Działalność polityczna
Wśród wielu związków, do których przynaleŜą seniorzy, waŜne miejsce zajmują or-ganizacje o charakterze politycznym. Noszą one rozmaite nazwy: stowarzyszenia, koali-cje, ligi, asocjacje czy teŜ zespoły robocze. Z szerokiego grona wybrano kilka z nich w celu bliŜszej charakterystyki.
Starsi ludzie pragnący mieć wpływ na kształt przemian demograficznych w kraju zrzeszają się w Zespołach Roboczych noszących nazwę „SPD 60 plus” (SPD-Socjalde-mokratyczna Partia Niemiec), obecnie istnieje na terenie Niemiec dziewięć takich jednostek8. Zajmują się one istotną dla seniorów problematyką, wprowadzając jej elementy do kampanii wyborczych. Ich celem nadrzędnym jest:
– reprezentowanie interesów osób starszych w gremiach partyjnych, jak równieŜ poza SPD,
– wzmacnianie ich zaangaŜowania oraz pozyskiwanie chętnych do podejmowania aktywnej działalności społeczno-demokratycznej.
Do Zespołu Roboczego „SPD 60 plus” naleŜą wszyscy członkowie SPD, którzy ukończyli 60 lat, obecnie jest ich na terenie całych Niemiec ponad 250 000. Ponadto wszyscy ci, którzy nie ukończyli jeszcze 60 roku Ŝycia i nie są członkami partii, równieŜ mogą włączyć się czynnie w pracę Zespołu. „SPD 60 plus” posiada swoje czasopismo zatytułowane „Impuls”, które ukazuje się dwa razy w roku oraz „Impuls-intern”, w którym szczegółowo informuje wszystkich członków i sympatyków o swoich planach i ich realizacji. Obecnie „SPD 60 plus” realizuje 3 projekty- „Mobilność i społeczne zaangaŜowanie starszych”, „Mieszkać na starość” oraz „Być zdrowszym na starość dzięki prewencji”.
Obok Zespołów Roboczych istnieją takŜe Grona Miłośników SPD. Taki przykład stanowi Grono załoŜone ponad 25 lat temu w Weiterstadt/Hesja, liczące obecnie ponad 600 członków9. Jego celem jest animowanie Ŝycia towarzyskiego wśród byłych członków i sympatyków SPD, a poprzez to utrzymywanie na bieŜąco kontaktu z partią. Organizo-wane są tu m.in. wycieczki objazdowe, zjazdy BoŜonarodzeniowe, w spotkaniach odbywających się na miejscu często uczestniczą takŜe deputowani SPD.
Unia Seniorów jest natomiast koalicją, która powstała w 1988 roku w Bonn/ Nadrenia Westfalia w ramach CDU (Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej) i liczy teraz prawie 75 000 członków10. Posiada ona 360 zrzeszeń regionalnych funkcjonujących na terenie
8 www.sg60plus.de/ 9 www.spd-senioren-freudenkreis-weiterstadt.de/ 10 www.senioremunion.cdu.de/
Dorota Barwińska
76
róŜnych powiatów (Kreisvereinigungen), które informują o polityce, organizują imprezy kulturalne, seminaria i debaty polityczne, oraz podróŜe studyjne w kraju i za granicą. Unia Seniorów korzysta z doświadczeń osób starszych w róŜnych obszarach Ŝycia, a jej członkiem zostać moŜe kaŜdy, kto ukończył 60. rok Ŝycia.
W ramach partii CDU zrodziła się teŜ inicjatywa powołania do Ŝycia Europejskiej Unii Seniorów (ESU)11. Jest to jedna z największych politycznych organizacji seniorów w Europie. Działalność swoją opiera na chrześcijańskim wizerunku człowieka oraz powo-łaniu ludzi do wolności i solidarności.
W kręgu CSU (Unii Chrześcijańsko-Społecznej) równieŜ działa Unia Seniorów. Po-siada ona wiele oddziałów regionalnych na terenie całych Niemiec. Jej celem jest stwa-rzanie moŜliwości osobom starszym do przekazania wiedzy i doświadczeń Ŝyciowych młodszym pokoleniom.
Najmłodszą strukturę w obszarze organizacji politycznych tworzy powołana w 2005 roku w Brukseli „Europejska sieć seniorów” Związek 90/Zielonych (Bündinis 90/Die Grünen), umoŜliwia ona komunikację róŜnym grupom seniorów nie tylko na obszarze Niemiec, ale takŜe w innych krajach europejskich.
Kolejne zrzeszenie to Związek Federalny Liberalnych Seniorów (FDP- Partia Wolnych Demokratów), który powstał w roku 2001 w Erfurcie/Turyngia, w celu zwrócenia uwagi na problemy starszych osób, poprzez aktywny wpływ na podejmowanie procesów decyzyjnych w świecie polityki i Ŝyciu społecznym12. W kaŜdym z niemieckich landów działa regionalny oddział Związku Federalnego. Jego zadaniem jest nie tylko zwrócenie uwagi i wspieranie interesów ludzi starszych w duchu europejskiej tradycji liberalnej, ale takŜe wzmocnienie ich roli społecznej poprzez zachęcanie tych, którzy przeszli na emeryturę do wykorzystywania swoich zdolności i aktywnego włączania się do dialogu generacji w celu tworzenia rzeczywistości społecznej, wzmacnianie odpowiedzialności osób starszych, pobudzanie do społecznego zaangaŜowania w róŜnych dziedzinach, likwidowanie uprzedzeń. Osiągnięcie tego celu następuje dzięki:
– współpracy z innymi stowarzyszeniami skupiającymi seniorów, – poprzez działalność w obszarze poradnictwa dla starszych osób,
– współpracę z organizacjami młodzieŜowymi w celu pogłębienia wzajemnego porozumienia między generacjami,
– planowanie i przeprowadzenie imprez, które wspierałyby gotowość i motywacje seniorów do aktywnego włączania się w Ŝycie społeczne.
Seniorzy zwolennicy partii PDS (Partii Demokratycznego Socjalizmu) stworzyli w 1991 roku w Berlinie Zespół Roboczy. Powstał on z inicjatywy przedstawicieli nowych krajów związkowych i tak jak pozostałe organizacje reprezentuje interesy ludzi starszych. Prawie wszystkie partie polityczne Niemiec posiadają ugrupowania zrzeszające senio-rów. Mimo róŜnic politycznych ich główny cel jest jednak wspólny i polega na wspiera-niu polityki określonej partii odnośnie praw i interesów generacji osób starszych, jak równieŜ wspieraniu aktywności społecznej (poprzez organizację imprez kulturalnych, spotkań, debat społecznych, propozycji dalszego kształcenia, współpracy z innymi gru-pami wiekowymi).
11 www.eu-seniorenunion.info/index.de
12
Aktywne Ŝycie w starości - samorealizacja osób starszych w Niemczech 77
Organizacje związane z kształceniem ustawicznym
Na terenie całych Niemiec znajduje się wiele instytucji, w których ludzie starsi mogą dalej się kształcić, obok Uniwersytetów Trzeciego Wieku i Uniwersytetów Powszechnych znane są takŜe Akademie, Kolegia, Towarzystwa i Stowarzyszenia Naukowe. Charaktery-styczne dla wszystkich tych instytucji jest to, Ŝe seniorzy podejmują w nich studia nie w celu zdobycia kwalifikacji zawodowych, lecz w wyniku chęci rozwoju własnych zainte-resowań.
Początki zorganizowanego kształcenia w formie studiów dla seniorów sięgają w Niemczech lat 70.13. Prowadzone wówczas dyskusje o otwieraniu uczelni wyŜszych dla ludzi w zaawansowanym wieku zaowocowały powołaniem do Ŝycia międzynarodowych warsztatów w Oldenburgu (1979) i w Dortmundzie (1981, 1984) oraz przeprowadzeniem modelowego projektu „Rozwój i próba sformułowania propozycji programowych studiów dla seniorów w celu kształcenia animatorów i multiplikatorów” (1980). Te inicjatywy sta-ły się istotnym impulsem dla tworzenia pierwszych ofert studiów dla seniorów w landach zachodnioniemieckich, które pojawiły się juŜ w latach 80. m.in. na Uniwersytecie w Dortmundzie, Oldenburgu, Mannheim, Frankfurcie, Bielefeld, Monastyrze i Marburgu. Obecnie zarówno Uniwersytety Trzeciego Wieku, jak i Uniwersytety Powszechne oferują szeroki zakres ofert edukacyjnych dla ludzi w jesieni wieku. PoniŜsza tabela pre-zentuje udział seniorów w kursach uniwersyteckich ze względu na treści programowe.
Tab. 1. Udział w kursach Uniwersytetów Powszechnych wg treści programowych (stan: rok 2003)
Udział uczestników
Lp. Treści programowe
50-64 lata 65 lat i więcej
1. Polityka - społeczeństwo - środowisko 20,3 % 11,4 %
2. Kultura 20,6 % 9,1 %
3. Zdrowie 22,8 % 9,1 %
4. Języki 21,9 % 8,1 %
5. Praca-zawód 19,0 % 6,5 %
6. Kształcenie podstawowe 3,3 % 1,3 %
Źródło: Deutsches Institut für Erwachsenbildung, Volksstatistik, 42. Folge, Arbeitsjahr 2003, 2004.
W badanej grupie (50-65 lat i starsze) większość osób zainteresowanych jest uczest-nictwem w zajęciach dotyczących kwestii środowiska i społeczeństwa, w którym Ŝyją. Wśród młodszych seniorów, tzn. 50-64-latków największą popularnością cieszą się kursy związane ze zdrowiem, nauką języków obcych i kulturą, polityka i społeczeństwo pojawia-ją się wśród zainteresowań dopiero na czwartym miejscu. Zdecydowanie odmiennie wyglą-da sytuacja w stosunku do osób powyŜej 65 roku Ŝycia, ta grupa preferuje kursy dotyczące polityki-społeczeństwa-środowiska, kultury, zdrowia oraz języków. Wiek stanowi tutaj istotny czynnik decydujący o wyborze treści programowych kursów uniwersyteckich.
13
Dorota Barwińska
78
Porównując dane z wcześniejszych badań, moŜna zauwaŜyć, Ŝe podczas gdy w roku 1978 tylko 8,3% osób w wieku 50-65 lat uczestniczyło w zajęciach Uniwersytetów Po-wszechnych, to w roku 2003 grupa ta liczyła juŜ 21,2%14. Wzrost zainteresowania kursa-mi widoczny jest równieŜ wśród osób w przedziale wiekowym powyŜej 65. roku Ŝycia (1978 - 3,5%, 2003 - 8,5%).
Przykładem instytucji związanej z kształceniem ustawicznym jest „Akademia dla Starszych” załoŜona w Heidelbergu/Badenia Wirtembergia w 1984 r15. Początkowo działała jako stowarzyszenie, zaś w 1993 roku przekształcona została w spółkę z ograniczoną odpo-wiedzialnością. Głównym celem Akademii jest likwidowanie stereotypów i wskazywanie pozytywnych stron Ŝycia w jesieni wieku. Ludzie, którzy ukończyli 60. rok Ŝycia, zachęcani są do aktywnego kształtowania swojego świata i lepszego integrowania się w społeczeństwie poprzez uczestnictwo w szerokim spektrum propozycji dalszego kształcenia.
W ramach Akademii działają grupy spotkaniowe (seminaria i wykłady), które umoŜ-liwiają systematyczne uczenie się (np. języków obcych), przekazują informacje (np. na temat najnowszych osiągnięć medycznych), umoŜliwiają spotkania grup dyskusyjnych oraz oferują róŜne formy aktywności fizycznej. Akademia działa na zasadzie zaangaŜo-wania społecznego, obecnie pracuje tam regularnie 200 ochotników, 75% tej grupy sta-nowią osoby starsze, w przewaŜającej większości są to byli nauczyciele, którzy czerpią satysfakcję z dalszej moŜliwości przekazywania swojej wiedzy. Oprócz systematycznie pracujących ochotników jest równieŜ liczna grupa osób, które w miarę moŜliwości oferu-ją Akademii swoje projekcje, seanse filmowe, wykłady, lektoraty, warsztaty.
W Halle/Saksonia Anhalt działa natomiast powołane do Ŝycia w 1980 roku przy In-stytucie Higieny Społecznej Fakultetu Medycznego „Kolegium Seniorów”16. W latach 90. zostało ono przeniesione i obecnie funkcjonuje w ramach Wydziału Nauk o Wychowaniu Uniwersytetu Martina-Luthera. Warto w tym miejscu podkreślić, Ŝe Uniwersytet w Halle był jednym z pierwszych (po Berlinie i Lipsku), który otworzył się na potrzeby osób starszych.
W ramach Kolegium realizowane są rozmaite projekty, wśród nich m.in.:
– „Kawiarnia” obok powszednich spotkań odbywają się tu takŜe rozmowy, w których znaczącą rolę odgrywa historia własnego Ŝycia. W centrum uwagi znajdują się wspomnienia i rozwaŜania o odległych czasach oraz opowiadanie o nich. W tym projekcie chodzi o uczenie się poprzez analizę wątków biograficznych. KaŜde spotkanie poświęcone jest innej tematyce, która tworzy ramy i granice biograficznych rozmów (np. kultura komunikacyjna - wczoraj i dziś, bycie kobietą w byłym NRD), – „Klub rozmów” kładzie nacisk na wspólne uczenie się i stwarza moŜliwości
wygłaszania referatów przez seniorów,
– „Seniorzy w sieci”, ten projekt oferuje kursy dla początkujących pozwalające na przełamanie barier i pozbycie się lęku w korzystaniu z Internetu, jak równieŜ kursy dla bardziej zaawansowanych związane z moŜliwościami komunikacyjnymi Internetu,
14 www.die-bonn.de 15 www.akademie-fuer-aeltere.de 16 www.erzwiss.uni-halle.de
Aktywne Ŝycie w starości - samorealizacja osób starszych w Niemczech 79 – „stałe spotkania dla osób korzystających z Internetu” to moŜliwość wymiany
i pogłębienia zdobytych wcześniej doświadczeń i umiejętności, uczestnicy spotkań uczą się i rozwiązują problemy podczas wspólnych zajęć w pracowni komputerowej, – „Czas seniorów” to kolejny projekt związany z redagowaniem czasopisma Kolegium
o tej samej nazwie, kwartalnik ukazuje się cztery razy do roku informując o nowych propozycjach dalszego kształcenia, aktualnych i przeszłych wydarzeniach w Halle i w okolicy, jak równieŜ zawiera interesujące relacje świadków,
– „przygoda z czytaniem” to inicjatywa pozwalająca na wymianę przeŜyć związanych z przeczytanymi ostatnio ksiąŜkami i ich autorami, dzięki temu seniorzy zyskują stały kontakt z najnowszą literaturą.
Interesującą koncepcję posiada takŜe, załoŜone w 2002 roku przez seniorów z obszaru całych Niemiec, Stowarzyszenie pod nazwą „Wirtualne i realne uczenie się, sieć starszych dorosłych” (ViLE e. V.)17/obecnie działają juŜ liczne grupy regionalne/.
Zadaniem Stowarzyszenia jest wspieranie i tworzenie w ramach sieci regionalnych, ponadregionalnych i międzynarodowych grup i osób w celu wirtualnego i realnego ucze-nia się w obszarze edukacji dorosłych18. Ponadto zrzeszenie dąŜy do stworzenia forum wymiany i przekazywania sobie kompetencji i wiedzy, jak równieŜ dialogu generacji w ramach partnerstwa uczących się. Jego celem jest stworzenie za pośrednictwem Inter-netu „wspólnoty uczących się” i dzięki temu pomoc w procesach kształcenia ustawiczne-go. Członkowie sieci wspierają się wzajemnie w problemach technicznych, pracują wspólnie przy projektach uczenia się, przekazują swoje doświadczenia młodszym, a dzię-ki temu uczestniczą w wymianie naukowej.
Obok instytucji nastawionych na wszechstronny rozwój osobowości istnieją takŜe ściśle wyspecjalizowane, kształcące w wąskim zakresie. Do tego typu organizacji naleŜy Akademia Muzyczna dla Seniorów z siedzibą w Hamburgu (MAS)19. Działa ona równieŜ na zasadach stowarzyszenia uŜyteczności publicznej i słuŜy dokształcaniu w zakresie mu-zyki osób powyŜej 50. roku Ŝycia. Zamiłowanie do mumu-zyki pragnie pobudzić poprzez wspólne muzykowanie i śpiew, orkiestrę, seminaria muzyki kameralnej, kursy dla instru-mentalistów (koncertmistrzów, akompaniatorów) i śpiewaków, wykłady nt. światowej sławy kompozytorów, oper, symfonii, muzyki kościelnej, nowej muzyki, tańca, muzyko-terapii, teorii muzycznych oraz podróŜy do miejsc związanych z historią muzyki.
Podsumowując aktywność seniorów i uczestnictwo w działaniach związanych z dalszym doskonaleniem się i kształceniem, naleŜy podkreślić, Ŝe udział osób starszych w rozmaitych formach kształcenia jest znaczący. Kształcenie daje seniorom niezaleŜność, pewność siebie oraz poprawia ich jakość Ŝycia. Uczestnictwo w ofertach kształceniowych opiera się nie tylko na zasadzie biernej konsumpcji, lecz stanowi rodzaj inwestycji, która pozwala na poszerzenie posiadanej wiedzy i umiejętności, a w przyszłości daje szansę na samodzielne Ŝycie.
Biorąc jednak pod uwagę udział wyłącznie w kursach i wykładach, moŜna stwierdzić, Ŝe akces w nich jest stosunkowo niewielki. Świadczyć to moŜe, iŜ z bogatej oferty senio-rzy preferują inne formy kształcenia.
17
www.vile-netzwerk.de
18 Statut Stowarzyszenia ViLE e. V. stan z 15.11.2004 r.
19
Dorota Barwińska 80 Wykres 2 9 12 8 9 3 4 0 3 6 9 12 15 %
40-54 lat 55-69 lat 70-85 lat
w iek
Wykres 2. Udział w kursach i wykładach
MęŜczyźni Kobiety
Źródło: DZA Alterssurvey 2002.
Wyniki badań z 2002 roku wskazują, iŜ najczęściej z kursów i wykładów korzystają osoby w wieku 40-54 lat, a w grupie tej zdecydowanie częściej znajdują się kobiety20. Wraz z wiekiem widocznie zmniejsza się liczba osób uczestniczących w tej formie kształcenia i u osób w wieku 70-85 lat dotyczy juŜ tylko małej grupy osób.
Wnioski
Obecnie populacja Niemiec liczy ponad 82 miliony mieszkańców, według prognoz w roku 2013 liczba ta tylko nieznacznie wzrośnie i będzie wynosić 83 miliony. Natomiast w roku 2050 spadnie do poziomu z roku 1963 i wyniesie jedynie 75 milionów. Niemcy mają jeden z najniŜszych na świecie przyrostów naturalnych, starzenie się społeczeństwa staje się więc waŜnym problemem. Według prognoz niemieckiego urzędu statystycznego, w roku 2050 połowa społeczeństwa niemieckiego przekroczy 48. rok Ŝycia, a co trzeci obywatel będzie miał powyŜej 60 lat.
Powstała w 2002 roku Międzynarodowa Strategia Działania w Kwestii Starzenia Się Społeczeństw jest reakcją na wyzwania związane z procesem starzenia się. Celem Strate-gii jest stworzenie lepszych warunków dla rozwoju społeczeństw przyjaznych ludziom w kaŜdym wieku, dlatego teŜ wzywa ona do zmiany nastawienia w sferze rozwiązań poli-tyczno-prawnych. Celem tych zmian powinno być pełne wykorzystanie potencjału, jaki stwarza proces starzenia się społeczeństw. Strategia ma zagwarantować ludziom moŜli-wość godnego starzenia się i zapewnić im nieprzerwany udział w Ŝyciu społecznym i politycznym na zasadzie pełnoprawnych obywateli, jak równieŜ oferować moŜliwości indywidualnego rozwoju, samorealizacji, między innymi poprzez dostęp do form usta-wicznego kształcenia się.
Samorealizacja jest jedną z wyŜszych potrzeb człowieka. To stałe dąŜenie do realiza-cji swojego potencjału, wewnętrznej spójności, jedności z samym sobą, rozwijania talen-tów oraz stawania się „tym, kim się jest” jest istotne nie tylko w okresie młodzieńczym.
20
Dt. Zentrum für Altersfragen (DZA) Berlin, badania przeprowadzone w ramach projektu „Alterssurvey” 2002.
Aktywne Ŝycie w starości - samorealizacja osób starszych w Niemczech 81 RównieŜ starość powinna być dającym satysfakcję okresem ludzkiego Ŝycia. Niesie ona ze sobą duŜy potencjał pogłębienia Ŝycia duchowego oraz więzi z innymi ludźmi. Dlatego teŜ naleŜy spostrzegać starość jako waŜny i potrzebny okres w rozwoju, a nie stan fizycz-nego zniedołęŜnienia.
Mimo iŜ starzenie się jest jednym z triumfów współczesnego świata, warto podkreślić, Ŝe istnieje szeroki zakres moŜliwości aktywnego Ŝycia i samorealizacji. Wiele osób star-szych pozostaje aktywnych i w pełni sprawnych prawie do końca Ŝycia. Analiza zaanga-Ŝowania niemieckich seniorów pozwala na wysunięcie stwierdzenia, Ŝe zarówno w obszarze działalności społecznej, kulturalnej, jak i edukacyjnej aktywność ta jest wyso-ka i odgrywa znaczącą rolę.
Wśród korzyści wynikających z tego rodzaju aktywności wymienić naleŜy: – rozwój umiejętności i potencjału intelektualnego,
– wykorzystywanie posiadanego doświadczenia, – nawiązywanie szerszych kontaktów społecznych, – przełamanie społecznej izolacji,
– lepszą orientację we współczesnym świecie.
To z kolei wpływa na poprawę samopoczucia, wyŜszą samoocenę i pozwala na rein-tegrację społeczną, dzięki której moŜliwe staje się właściwe funkcjonowanie w róŜnych grupach. Ludzie starzy stanowią cenne, często ignorowane źródło, które wzbogaca obraz naszego społeczeństwa. Warto pamiętać, Ŝe słowo „aktywny” odnosi się do ciągłej party-cypacji w Ŝyciu społecznym, duchowym, sprawach publicznych, a nie wyłącznie do ak-tywności fizycznej.
Bibliografia i netografia:
Alter - kein Hinderungsgrund. Wege aus der Altersdiskriminierung, Köln 2005.
Alter hat Zukunft: 15 Jahre gerontologische Forschung in Dortmund, Schönberg F. (Hrsg.), Münster 2005.
Anding A., Bildung im Alter, Leipzig 2003.
Backes G., Lebensphase Alter: eine Einführung in die sozialwissenschaftliche Alternsfor-schung, Weinheim 2003.
Bildung lebenslang, Leitlinien einer Bildung im dritten und vierten Alter, Bonn, 2002. Böhme G., Studium im Alter: Handbuch Bildung im 3. Lebensalter, Frankfurt am Main
2001.
Bürgerschaftliches Engagement älterer Menschen: Motive und Aktivitäten. J. Braun (Hrsg.), Bd.184, Köln 1999.
Die zweite Lebenshälfte. Gesellschaftliche Lage und Partizipation im Spiegel des Alters-Survey, Kohli M., Künemund H. (Hrsg.), Opladen 2000.
Kade S., Selbstorganisiertes Alter: Lernen in „reflexiven Milieus”, Bielefeld 2001. Keiser A., Lernen im Alter, Dortmund 2003.
Lebenslagen im Alter. G. M. Bakes, W. Clemens (Hrsg.), Opladen 2000.
Lebensqualität im Alter. A. Moel-Klingebiel, H.-J. von Kondratowitz, C. Tesch-Römer (Hrsg.) Opladen 2002.
Dorota Barwińska
82
Niemieckie Centrum ds. Seniorów, Deutsche Zentrum für Altersfragen (DZA) Berlin, ba-dania przeprowadzone w ramach projektu „Alterssurvey” 2002.
Saup W., Studienführer für Senioren, Bonn 2001.
Schlag B., Mobilität und gesellschaftliche Partizipation im Alter, Stuttgart 2002.
„Selbst die Senioren sind nicht mehr die alten ...”: praktisch-theologische Beiträge zu ei-ner Kultur des Alterns, Fürst W. (Hrsg.), Münster 2003.
Strategien zur Sicherung der Mobilität älterer Menschen, W. Echterhoff (Hrsg.), Köln 2005. Zundel I., Kommunitarismus in einer alternden Gesellschaft neue Lebensentwürfe Älterer
in Tauschsystemen, Herbolzheim 2006. www.alt-hilft-jung.de/ www.bagso.de/ www.interaktiv-oberbrusel.de/ www.seniorenbuero-hamburg.de/ www.ses-bonn.de/ www.sg60plus.de/ www.spd-senioren-freudenkreis-weiterstadt.de/ www.senioremunion.cdu.de/ www.eu-seniorenunion.info/index.de/ www.liberale-senioren.de/ www.akademie-fuer-aeltere.de/ www.erzwiss.uni-halle.de/ www.vile-netzwerk.de/ www.musik-akademie.de/
Radosław Kaczan, Katherin Podgórna
Radosław Kaczan, Katherin Podgórna