PROBLEMY OPISU SKŁADNIOWEGO TEKSTÓW PISANYCH ORAZ ZAPISANYCH

Wypowiedzi mówione nadają się do badań i opisów składniowych jako teksty zapisane.

Od zapisu zależy dalsza praca nad tekstem. Im więcej przekazano w zapisie informacji na temat kontekstu sytuacyjnego, w którym funkcjonowała wypowiedź, im dokładniej

zanotowano podczas odsłuchiwania nagrania elementy paratekstowe, pauzy, przerwania (przypis 369 Data 1981), tym łatwiej dokonać badaczowi interpretacji tekstu oraz jego segmentacji.

Str. 168

Podział tekstu pisanego dany jest razem z nim. Dzielą się one zazwyczaj na rozdziały, podrozdziały, akapity i wypowiedzenia. Granice między wypowiedzeniami w tekście pisanym są sygnalizowane za pomocą środków graficznych: kropki, pytajnika, wykrzyknika, średnika, dwukropka, wielokropka. Są to nie tylko sygnały końca

wypowiedzenia, ole również symbole graficzne nacechowania emocjonalnego i funkcji komunikatywnej. W wypowiedziach mówionych granica między wypowiedzeniami zaciera się, zwłaszcza w komunikatach nieoficjalnych. Sygnalizuje ją częściowo intonacja, pauzy, a także określone wyrazy, mające w wypowiedziach mówionych funkcje segmentujące.

Zuzanna Topolińska (przypis 370 Topolińska 1978) wystąpiła jako zwolenniczko ujmowania problematyki składniowej wypowiedzi mówionych w ramach całości opisu gramatycznego języka, a nie jako autonomicznego obiektu analizy i opisu. W żywym dialogu [przypis 3.13], a więc w najbardziej charakterystycznej dla języka mówionego strukturze składniowej, poszczególne repliki nie tylko wyrastają z sytuacji, ale ją

współtworzą. Współuczestnictwo w sytuacji wzmaga role wyrażeń okazjonalnych, słabnie zaś rola wyrażeń oznaczających, co powoduje, że zapis żywego dialogu może okazać się niekomunikatywny dla nieuczestniczących w sytuacji, tym bardziej że tekst takiego dialogu jest tworem dwu lub większej liczby rozmówców, z których każdy w toku dialogu realizuje własne cele.

Str. 169

Tekst narasta wielowątkowo w drodze nawiązań, tak więc w zapisie wkład poszczególnych rozmówców okazuje się niezrozumiały z punktu widzenia intencji komunikatywnej, która dla kogoś z zewnątrz staje się często nie do odczytania. Te bardzo trafne spostrzeżenia stanowią ważny argument w kwestii uznania przez Z. Topolińską opisu składniowego żywych struktur dialogowych za wtórny w stosunku do opisu struktur pełniejszych, a więc takich, w których maksymalna ilość informacji musi być przekazana środkami językowymi.

Topolińska ma na myśli teksty pisane, zwłaszcza monologowe, jednak dodałabym tu, że również, a może nawet lepiej, nadają się do celu opisu składniowego niespontaniczne, czyli przygotowane wypowiedzi mówione, wygłaszane w sytuacjach publicznych, z pełną kontrolą przez nadawcę generowanego toku wypowiedzi. Mam na myśli teksty zapisane

stanowiące podstawę przemówień, czyli wypowiedzi retoryczne. Ich analiza składniowa będzie prowadziła do opisu struktury składniowej oficjalnych wypowiedzi mówionych.

Można uznać taką strukturę za prototypową dla opisu zredukowanych, przerwanych, wtopionych w kontekst sytuacyjny struktur potocznych realizowanych w autentycznych dialogach codziennych. Teksty powstałe przed wygłoszeniem przemówienia można następnie porównać z nagranymi wypowiedziami retorycznymi, zrealizowanymi w konkretnej sytuacji, które zawierają również elementy spontaniczne jako wynik improwizowania w celu uzupełnienia wypowiedzi przygotowanej. Zebranie tego typu materiału jest równie ważne, jak nagrywanie potocznych dialogów oraz innych form spontanicznego zachowania językowego [przypis 3.14].

Str. 170

W analizie składniowej tekstów pisanych i zapisanych nie można pominąć zagadnienia nawiązania syntaktycznego [przypis 3.15] oraz operatorów tekstowych. Zenon

Klemensiewicz (przypis 371 Klemensiewicz 1949) ponadzdaniową analizę syntaktyczną ujmował jako stosunek nawiązania między wypowiedzeniami większej całości. Materialną podstawą badawczą stosunku nawiązania jest ustęp, który charakteryzuje się jednością tematyczną, fonetyczną i składniową. Jest on treściowo zorganizowany wokół wspólnego wątku myślowego, oddzielony suprasegmentalnie od innych całości i powiązany

strukturalnie. Stosunek nawiązania definiuje Klemensiewicz jako dwustronną relację między członem nawiązanym i podstawą nawiązania. Relacja ta wyrażona jest wskaźnikami nawiązania o charakterze gramatycznym (spójnikami, zaimkami

anaforycznymi), leksykalnym lub tematycznym. Stanisław Gajda (przypis 372 Gajda 1982) określił typy więzi między wypowiedzeniami tekstu jako parajęzykowe (prozodia, graficzne rozczłonkowanie tekstu) oraz językowe (gramatyczne i leksykalne). Zwrócił też uwagę na takie istotne wykładniki więzi, jak: elipsa, szyk, modalność i in.

Problem spójności struktury powierzchniowej tekstu (kohezji), czyli jego organizację składniowo-semantyczną, można opisać, stosując pojęcie operatora tekstowego [przypis 3.16].

Str. 171

W tekście wyróżniam poziom przedmiotowy, czyli tekst główny, który mówi o jakimś świecie rzeczywistym lub fikcyjnym, oraz poziom strategii nadawczo-odbiorczej. Ten drugi poziom dotyczy swoistego „dialogu”, jaki nadawca prowadzi z obecnym w sytuacji

komunikacyjnej lub przewidywanym odbiorcą w celu nadania tekstowi kształtu

gwarantującego, przynajmniej w zamierzeniu, spełnienie celu komunikacyjnego. Operatory reprezentujące ten poziom mają zazwyczaj charakter metatekstowy (przypis 373 Ożóg 1990b, 1997; Winiarska 2001). Do operatorów metatekstowych charakterystycznych dla polszczyzny potocznej i pełniących w niej ważne funkcje konstrukcyjne zalicza K. Ożóg: 1.

operatory wspierające powstanie tekstu potocznego, organizujące proces przekazu

(rytualizmy otwierające i zamykające dialog – powitania i pożegnania; formuły wyciszające kontakt, zapowiadające koniec rozmowy; operatory kontrolujące od strony nadawcy przebieg rozmowy i podtrzymujące jej trwanie; zwroty wprowadzające nową replikę dialogu; wyrażenia służące potwierdzaniu odbioru, formuły potwierdzające korektę jakiegoś składnika repliki); 2. operatory orzekające coś o tekście potocznym i jego elementach (zapowiadanie wyliczania i jego kolejności, sygnalizowanie otwarcia pola informacyjnego lub podsumowania wcześniejszych fragmentów tekstu, hierarchizacja fragmentów tekstu oraz podkreślanie granicy podziału komunikacyjnego, asekuracja nadawcy przed odpowiedzialnością za użyte sformułowanie). Justyna Winiarska, badając operatory metatekstowe w dialogu telewizyjnym, wyodrębniła wśród nich następujące grupy: operatory związane z wyliczaniem (na przykład; między innymi; po pierwsze, po drugie); operatory ustanawiające ekwiwalencję (mianowicie; to znaczy); operatory

ustanawiające relację wnioskowania i quasi-wnioskowania (czyli; a więc; więc); operatory podkreślające aktualne rozczłonkowanie zdania (jeśli chodzi o; co do; to); sygnały

nawiązania w pytaniach (ale, a).

Str. 172

W proponowanej w moich pracach koncepcji operatora tekstowego [przypis 3.17] opieram się częściowo na ujęciu tego zagadnienia przez Z. Klemensiewicza (przypis 374

Klemensiewicz 1969 : 26 i n.), który używa określenia dodatkowe wyznaczniki oraz S.

Jodłowskiego (przypis 375 Jodłowski 1976 : 21, 108), który stosuje termin modulant.

Operatory tekstowe dzielę na wyrazowe i niewyrazowe. Pierwsze z nich są realizowane za pomocą klasy wyrazów określanej mianem spójników i modulantów (przypis 376

Strutyński 1993 : 32-33). Wśród nich można wyróżnić operatory modyfikacji treściowej oraz operatory nawiązania międzywypowiedzeniowego. Do niewyrazowych operatorów tekstowych zaliczamy intonację, akcent zdaniowy oraz szyk wypowiedzenia uzależniony od kontekstu werbalnego i sytuacyjnego. Wynika on z aktualnego rozczłonkowania

wypowiedzenia, czyli funkcjonalnej perspektywy, to znaczy zależy od przebiegu informacji w tekście [przypis 3.18].

Szyk elementów w wypowiedzeniu tekstu pisanego zależy przede wszystkim od kontekstu

werbalnego, natomiast wypowiedzenia tekstu mówionego mają szyk uzależniony od intonacji, akcentu zdaniowego oraz sytuacji komunikacyjnej. W dialogu duży wpływ na szyk mają również repliki partnerów rozmowy. Szyk ma w wysokim stopniu nacechowanie emocjonalne, jest jednym z wykładników funkcji ekspresywnej wypowiedzi mówionej. Jak wspomniałam wyżej, w tekście pisanym (a także w wypowiedziach mówionych

wygłaszanych w sytuacjach oficjalnych) powiązanie wypowiedzenia z kontekstem odbija się w jego szyku. Szyk wyrazów w wypowiedzeniach języka niemieckiego, francuskiego czy angielskiego jest sztywny, bo wyrazy o określonych funkcjach składniowych zajmują określone, ustalone przez normę składniową, pozycje w zdaniu. Jest to cecha

typologiczna języków pozycyjnych.

Str. 173

W języku polskim, czeskim czy rosyjskim szyk jest w miarę swobodny (swobodny w pewnych granicach). W języku polskim zdanie o określonej liczbie składników może mieć w tekście różne pod względem szyku realizacje wypowiedzeniowe. Jako przykład możemy wziąć zdanie: Jutro moja znajoma wraca z wakacji we Francji ze swoją rodziną do domu.

Zdanie to, składające się z wielu składników, może mieć realizację tekstową w postaci następujących wypowiedzeń różniących się szykiem, a co za tym idzie, przebiegiem informacji oraz sposobem włączenia w kontekst:

1. Moja znajoma jutro wraca z wakacji we Francji ze swoją rodziną do domu.

2. Z wakacji we Francji wraca jutro moja znajoma ze swoją rodziną do domu.

3. Jutro wraca moja znajoma ze swoją rodziną do domu z wakacji we Francji.

4. Z wakacji we Francji moja znajoma wraca jutro ze swoją rodziną do domu.

5. Do domu z wakacji we Francji wraca moja znajoma jutro ze swoją rodziną.

6. Jutro do domu moja znajoma wraca z rodziną z wakacji we Francji.

7. Z rodziną wraca z wakacji we Francji moja znajoma jutro.

8. Jutro z rodziną z wakacji we Francji wraca moja znajoma.

9. Jutro z rodziną z wakacji we Francji moja znajoma wraca.

10. Wraca moja znajoma z rodziną z wakacji we Francji jutro.

Jako drugi przykład podać można zdanie: Wczoraj Piotr kupił w sklepie przy Floriańskiej bardzo ładny krawat. W tekście, w zależności od kontekstu, a w wypowiedzi mówionej również od sytuacji komunikacyjnej, intonacji i akcentu zdaniowego, mogą pojawić się następujące realizacje wypowiedzeniowe:

1. Wczoraj Piotr kupił w sklepie przy Floriańskiej bardzo ładny krawat.

2. Piotr kupił wczoraj w sklepie przy Floriańskiej bardzo ładny krawat.

Str. 174

3. Bardzo ładny krawat kupił Piotr wczoraj w sklepie przy Floriańskiej.

4. Wczoraj w sklepie przy Floriańskiej Piotr kupił bardzo ładny krawat.

5. W sklepie przy Floriańskiej Piotr kupił wczoraj bardzo ładny krawat.

6. Bardzo ładny krawat kupił wczoraj w sklepie przy Floriańskiej Piotr.

Łatwo zauważyć, że powyższe warianty mogłyby być po prostu odpowiedziami na różne pytania. Część wypowiedzenia zawierająca wyrazy należące do pytania jest tematem (datum, informacją włączoną w kontekst), natomiast odpowiedź na pytanie stanowi remat (novum, informację nową), np.: Co kupił Piotr wczoraj w sklepie przy Floriańskiej? – informacja wynikająca z kontekstu, czyli temat, to: Wczoraj Piotr kupił w sklepie przy Floriańskiej, natomiast rematem, nową informacją jest: bardzo ładny krawat. Szyk wyrazów pełni funkcję operatora tekstowego, ponieważ modyfikuje i cieniuje treść przedmiotową wypowiedzenia, stając się w ten sposób ważnym wykładnikiem strategii nadawczo-odbiorczej tekstu. Odpowiedni wariant tekstowy o odmiennym szyku, lecz identycznym składzie wyrazowym jak pozostałe warianty, jest efektem włączenia wypowiedzenia w kontekst werbalny tekstu, czyli zaktualizowaniem go w odpowiednim kształcie, oddającym przebieg informacji, czyli funkcjonalną perspektywę wypowiedzenia.

Drugi rodzaj operatorów tekstowych to operatory nawiązania międzywypowiedzeniowego.

Dotyczą one stosunków treściowych i formalnych między kilku wypowiedzeniami lub wypowiedzeniami większej całości, jaką jest, na przykład, akapit. Najczęściej chodzi o stosunki z wypowiedzeniem bezpośrednio poprzedzającym: