Urz¹d Statystyczny we Wroc³awiu
1. Wstêp
Celem opracowania jest porównawcza prezentacja poziomu konkurencyj-noœci powiatów województwa dolnoœl¹skiego w zakresie rozwoju poten-cja³u ludnoœciowego za pomoc¹ wybranych wskaŸników demograficz-nych obliczodemograficz-nych na podstawie dademograficz-nych gromadzodemograficz-nych przez resort statystyki publicznej.
Pojêcie konkurencyjnoœci jest wci¹¿ dyskusyjne, co nie pozwala na jednoznaczne ustalenie okreœlaj¹cych j¹ mierników. Ogólnie, mianem konkurencyjnoœci w znaczeniu ekonomicznym okreœla siê zdolnoœæ do osi¹gania sukcesu w gospodarczej rywalizacji1. Konkurencyjnoœæ regio-nalna natomiast definiowana jest jako zdolnoœæ poszczególnych jednostek terytorialnych do przyci¹gania kapita³u oraz jako zdolnoœæ do zatrzyma-nia w regionie posiadanych czynników produkcji. Regionem konkuren-cyjnym nazywamy wiêc taki region, który jest w stanie przystosowaæ siê do zmieniaj¹cych siê warunków w tocz¹cym siê wielop³aszczyznowym wspó³zawodnictwie szybciej ni¿ inne regiony, przez co osi¹ga poprawê swojej pozycji – przewagê nad innymi regionami (por. m.in. [6; 15 (cyt. za 14, s. 6)]).
Na forum Unii Europejskiej sformu³owano jedn¹ z czêœciej przy-wo³ywanych definicji konkurencyjnoœci: „Konkurencyjnoœæ wynika z produktywnoœci, efektywnoœci i zyskownoœci, nie jest jednak celem sa-mym w sobie. Jest skutecznym œrodkiem osi¹gania rosn¹cych standardów ¿ycia i zwiêkszania dobrobytu spo³ecznego – narzêdziem osi¹gania ce-lów” [5] (cyt. za 1).
1Szerzej o definicjach pojêcia konkurencyjnoœci m.in. w pracach: [3; 13; 8; 1 (cyt. za 14, s. 6)].
Pojêcie konkurencyjnoœci mo¿e byæ stosowane w ró¿nych aspektach. W latach osiemdziesi¹tych Unia Europejska podjê³a próbê oceny regional-nych kryteriów konkurencyjnoœci, czego wynikiem by³y stosowne raporty. Zgodnie z raportem pi¹tym z 1994 r. za kluczowe zagadnienia charaktery-zuj¹ce regionaln¹ konkurencyjnoœæ uznano infrastrukturê i wyposa¿enie w kapita³ ludzki, bezpoœrednie inwestycje zagraniczne, badania naukowe i rozwój technologiczny oraz sytuacjê obszarów peryferyjnych. Ró¿nice w wyposa¿eniu regionów w infrastrukturê i kapita³ ludzki uznane zosta³y za podstawowe czynniki kszta³tuj¹ce ich konkurencyjnoœæ. W raporcie podjê-to równie¿ próbê zdefiniowania konkurencyjnoœci przy zwróceniu szcze-gólnej uwagi na rezultaty i mierniki (por. [4; 16, s. 31-32; 19, s. 20-32]).
W niniejszym opracowaniu przyjêto, ¿e o poziomie konkurencyjnoœci powiatów pod wzglêdem potencja³u ludnoœciowego œwiadcz¹ wartoœci wskaŸników charakteryzuj¹cych stan i rozmieszczenie ludnoœci, strukturê ludnoœci oraz ruch naturalny i wêdrówkowy. Poziom konkurencyjnoœci po-wiatów okreœlono w ujêciu czasowym, bior¹c pod uwagê lata 2000-2005, co pozwoli³o zaobserwowaæ zmiany wartoœci poszczególnych cech opi-suj¹cych konkurencyjnoœæ oraz lokat powiatów w rankingach. Zró¿nicowa-nie stopnia rozwoju demograficznego powiatów, wskazuj¹cego na ich kon-kurencyjnoœæ, przedstawiono za pomoc¹ taksonomicznych miar rozwoju.
W artykule wykorzystano wyniki badañ zawarte w publikacji „Konku-rencyjnoœæ powiatów województwa dolnoœl¹skiego w latach 1999-2004”, uaktualniaj¹c dane o rok 2005 oraz modyfikuj¹c metodê analizy, wprowa-dzaj¹c m.in. dodatkowo hipotetyczne wartoœci mierników przy niezmiennoœ-ci poszczególnych sk³adowych, wspó³czynnik zmiennoœniezmiennoœ-ci odpowiednich dy-stansów konkurencyjnych oraz wspó³czynnik korelacji rang Spearmana.
Opracowanie sk³ada siê z czêœci analitycznej i tabelarycznej, poprze-dzonych uwagami metodologicznymi, w których zaprezentowano przyjê-te metody analizy danych oraz podstawowe definicje i pojêcia. W czêœci analitycznej przedstawiono taksonomiczne miary rozwoju umo¿liwiaj¹ce stworzenie rankingu powiatów ze wzglêdu na opisywan¹ dziedzinê, a w tabelarycznej informacje zawieraj¹ce zestawienia liczbowe mierników rozwoju oraz lokat poszczególnych powiatów w 2000 i 2005 r.
2. Podstawowe pojêcia i definicje wskaŸników demograficznych
2Dane o stanie i strukturze ludnoœci dotycz¹ ludnoœci faktycznie zamiesz-ka³ej na terenie powiatu. Pocz¹wszy od danych za 2000 r., bilans stanu i
struktury ludnoœci oraz wszystkie wspó³czynniki demograficzne opraco-wywano przy uwzglêdnieniu wyników Narodowego Spisu Powszechne-go Ludnoœci i Mieszkañ 2002. Wspó³czynniki dotycz¹ce urodzeñ i zPowszechne-go- zgo-nów obliczono na podstawie liczby ludnoœci zameldowanej na pobyt sta³y (wed³ug stanu w dniu 30 VI).
Wspó³czynnik gêstoœci zaludnienia – jest to liczba osób przypa -daj¹cych na 1 km2powierzchni.
Wspó³czynnik urbanizacji – udzia³ ludnoœci miejskiej w ludnoœci ogó³em.
Wspó³czynnik przyrostu rzeczywistego – przyrost liczby ludnoœci w ci¹gu roku na 1000 osób.
Wspó³czynnik m³odoœci demograficznej – liczba dzieci w wieku 0-15 lat przypadaj¹ca na 100 osób w wieku 60 lat i wiêcej, któr¹ mo¿na inter-pretowaæ jako liczbê wnucz¹t przypadaj¹c¹ na 100 dziadków lub babæ.
Ludnoœæ w wieku produkcyjnym – ludnoœæ w wieku zdolnoœci do pra -cy; dla mê¿czyzn przyjêto wiek 18-65 lat, dla kobiet 18-60 lat.
Wspó³czynnik obci¹¿enia demograficznego – liczba osób w wieku nieprodukcyjnym przypadaj¹ca na 100 osób w wieku produkcyjnym.
Rodnoœæ (wspó³czynnik urodzeñ) – liczba zarejestrowanych w danym roku urodzeñ ¿ywych w przeliczeniu na 1000 ludnoœci.
Umieralnoœæ (wspó³czynnik zgonów) – liczba zarejestrowanych w da-nym roku zgonów w przeliczeniu na 1000 ludnoœci.
Umieralnoœæ osób w wieku 15-59 lat – liczba zgonów osób w wieku 15-49 lat na 1000 ludnoœci w tej grupie wiekowej.
Wspó³czynnik umieralnoœci niemowl¹t (natê¿enia zgonów nie-mowl¹t) – liczba zgonów niemowl¹t (dzieci w wieku poni¿ej 1 roku) na 1000 urodzeñ ¿ywych zarejestrowanych w danym roku.
Wspó³czynnik p³odnoœci – liczba urodzeñ ¿ywych w badanym okresie przypadaj¹ca na 1000 kobiet w wieku rozrodczym (15-49 lat). Urodzenia z matek w wieku poni¿ej 15 lat oraz z matek w wieku 50 i wiêcej lat zali-cza siê do wymienionej grupy kobiet 15-49 lat.
Wspó³czynnik dzietnoœci teoretycznej kobiet – oznacza liczbê dzieci, które urodzi³aby przeciêtnie kobieta w ci¹gu ca³ego okresu rozrodczego (15-49 lat) przy za³o¿eniu, ¿e w poszczególnych fazach tego okresu ro-dzi³aby z intensywnoœci¹ obserwowan¹ wœród kobiet w badanym roku, tzn. przy przyjêciu cz¹stkowych wspó³czynników p³odnoœci z tego okresu za niezmienne (sta³y wzorzec p³odnoœci z danego roku).
Wspó³czynnik reprodukcji brutto – przedstawia œredni¹ liczbê ¿ywo urodzonych córek przypadaj¹cych na jedn¹ kobietê bêd¹c¹ w wieku roz-rodczym, przy za³o¿eniu, ¿e kobieta bêdzie rodziæ z tak¹ czêstoœci¹, jak¹
charakteryzuj¹ siê wszystkie kobiety rodz¹ce w badanym roku, dla które-go oblicza siê wspó³czynnik reprodukcji (niezmienne wspó³czynniki p³odnoœci – sta³y wzorzec p³odnoœci z danego roku).
Dane o migracjach (ruchu wêdrówkowym) wewnêtrznych – miêdzy-powiatowych i zagranicznych ludnoœci opracowano na podstawie infor-macji o zameldowaniach na pobyt sta³y.
Nap³yw ludnoœci to nowe zameldowania na pobyt sta³y (w ruchu we-wnêtrznym i zagranicznym), a odp³yw ludnoœci to wymeldowania ze sta³ego miejsca zamieszkania.
Wspó³czynnik nap³ywu migracyjnego – liczba ludnoœci przyby³ej do danej jednostki administracyjnej (nap³yw) przypadaj¹ca na 1000 osób.
Wspó³czynnik odp³ywu migracyjnego – liczba ludnoœci opuszczaj¹ca dan¹ jednostkê administracyjn¹ (odp³yw) przypadaj¹ca na 1000 osób.
Wspó³czynnik efektywnoœci migracji – saldo migracji na 100 osób mi -gruj¹cych (sumy przyjazdów i wyjazdów na pobyt sta³y).
Przy przeliczeniach na 1 mieszkañca (1000 ludnoœci itp.) danych wed³ug stanu w koñcu roku przyjêto liczbê ludnoœci wed³ug stanu w dniu 31 XII, a przy przeliczeniach danych charakteryzuj¹cych wielkoœæ zjawi-ska w ci¹gu roku – wed³ug stanu w dniu 30 VI.
3. Metody badania
Przez pojêcie konkurencyjnoœci powiatu w aspekcie rozwoju demogra-ficznego rozumie siê trwa³¹ przewagê powiatu nad innymi powiatami lub te¿ trwa³y dystans, jaki dzieli jeden powiat od drugiego, czyli miejsce w rankingu pod wzglêdem wartoœci podstawowych mierników rozwoju. W celu okreœlenia stopnia zró¿nicowania rozwoju potencja³u ludnoœcio-wego powiatów (przewagi i dystansu konkurencyjnego) zastosowano tak-sonomiczne metody porz¹dkowania liniowego – miary rozwoju obliczone na podstawie wybranych wskaŸników demograficznych.
Potencja³ demograficzny powiatów w roku t przedstawia macierz Xt, która zawiera n obiektów (powiatów) m-wymiarowych:
Xt t j t m t i t ij t im t n t nj t x x x x x x x x = 11 1 1 1 1 L L L L L L L L L L L L L L L L K K x x i n j m nmt ijt n m é ë ê ê ê ê ê ê ù û ú ú ú ú ú ú =[ ]´ , =1, , , =1, , ,
gdzie: t – okres (rok z przedzia³u 2000-2005),
xijt – wartoœæ j-tej zmiennej dla i-tego powiatu w roku t , n – liczba powiatów (n = 29),
m – liczba zmiennych diagnostycznych – wskaŸników demogra-ficznych.
Pierwszym etapem badania – porz¹dkowania liniowego by³ dobór cech statystycznych, które mo¿liwie dok³adnie charakteryzowa³yby anali-zowane zjawiska. Do analizy taksonomicznej wybrano cechy o charakte-rze wskaŸnikowym, przy czym szczególn¹ uwagê przy ich dobocharakte-rze zwró-cono na porównywalnoœæ metodologiczn¹ danych empirycznych w badanym okresie, czyli w ka¿dym roku z przedzia³u 2000-2005 oraz na dostêpnoœæ danych statystycznych. Z tak dobranych cech statystycznych utworzono wstêpny zestaw potencjalnych wskaŸników diagnostycznych charakteryzuj¹cych potencja³ demograficzny:
1. Stan i rozmieszczenie ludnoœci X1– gêstoœæ zaludnienia
X2– wspó³czynnik urbanizacji
X3– wspó³czynnik przyrostu rzeczywistego ludnoœci 2. Struktura wiekowa ludnoœci
X4– mediana wieku (wiek œrodkowy) X5– wspó³czynnik m³odoœci
X6– udzia³ kobiet w wieku rozrodczym (15-49) X7– udzia³ dzieci i m³odzie¿y (0-17)
X8– udzia³ ludnoœci w wieku produkcyjnym
X9 – wspó³czynnik obci¹¿enia demograficznego ludnoœci¹ w wieku poprodukcyjnym
3. Ruch naturalny
X10– rodnoœæ (wspó³czynnik urodzeñ) X11– umieralnoœæ
X12– umieralnoœæ osób w wieku 15-59 lat X13– umieralnoœæ niemowl¹t
X14– wspó³czynnik przyrostu naturalnego X15– wspó³czynnik p³odnoœci
X16– wspó³czynnik dzietnoœci
X17– wspó³czynnik reprodukcji brutto 4. Ruch wêdrówkowy
X18– wspó³czynnik nap³ywu migracyjnego – ogó³em
X19– udzia³ migrantów zagranicznych w ogólnej liczbie osób przybywaj¹cych X20– wspó³czynnik odp³ywu migracyjnego – ogó³em
X22– wspó³czynnik salda migracji X23– wspó³czynnik efektywnoœæ migracji
X24– wspó³czynnik efektywnoœæ migracji zagranicznych
Zmienne opisuj¹ce powiaty (wskaŸniki demograficzne) podzielono na cztery dziedziny: stan i rozmieszczenie ludnoœci, struktura ludnoœci, ruch naturalny oraz ruch wêdrówkowy. Utworzono zatem cztery macierze: