Dyskurs w lingwistyce francuskiej i anglosaskiej

Francuscy badacze przyznają, że słowo dyskurs jest używane na określenie różnych zjawisk, najczęściej jednak jest utożsamiane z konkretną wypowiedzią i tekstem (przypis

51 Maingueneau 1976 : 11; Baylon, Mignot : 1995). Najbardziej jednak charakterystyczny dla francuskiej szkoły dyskursu [przypis 1.38] jest jej rozwój pod wpływem pism M.

Bachtina, E. Benveniste’a, O. Ducrota.

Str. 53

Benveniste (przypis 52 Benveniste 1974 : 215-229) podkreślał, że język funkcjonuje na dwóch poziomach – znaku i zdania. Zdanie jest jednostką minimalną dyskursu. Jest całością, której nie można traktować jako sumy jej poszczególnych części. Nauka o znakach nazywa się semiotyką i zajmuje się analizą języka na części składowe. Nauką o zdaniu jest semantyka, której celem jest opis znaczenia (sensu) w procesie integracji jednostek w większe całości. Odkrywanie sensu ma miejsce w ramach analizy dyskursu.

Francuska szkoła analizy dyskursu zaczęła się formować w latach siedemdziesiątych 20 wieku. Jednym z jej twórców był francuski lingwista, J. Dubois, który analizę dyskursu pojmował jako sposób czytania i rozumienia tekstów, bardziej obiektywny niż stosowana wówczas praktyka komentarza literackiego. Najbardziej przyciągały uwagę badacza teksty realizowane w dyskursie politycznym. Drugim badaczem, który ma wielkie zasługi w powstaniu francuskiej szkoły dyskursu, był filozof M. Pécheux. Odkrycie przedmiotu badawczego, nazwanego dyskursem, jest przekroczeniem lingwistyki w duchu F. de Saussure’a i przejściem w nową przestrzeń – szerszą niż założenia tradycyjnego strukturalizmu. W roku 1969 pojawił się trzynasty numer pisma lingwistycznego

„Langages”, poświęcony w całości analizie dyskursu. Umieszczone w nim tłumaczenie artykułu Z.S. Harrisa z 1952 roku Discourse analysis przyczyniło się do rozwoju

metodologii nowej dyscypliny w dużym stopniu w oparciu o francuską teorię wypowiedzi Benveniste’a. Podstawą ujęć była dychotomia ustalona przez Benveniste’a:

énoncé/énonciation, która umożliwiła poszukiwanie w wyprodukowanym przekazie (énoncé) śladów procesu jego tworzenia (énonciation), czyli, mówiąc prościej, pozwoliła na opis wewnątrz wypowiedzi rozumianej jako wytwór (tekst) odniesienia do podmiotu wypowiedzi, sytuacji itp., czyli do instancji dyskursu [przypis 1.39].

Str. 54

Na tej podstawie rozwinęło się pojęcie strategii dyskursywnej pozwalające traktować podmiot wypowiedzi jako osobę empiryczną, wyznającą określony system wartości i działającą w określonej przestrzeni społecznej, politycznej i kulturowej [przypis 1.40]. W ten sposób dyskurs buduje relacje pomiędzy strukturami językowymi a zewnętrznym światem.

Halina Grzmil-Tylutki (przypis 53 Grzmil-Tylutki 2007 : 19-36) trafnie ujmuje istotę dyskursu, pisząc, że „Dyskurs to wypowiedź rozpatrywana z punktu widzenia

mechanizmów umożliwiających jej powstanie” (22). Podkreśla też, że „dyskurs nie może być utożsamiany z tekstem, który jest jego namacalnym produktem i nosi w sobie jego ślady”. Dyskurs jest specyficznym sposobem pojmowania języka w działaniu. Z innych cech dyskursu, które podaje Grzmil-Tylutki i które przyjmuję również za jego

najistotniejsze właściwości, wymienić należy jego dynamiczny i interakcyjny charakter, podmiotowość, normatywność (podleganie normom społecznym, kulturowym, językowym), gatunkowość.

W lingwistyce anglosaskiej i również w wielu polskich opracowaniach utożsamia się pojęcie tekstu i dyskursu [przypis 1.41]. Najważniejszym polskim opracowaniem tej problematyki jest książka A. Duszak Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa (przypis 54 Duszak 1998 ).

Str. 55

Pokazując, jak w lingwistyce rozwijała się koncepcja tekstu, autorka skłania się ku dynamicznej definicji tekstu, tekstu widzianego jako zdarzenie komunikacyjne.

Równocześnie tekst jest traktowany jako znak (superznak), chociaż znak nieostry, spełniający lepiej lub gorzej kryteria tekstowości, a co za tym idzie, będący lepszym lub gorszym przedstawicielem kategorii TEKST. Istotne znaczenie w tym kognitywistycznym ujęciu tekstu ma pojęcie prototypu. Tekst prototypowy jest spójny formalnie i

semantycznie, informacyjny, odpowiednio wkomponowany w sytuacje użycia, łatwo interpretowalny i akceptowalny przez odbiorcę [przypis 1.42]. Brak formalnych

wykładników spójności jest sprawą wtórną, gdy odbiorca jest w stanie przyporządkować jej spójny fragment rzeczywistości. Najbardziej istotne są dwie podstawowe funkcje

prototypowego tekstu – kognitywna (tekst jest o czymś) i komunikacyjna (tekst jest po coś, ma cel komunikacyjny). Dołącza się jeszcze do nich trzecia cecha (tekst jest jakiś, ma określoną formę). Obecnie coraz częściej mówi się nie tyle o spójności tekstu, co raczej o spójnej interpretacji. Cecha „bycia tekstem” przestaje być „postrzegana jako atrybut wypowiedzi, a zaczyna być pojmowana jako stan umysłu osoby uczestniczącej w danym zdarzeniu komunikacyjnym. Tego rodzaju spójność interpretowana jest zresztą w

kategoriach koherencji kognitywnej, a więc przez odniesienie do ogólnego systemu wiedzy użytkowników danego języka” (przypis 55 Duszak 1998 : 117) [przypis 1.43].

Str. 56

Anna Duszak (przypis 56 Duszak 1998 : 117-125) opowiada się za interakcyjnym modelem dyskursu jako alternatywy dla tradycyjnego modelu kodowego oraz modelu inferencyjnego (przypis 57 Grice 1980/1975; Sperber, Wilson 1986). Model kodowy zakłada możliwość komunikowania myśli za pomocą kodu językowego wspólnego dla nadawcy i odbiorcy. W modelu inferencyjnym komunikowane są intencje rozpoznawalne dzięki wspólnemu kodowi nadawcy i odbiorcy, a także dzięki ich umiejętności wykrywania i odczytywania mechanizmów implicytnego porozumiewania się na bazie wspólnej wiedzy i doświadczeń. W obu modelach powodzenie aktu komunikacyjnego wiąże się z odkryciem zamiaru nadawcy. Trzeci model, zwany interakcyjnym, zakłada, że komunikacja zachodzi nie tylko na skutek celowego przekazania informacji, ale pewne treści mogą być

przekazane bez woli lub wbrew woli nadawcy, czyli w sposób przez niego niezamierzony.

Z tego wynika, że o komunikacji możemy mówić również wtedy, kiedy czyjeś zachowanie uruchamia procesy interpretacyjne u drugiej osoby. Anna Duszak podkreśla, że model interakcyjny można traktować jako wariant modelu komunikacji, „który łączy cechy modelu kodowego i inferencyjnego, a jednocześnie eksponuje społeczne uwarunkowania zjawisk językowych” (przypis 58 Duszak 1998 : 120-121). Lingwistyka tekstualna, za którą

opowiada się A. Duszak, jest procesualnym, interakcyjnym i komunikacyjnie

ukierunkowanym modelem tekstu w kontekście (równa się dyskursu) (przypis 59 Duszak 1998 : 325 i n.).

Str. 57

Językoznawcza dyscyplina naukowa zajmująca się tekstem nosi różne nazwy: lingwistyka tekstu, lingwistyka dyskursu, analiza dyskursu, tekstologia, lingwistyczna teoria tekstu oraz lingwistyka tekstualna. Przedmiotem tej dyscypliny jest tekst, niekiedy utożsamiany z dyskursem lub wypowiedzią, innym razem za przedmiot opisu uważa się dyskurs rozumiany jako tekst w kontekście lub jako wypowiedź plus sytuacja komunikacyjna

(przypis 60 Grzmil-Tylutki 2007 : 22). W swojej koncepcji pragnę bronić odrębnego statusu tekstu, dyskursu i wypowiedzi. Zacznę od powołania się na swoje wcześniejsze

sformułowania [przypis 1.44], żeby w kolejnych akapitach rozwinąć myśl o odrębności tych trzech pojęć. Własne rozumienie dyskursu omawiam w tym miejscu, ponieważ w dużym stopniu wpłynęły na nie prace francuskich badaczy, szczególnie E. Benveniste’a, P.

Ricoeura, O. Ducrot, D. Maingueneau i innych.