980-2050),
[w:] Problemy demograficzne Polski przed wejœciem do Unii Europejskiej, red. Z. Strzelecki, PWE, Warszawa 2003.
[25] Walesiak M., Uogólniona miara odleg³oœci w statystycznej analizie
wielowy-miarowej, AE, Wroc³aw 2002.
[26] Zeliaœ A. (red), Taksonomiczna analiza przestrzennego zró¿nicowania poziomu