WYśSZA SZKOŁA ADMINISTRACJI
───────────────────────────────────────────
W BIELSKU-BIAŁEJ
Instytucjonalne wsparcie seniorów
- rozwiązania polskie i zagraniczne
Redakcja naukowa:
Artur Fabiś
─────────────────────────── Bielsko-Biała 2007
Recenzja naukowa: prof. dr hab. ElŜbieta Dubas
Wydawca:
WyŜsza Szkoła Administracji 43-300 Bielsko-Biała
ul. A. Frycza Modrzewskiego 12
© Copyright by WyŜsza Szkoła Administracji 2007
Zdjęcia: Paweł Dec
Skład komputerowy: Józef Czader
Druk:
Agencja Wydawniczo-Reklamowa OMNIDIUM ul. Hławiczki 10a/2
43-400 Cieszyn Nakład: 500 egz. ISBN 83-60430-41-1
Spis treści
Artur Fabiś
Wstęp ... 9 POLITYKA SPOŁECZNA I POMOC WOBEC OSÓB STARSZYCH ... 11
GraŜyna Orzechowska
Przeciw wykluczaniu społecznemu osób starszych ... 13 Zofia Szarota
Priorytety i kierunki polityki społecznej wobec starości - wymiar globalny,
regionalny i lokalny ... 23 Lidia Selerzyńska-Martela
Instytucjonalna pomoc seniorom w Polsce ... 41 Aleksandra Jodko
Aktywność seksualna w podeszłym wieku. Przeszkody i ograniczenia
oraz moŜliwości instytucjonalnej pomocy ... 53 Dorota Barwińska
Aktywne Ŝycie w starości - samorealizacja osób starszych w Niemczech ... 71 Radosław Kaczan, Katherin Podgórna
Zapobieganie przemocy wobec osób starszych na przykładzie kampanii
społecznych w Kanadzie ... 85 INSTYTUCJE OPIEKI DLA OSÓB STARSZYCH
PRZYKŁADY ZAGRANICZNE ... 99 Małgorzata Rosalska
Oferta usług opiekuńczych dla seniorów w Stanach Zjednoczonych ... 103 Tomasz Herzog
Formy pomocy ludziom starszym - z doświadczeń amerykańskich organizacji katolickich ... 117 Aleksandra Szarota
Opieka nad osobami starszymi w Stanach Zjednoczonych ... 127 Ireneusz Celary
Troska o osoby starsze w Austrii na przykładzie posługi duszpasterskiej
w St. Carolusheim w Wiedniu ... 137 Sylwia Baranowicz, Aleksandra Strugacz
Spis treści
4
INSTYTUCJE KULTURALNO-EDUKACYJNE DLA SENIORÓW ... 159 Olga Czerniawska
Prasa dla seniorów na przykładzie francuskich miesięczników ... 163 Alina Matlakiewicz
W jaki sposób uniwersytety mogą wspierać uczenie się osób starszych?
Funkcjonowanie Instytutu Studiów dla Seniorów w Szkocji ... 171 Artur Fabiś
Aktywność edukacyjna seniorów w Szwajcarii ... 183 Anna Frąckowiak
Edukacja seniorów w Stanach Zjednoczonych ... 195 Katarzyna Lubryczyńska
INFORMACJE O AUTORACH:
Sylwia Baranowicz, magister, WyŜsza Szkoła Administracji w Bielsku-Białej, Dotata Barwińska, doktor, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie,
Ireneusz Celary, ksiądz doktor habilitowany, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Olga Czerniawska, profesor doktor habilitowana, WyŜsza Szkoła Humanistyczno -Ekonomiczna w Łodzi,
Artur Fabiś, doktor, WyŜsza Szkoła Administracji w Bielsku-Białej,
Anna Frąckowiak, doktor, Szkoła WyŜsza im. Pawła Włodkowica w Płocku, Tomasz Herzog, University of Maine at Presque Isle, USA,
Aleksandra Jodko, magister, Szkoła WyŜsza Psychologii Społecznej w Warszawie, Radosław Kaczan, magister, Szkoła WyŜsza Psychologii Społecznej w Warszawie, Katarzyna Lubryczyńska, magister, Uniwersytet Warszawski,
Alina Matlakiewicz, doktor, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, GraŜyna Orzechowska, doktor, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Katherin Podgórna, magister, Szkoła WyŜsza Psychologii Społecznej w Warszawie, Małgorzata Rosalska, doktor, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu,
Lidia Selerzyńska-Martela, magister, WyŜsza Szkoła Administracji w Bielsku-Białej Aleksandra Strugacz, magister, Kvaløysletta sykehjem,
Aleksandra Szarota, magister, Krakowska Szkoła WyŜsza im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego,
Wstęp
Wstęp
W naukach społecznych i humanistycznych coraz więcej miejsca poświęca się senio-rom. Nie ma w tym nic dziwnego, społeczeństwa Europy starzeją się. Zresztą, średnia Ŝy-cia stale wzrasta we wszystkich populacjach. Logiczną konsekwencją tego zjawiska jest pytanie o jakość Ŝycia osób starszych i rolę szeregu instytucji we wspieraniu seniorów. Publikacja jest zbiorem artykułów autorstwa pracowników naukowych i praktyków, zaj-mujących się problematyką gerontologiczną. Wydaje się ona cenna, szczególnie ze względu na przybliŜenie Czytelnikom zagranicznych rozwiązań w pracy z seniorami. A publikacji przedstawiających działania na rzecz osób starszych za granicą, jest brak na polskim rynku wydawniczym, poza nielicznymi wyjątkami, które często „przy okazji” dotykają problematyki gerontologicznej w wymiarze międzynarodowym (np. My teŜ, se-niorzy w Unii Europejskiej, Warszawa 2004, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce; Jesień, moja ulubiona pora roku, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa; B. Bień i inni, Starość pod ochroną. Opiekunowie rodzin niesprawnych osób starszych w Polsce. Porównawcze studium środowiska miejskiego i wiejskiego, Białystok 2001).
Niniejsza publikacja ma więc charakter praktyczny, wnosi nowe treści i moŜe posłu-Ŝyć jako źródło inspiracji do przemyśleń i działań dla wszystkich, zajmujących się pro-blematyką starości.
Zestawienie 16 artykułów w niniejszej ksiąŜce, to przede wszystkim przedstawienie pewnych rozwiązań w opiece, we wspieraniu rozwoju seniorów za granicą. W niniejszej pracy, poza odniesieniami do rodzimej sytuacji moŜna odnaleźć prace poświęcone pro-blematyce wsparcia osób w okresie późnej dorosłości w Stanach Zjednoczonych, w Niemczech, Austrii, Norwegii, Szkocji, Szwajcarii, Francji, Kanadzie.
GraŜyna Orzechowska w tekście otwierającym publikację przedstawia problematy-kę procesu wykluczania osób starszych, odnosząc się zarówno do warunków polskich, jak i zachodnich. Stara się znaleźć przyczyny społecznej izolacji seniorów. Zofia Szarota w swojej publikacji koncentruje się na priorytetach polityki społecznej wobec osób star-szych. Jest to spojrzenie bardzo szerokie - od globalnego po lokalne. Jednak trzon pracy stanowi polska rzeczywistość i lokalny wymiar polityki społecznej wobec seniorów. Pra-ca ma jednak takŜe charakter postulatywny, wskazując na „oczekiwane” kierunki prze-mian w pracy na rzecz osób w późnym okresie dorosłości. Lidia Selerzyńska-Martela podejmuje problematykę pomocy osobom starszym z perspektywy polityki społecznej, nakreśla jej cele wobec osób starszych. Autorka formułuje takŜe zadania instytucji polity-ki społecznej, którą jest pomoc społeczna, opisuje formy pomocy wobec seniorów. Szczególnie duŜo uwagi Autorka poświęca Domom Pomocy Społecznej i specyfice dzia-łalności tej instytucji z legislacyjnego, jak i praktycznego punktu widzenia. Problematyka seksualności seniorów nie jest często poruszana w badaniach i publikacjach gerontolo-gicznych, dlatego teŜ praca Aleksandry Jodko podnosząca kwestie Ŝycia seksualnego seniorów wydaje się wyjątkowo potrzebna, szczególnie w odniesieniu do pracy opieku-nów osób starszych. Dorota Barwińska w swoim artykule kreśli kompleksowy obraz ak-tywności seniorów w Niemczech. Ukazuje moŜliwości działań seniorów na płaszczyźnie edukacyjnej, politycznej, społecznej, w działalności charytatywnej, wspierając się takŜe aktualnymi danymi statystycznymi. Radosław Kaczan, Katherin Podgórna w swoim
ar-Wstęp
10
tykule poddają analizie trudne i zarazem niezwykle istotne zjawisko przemocy wobec osób w okresie późnej dorosłości, a w szczególności działanie profilaktyczne, zapobiega-jące temu procederowi na przykładzie rozwiązań kanadyjskich. Małgorzata Rosalska podejmuje problematykę opieki nad osobami starszymi w Stanach Zjednoczonych, za-równo w formie opieki domowej, jak i w formie domów pomocy społecznej. Kontynuacją tego tekstu jest praca Tomasza Herzoga, który takŜe bada środowisko amerykańskie, lecz koncentruje swoje zainteresowania na opiece, wychodzącej z organizacji katolickich. Przedstawiane są przez Autora projekty edukacyjne, promujące zdrowie i typowo pomo-cowe, wynikające z opresywnych warunków, w jakich znaleźli się starsi obywatele USA. Trzeci tekst traktujący o wsparciu wobec seniorów w Stanach Zjednoczonych jest autor-stwa Aleksandry Szaroty. Artykuł porusza kwestie świadczeń emerytalnych, ubezpie-czeń zdrowotnych. Autorka dokonuje przeglądu róŜnych amerykańskich domów opieki. Opieka duszpasterska nad starszymi osobami w Austrii, to temat artykułu Ireneusza Celarego. Autor na przykładzie jednego z austriackich domów opieki przedstawia per-spektywę osoby duchownej w pracy na rzecz osób w późnym okresie dorosłości. Tekst Sylwii Baranowicz i Aleksandry Strugacz jest cenny ze względu na odniesienia do norweskiej rzeczywistości. W pracy przedstawione zostało codzienne Ŝycie seniorów w instytucji państwa opiekuńczego. Oryginalny w treści tekst dołącza wybitna specjalist-ka z zakresu gerontologii Olga Czerniawsspecjalist-ka. Pani Profesor analizuje w swej pracy prasę adresowaną do francuskich seniorów, charakteryzuje poszczególne kategorie czasopism, podkreślając ich wartości. Alina Matlakiewicz wprowadza Czytelnika w problematykę edukacji osób w okresie późnej dorosłości, przybliŜa Czytelnikom pręŜnie działający In-stytut Studiowania Seniorów, przedstawiając jego programy edukacyjne na tle aktywności edukacyjnej seniorów w Szkocji. Uniwersytety trzeciego wieku są przedmiotem rozwaŜań Artura Fabisia, który przedstawia specyfikę ich funkcjonowania w Szwajcarii. W artykule tym moŜna odnaleźć nie tylko analizę obecnych ofert edukacyjnych dla senio-rów, ale takŜe charakterystykę słuchaczy i wykładowców, opis infrastruktury z podkre-śleniem specyfiki uwarunkowań szwajcarskich. Anna Frąckowiak zajęła się edukacją seniorów w Stanach Zjednoczonych, przedstawiając ofertę edukacyjną dla seniorów, tak-Ŝe w formie nauczania na odległość. Katarzyna Lubryczyńska skupia się na fenomenie uniwersytetów trzeciego wieku, przedstawia krótką jeszcze historię tej instytucji oraz jej dynamiczny rozwój w Polsce. Autorka charakteryzuje działalność uniwersytetów w Pol-sce, jej uczestników, dokonując jednocześnie analizy oferty programowej UTW.
Recenzent podsumowuje zbiór słowami: „całość pracy stanowi wartościową propo-zycję, przybliŜającą polskiemu czytelnikowi aktualną sytuację w zakresie wspierania seniorów w ich niełatwym Ŝyciu, poprzez róŜne instytucje, które mogą ich Ŝycie uczynić nie tylko moŜliwym do zniesienia, ale nade wszystko pełniejszym, bardziej radosnym i godnym. Praca potrzebna, przydatna gerontologom - teoretykom, a takŜe praktykom, pragnącym urzeczywistniać waŜną humanistyczną ideę wspierania ludzi, przeŜywających »jesień i zimę« swego Ŝycia w naszym kraju”.
POLITYKA SPOŁECZNA
GraŜyna Orzechowska
Przeciw wykluczaniu społecznemu osób starszych
Z wykluczeniem społecznym (ekskluzją społeczną) czy marginalizacją wiąŜe się róŜ-norodne grupy społeczne, w zaleŜności od tego, kto problem ten analizuje. I tak w polskim ustawodawstwie, a konkretnie w „Narodowej Strategii Rozwoju Regionalne-go” (uchwała Rady Ministrów z grudnia 2000 r.) za istotę wykluczenia uznaje się pozo-stawanie w najtrudniejszej sytuacji na rynku pracy, a więc przede wszystkim dotyczy ono osób bezrobotnych. Z kolei w projekcie „Strategii Polityki Społecznej na lata 2002-2005”, opracowanej przez MGPiPS (styczeń 2003 r.), za osoby wykluczone uznaje się te, które dotknięte są ubóstwem, długotrwałym bezrobociem, wychodzące z choroby alkoholowej lub narkomanii oraz uchodźców.1 Wymienia się tu określone grupy osób, które ulegają temu procesowi.
Znacznie szerszy krąg osób zmarginalizowanych zarysowuje Ustawa o zatrudnieniu socjalnym z dnia 13 czerwca 2003 roku. Co prawda nie wymienia się w niej konkretnych grup, ale podkreśla się, iŜ wszystkie te osoby, które za względu na swoją sytuację Ŝycio-wą nie są w stanie samodzielnie zabezpieczyć swoich podstawowych potrzeb, uboŜeją, a tym samym tracą moŜliwości pełnego uczestnictwa w Ŝyciu zawodowym, społecznym i rodzinnym; podlegają wykluczeniu.
Omawiane pojęcia definiowane są równieŜ w naukach społecznych. M.in. w „Ency-klopedii Pedagogicznej XXI wieku” - T. Pilch dość szeroko analizuje marginalizację społeczną w kontekście zagadnień edukacyjnych. Autor utoŜsamia to pojęcie z wyklu-czeniem i ekskluzją społeczną, wyprowadzając je z literatury angielskiej i francuskiej. Wg niego jest to stan lub proces w strukturze społecznej, przejawiający się w ograniczo-nych moŜliwościach korzystania z powszechnie dostępograniczo-nych dóbr i form Ŝycia zbiorowe-go, ale równieŜ dotyczący jednostek lub grup funkcjonujących poza powszechnymi zasa-dami obyczaju, prawa i porządku społecznego.2 Próbę zdefiniowania ekskluzji społecz-nej podejmuje E. Trafiałek, zamiennie uŜywając jej z wykluczeniem i marginalizacją spo-łeczną. Wg niej oznacza ono zepchnięcie człowieka na margines Ŝycia społecznego, co wiąŜe się z utratą moŜliwości współuczestniczenia w Ŝyciu grup, zbiorowości, korzysta-nia z róŜnorodnych instytucji, a takŜe wchodzekorzysta-nia w stymulujące rozwój róŜnorodne inte-rakcje społeczne. Ekskluzję traktuje ona jako swoistą odmowę przyznania określonych praw społecznych lub korzystania z nich przez takie osoby czy grupy, jak: bezrobotni, bezdomni, dotknięci ubóstwem, niepełnosprawni, opuszczający zakłady karne, chorzy psychicznie, ale równieŜ słabo wykształceni, bezradni, niedołęŜnych oraz dotknięci spe-cyficznym stygmatem nieuŜyteczności, tj. osoby asocjalne.3
1
Z. Markiewicz, Zasada subsydialności w pracy socjalnej. Działania na rzecz grup zagroŜonych wyklu-czeniem społecznym, (w:) J. Brągiel, P. Sikora, (red.) Praca socjalna wobec rzeczywistych i potencjalnych zagroŜeń człowieka, Opole 2005, s. 158.
2 T. Pilch, Marginalizacja społeczna a edukacja, (w:) Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, tom III,
Warszawa 2004, s. 61.
3
E. Trafiałek, Uniwersytet trzeciego wieku wobec ekskluzji społecznej ludzi starych - stan i perspektywy w ujęciu porównawczym, „Edukacja Dorosłych” 3/40/2003, s. 24.
GraŜyna Orzechowska
14
Podobne stanowisko wobec tego problemu zajmuje B. Szatur-Jaworska. Określa ona wykluczenie społeczne (utoŜsamiając z ekskluzją społeczną) jako „proces, w wyniku któ-rego pewne osoby są wypychane na peryferie społeczeństwa. Utrudnia to im pełne uczestnictwo w Ŝyciu społecznym z powodu ubóstwa, braku podstawowych kompetencji i moŜliwości zdobywania kwalifikacji w ciągu Ŝycia lub z powodu dyskryminacji. Proces ten oddala ludzi od moŜliwości znalezienia pracy, uzyskania dochodu i wykształcenia, jak równieŜ od aktywności, sieci społecznej i wspólnoty. Osoby takie mają ograniczony do-stęp do władzy i do ciał decyzyjnych, czują się zatem bezsilne i niezdolne wpływać na decyzje, które mają wpływ na ich codzienne Ŝycie”.4
W przytoczonych tu definicjach wymienia się szereg grup społecznych, które ulegają ekskluzji społecznej. Jednak niemal nie wspomina się w nich o osobach starszych. Gdy jednak podda się te definicje szczegółowej analizie oraz dokona się oglądu sytuacji spo-łecznej, ekonomicznej, zdrowotnej, w zakresie dostępu do dóbr kultury, ośrodków decy-zyjnych itp. tej grupy, moŜna zdecydowanie stwierdzić, iŜ zjawisko to jest tu bardzo czę-sto obecne, dotkliwie odczuwane i coraz bardziej rozprzestrzeniające się. Niewątpliwie jest to grupa społeczna, która Ŝyje na uboczu i moŜna ją nazwać zmarginalizowaną .
W swoich rozwaŜaniach nad ekskluzją społeczną skupię się nad osobami starszymi i spróbuję z jednej strony wykazać, Ŝe dotyczy ona tej grupy, z drugiej zaś (a właściwie przede wszystkim) spróbuję pokazać przykłady działań zapobiegających lub pokonują-cych to zjawisko i to podejmowanych zarówno przez same osoby starsze, jak i grupy, stowarzyszenia, a nawet tworzące się ruchy, którym nieobce są problemy najstarszych członków naszego społeczeństwa.
Polscy seniorzy, w odróŜnieniu od swoich rówieśników z krajów zachodnich, są nie-obecni lub nie-obecni w znikomym stopniu w Ŝyciu kulturalnym, społecznym czy gospodar-czym kraju, nie biorą udziału w podejmowaniu waŜnych społecznie inicjatyw, niemal nie widać ich w aktywnym Ŝyciu najbliŜszego środowiska, nie ma ich w kawiarniach i restauracjach, w ośrodkach rekreacyjnych, nieliczni i raczej rzadko lub wcale - chodzą do kina czy teatru, nie dla nich są gabinety odnowy biologicznej, prywatne szpitale czy zakłady rehabilitacyjne.5
Dlaczego tak się dzieje, co jest głównym powodem tej swoistej izolacji społecznej najstarszego pokolenia? - w duŜej mierze wynika z wielu badań nad codziennością pol-skich seniorów prowadzonych w ostatnim dziesięcioleciu, jak równieŜ z raportów i ekspertyz wykonanych przez Polskie Towarzystwo Gerontologiczne, Zespół ds. Osób Starszych powołany w ramach Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju pod ko-niec lat 90., Departament Badań Demograficznych itp. Z opracowań tych wynika, Ŝe kil-kanaście lat przeobraŜeń i budowania nowego ładu społecznego oprócz wielu sukcesów, przyniosło równieŜ i straty, które wyraŜają się m.in. w ciągle rozwijającym się procesie wykluczania i marginalizacji osób starszych.
Jest to grupa szczególna, której tak naprawdę niemal nie widać wśród innych wyklu-czonych, poniewaŜ prawie nie artykułuje ona swojego niezadowolenia, nie manifestuje za-chowań agresywnych, które często towarzyszą grupom zmarginalizowanym. I chociaŜ w samoocenie swojej sytuacji materialno - bytowej wyraźnie podkreśla ona ogromne
4 B. Szatur-Jaworska, Uwagi o ekskluzji i inkluzji na przykładzie polityki społecznej wobec ludzi starych,
(w:) J. Grotowska-Leder., K. Faliszek (red.) Eksluzja i inkluzja społeczna. Diagnoza - uwarunkowania - kierunki działań, Toruń 2005, s. 64.
5
Przeciw wykluczaniu społecznemu osób starszych 15 gorszenie6, a takŜe stan zdrowia u blisko 90% (60 lat i więcej) oceniany jest poniŜej pozio-mu dobrego (czepozio-mu towarzyszy bardzo często niepełnosprawność: w grupie 60-69-latków wynosi ona 38,8%; 70-79 lat - 40,6, 80 i więcej - 46,5%) (GUS, 1999) - nie zawsze iden-tyfikuje się ją jako wymagającą aktywizacji środowiskowej, wzmocnienia i integracji z innymi grupami społecznymi.
W kwietniu 1996 roku Polskie Towarzystwo Gerontologiczne dokonało szczegółowej ekspertyzy dotyczącej respektowania praw obywatelskich ludzi starszych w Polsce, od-nosząc się przede wszystkim do „Europejskiej Deklaracji Praw Człowieka” i dwóch do-kumentów, w których to ujęte są prawa człowieka starszego, tj. „Konwencji o Ochronie Człowieka i Podstawowych Wolności” oraz „Europejskiej Karty Społecznej”.
Ekspertyza ta ujawniła wiele niedociągnięć w tym zakresie, a nawet łamanie owych praw. Analizie poddano między innymi następujące prawa:
– prawo do pracy,
– prawo do ochrony zdrowia,
– prawo do zabezpieczenia społecznego, – prawo do pomocy społecznej i medycznej, – prawo do korzystania z usług opieki społecznej, – prawo osób niepełnosprawnych do rehabilitacji,
– prawo rodziny do ochrony społecznej, prawnej i ekonomicznej.
ChociaŜ seniorzy mają zagwarantowane w ustawodawstwie polskim wszystkie prawa zawarte w europejskiej deklaracji praw człowieka, to niestety - w grupie praw socjalnych istnieją wyraźne ograniczenia, które wynikają głównie z regulacji prawnych i sposobu re-alizacji tychŜe uprawnień. Przejawia się to w dyskryminowaniu osób starszych, traktowa-niu ich inaczej i znacznie gorzej niŜ pozostałe grupy wiekowe, a takŜe w niepełnym re-spektowaniu ich praw.
Okazuje się, iŜ największym ograniczeniom podlegają dwa prawa: do pracy oraz do rehabilitacji. Jako podstawową przyczynę podaje się tu wiek i związane z nim prze-świadczenie społeczne o niŜszej zdolności produkcyjnej osób starszych.
Ale powaŜne zastrzeŜenia, głównie z powodu sposobu faktycznej realizacji, budzi równieŜ prawo do naleŜytej pomocy w miejscu zamieszkania (ograniczone i nie zawsze dostępne usługi opiekuńcze, brak moŜliwości adaptacji mieszkań itp.); prawo do ochro-ny zdrowia (zbyt drogie leki, utrudnioochro-ny dostęp do specjalistów, oszczędzanie na lecze-niu osób starszych) czy teŜ prawo do ochrony rodziny, które realizowane jest poprzez uwzględnianie głównie potrzeb rodziców i ich dzieci, z pominięciem najstarszych jej członków.7
Skoro w najwaŜniejszym akcie prawnym, jakim w państwie jest Konstytucja, mówi się o równości wszystkich obywateli, to tak naprawdę nie powinno się przyznawać spe-cjalnych praw poszczególnym grupom społecznym, w tym równieŜ seniorom. KaŜdy członek społeczeństwa powinien mieć poczucie równego traktowania, przy czym naleŜa-łoby jedynie uwzględniać specyficzne, nieco inne potrzeby tych grup (równieŜ z racji wieku - osób starszych). Bardzo często myśl ta mieści się w końcowych wnioskach i spostrzeŜeniach cytowanych tu badań i raportów.
6 P. Czekanowski, Sytuacja materialna, (w:) B. Synak (red.) Polska starość, Gdańsk 2003, s. 109. 7
M. Halicka, W. Pędich, B. Szatur-Jaworska, Prawa obywatelskie ludzi starszych w Polsce a europejskie deklaracje praw człowieka. Ekspertyza Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego, „Gerontologia Pol-ska”, t. 4, 2/1996.
GraŜyna Orzechowska
16
Próby poszukiwań źródeł marginalizacji społecznej osób starszych w naszym społe-czeństwie dokonała B. Szatur-Jaworska. Jest ona zdania, iŜ wypływa ona z następujących zjawisk i procesów:
– z braku samodzielności w codziennym funkcjonowaniu, którego podstawową przyczyną u znacznej części seniorów są przewlekłe choroby i niepełnosprawność;
– z niskiego wykształcenia, powodującego bardzo często małą orientację co do istnienia instytucji pomocowych , ale równieŜ prawa;
– z zakwestionowania przez transformację ustrojową dorobku Ŝyciowego starszego pokolenia, co przyczyniło się do wycofania się wielu osób z szerszych kręgów społecznych ;
– z sytuacji na rynku pracy, która wymusza na seniorach (w sposób bezpośredni i pośrednio) „zwalnianie miejsca” dla młodych;
– z urynkowienia kultury masowej i społecznej komunikacji, w wyniku czego starość (jako mało efektowna i niekomercyjna) staje się prawie nieobecna w społecznej komunikacji, ale niestety równieŜ w świadomości młodszych pokoleń;
– z kultu młodości właściwego kulturze współczesnej (tej masowej i wysokiej), co powoduje wypieranie zarówno z twórczości, jak i świadomości odbiorców obrazu starości i śmierci8.
Dodać moŜna jeszcze do tego złą sytuację polskich seniorów, która wg mnie jest jednym z najwaŜniejszych czynników utrudniających dostęp do wielu obszarów Ŝycia, a ponadto zmniejszanie się moŜliwości adaptacyjnych wraz z wiekiem, co z kolei budzić moŜe obawy kontaktu z nie zawsze zrozumianym światem. Sądzę, iŜ nierzadko prowadzi to do świadomej automarginalizacji, ale równieŜ moŜe powodować odrzucanie tej grupy przez inne.
W tym miejscu naleŜy równieŜ wspomnieć o prowadzonych przeze mnie od kilku lat badaniach nad aktywnością osób starszych. M.in. wykazały one, Ŝe seniorzy zamieszku-jący róŜne środowiska Ŝycia (duŜe miasto, małe miasto i wieś), dokonując samooceny swojej aktywności społecznej, aŜ w 65% wystawili sobie ocenę negatywną. Ich relacje społeczne ograniczają się do rodziny (stwierdziło tak 90% respondentów), sąsiadów (60%), przyjaciół (41%) i kolegów z dawnej pracy (22%). MoŜe tu wydawać się paradok-salne stwierdzenie badanych seniorów, Ŝe szersze kontakty społeczne są dla nich waŜne lub bardzo waŜne. Tymczasem tylko nieliczni spośród nich naleŜą do organizacji spo-łecznych i stowarzyszeń, uczestniczą w radach osiedlowych i gminnych, czy teŜ biorą ak-tywny udział w Ŝyciu społeczności lokalnych, ale na ogół nie pełnią w nich znaczących funkcji, a są jedynie biernymi członkami. Niestety, okazuje się równieŜ, Ŝe blisko 50% badanych nie zna instytucji i stowarzyszeń, których działalność ułatwia im aktywność społeczną.
Ten znikomy udział w Ŝyciu społecznym tłumaczą oni najczęściej złym stanem zdro-wia oraz ograniczonymi moŜliwościami finansowymi. Ale są i takie osoby (głównie wy-wodzą się one ze środowiska wiejskiego), które uwaŜają, Ŝe to środowisko społeczne ogranicza ich działania, nie dostrzegając ich inicjatyw, a takŜe nie akceptując lub teŜ wy-raŜając wobec nich obojętność. Stąd teŜ nie widzą oni sensu działania w szerszych krę-gach społecznych.
8
Przeciw wykluczaniu społecznemu osób starszych 17 Przytoczone tu przykłady wskazują na to, Ŝe osoby starsze stanowią grupę, którą do-tyka ekskluzja społeczna z uwagi na jej bardzo niski status materialny, zły stan zdrowia i niesprawność, a takŜe jeszcze głęboko tkwiący w świadomości społecznej stereotyp człowieka starszego jako tego gorszego, odchodzącego, niemającego nic do powiedzenia w Ŝyciu społecznym, nienadąŜającego za dokonującymi się zmianami i postępem, którego aktywność ogranicza się zaledwie do domu, rodziny i kościoła. RównieŜ polskie prawo postrzega człowieka starszego znacznie gorzej niŜ innych członków społeczeństwa, czemu daje wyraz w nierespektowaniu lub niepełnym respektowaniu jego praw obywatelskich.
Okazuje się jednak, iŜ pojawiają się coraz to liczniejsze inicjatywy, których celem jest zapobieganie, ograniczanie i walka z dyskryminacją osób starszych. Podejmuje się je co-raz częściej, a czynią to róŜnorodne organizacje, ale przede wszystkim zaczynają bronić się przed ekskluzją sami seniorzy.
Chlubnym przykładem są tu programy realizowane na rzecz osób starszych pod kie-rownictwem Akademii Rozwoju Filantropii w Polsce, powstałej w 1998 roku, którą zało-Ŝyły osoby od wielu lat związane ze środowiskiem organizacji obywatelskich. Ideą pod-stawową tejŜe organizacji jest promowanie i rozwijanie działań filantropijnych. Na szcze-gólną uwagę zasługują trzy programy, które bezpośrednio wiąŜą się z omawianą proble-matyką:
– „Atlas Złotego Wieku” - realizowany od listopada 2002 roku do września 2003 roku przy współudziale Stowarzyszenia Klon/Jawor i wsparciu Wspólnoty Roboczej Związku Organizacji Socjalnych, a dofinansowany przez Unię Europejską w ramach Programu Phare ACCESS 2000;
– „My teŜ - seniorzy w Unii Europejskiej” - realizowany od grudnia 2003 roku do września 2004 roku przy wsparciu licznych partnerów zagranicznych, finansowany równieŜ ze środków unijnych;
– „STOP dyskryminacji osób starszych” - realizowany w okresie styczeń-listopad 2005. – Obecnie realizowany jest kolejny projekt - „Łączymy pokolenia”, którego głównym celem jest pokazanie, czego od siebie mogą nauczyć się pokolenia dzieci i młodzieŜy oraz seniorów.
NaleŜy tu równieŜ podkreślić, iŜ Akademia wspiera działania „Forum 50+. Seniorzy XXI wieku!”, które skupia kilkanaście organizacji seniorskich z całego kraju. Pierwszy projekt - „Atlas Trzeciego Wieku” - koncentrował się na obszarze działań społecznych inicjowanych przez osoby starsze lub dotyczących osób starszych. Brały w nim udział liczne instytucje i organizacje rozsiane po całym kraju, które zgłaszały podejmowane przez siebie róŜnorodne inicjatywy na rzecz osób starszych. Dzięki temu ustalono: jakie inicjatywy w Polsce się realizuje; te najciekawsze rozpowszechniono i promowano; wzmocniono wymianę informacji pomiędzy instytucjami i organizacjami, które pracują z osobami starszymi. W rezultacie wyróŜniono 385 projektów, których tytuły wyraŜają róŜnorodne obszary działań: „Łączymy pokolenia”, „Uczymy się przez całe Ŝycie”, Twórcze działania”, „Przyjazne miejsca”, „Wsparcie w potrzebie”, „Silni razem”, „Sport niesie zdrowie” itp.9
Celem drugiego projektu –„My teŜ - seniorzy w Unii Europejskiej” - było przygoto-wanie liderów organizacji seniorskich do informowania osób starszych o Unii Europej-skiej, a to po to, aby nie czuli się oni wykluczeni, marginalizowani, a byli aktywnymi,
9
GraŜyna Orzechowska
18
dobrze poinformowanymi uczestnikami toczącej się społecznej debaty przed wstąpieniem Polski do struktur unijnych. Uznano, Ŝe warto włączyć do tego projektu partnerów zagra-nicznych i dlatego zaproszono trzy organizacje działające na rzecz osób starszych z Francji, Anglii i Belgii. W programie wzięło udział 28 polskich organizacji pozarządo-wych, w większości były to te, które uczestniczyły w poprzednim zadaniu.
Ten 10-miesięczny projekt zaowocował m.in. międzynarodowym seminarium, które poświęcone było przede wszystkim: historii i funkcjonowaniu UE, polityce UE wobec osób starszych, dyskryminacji ze względu na wiek w świetle regulacji UE, a takŜe działa-niom krajów europejskich na rzecz zwiększenia udziału osób starszych w Ŝyciu publicz-nym oraz wolontariatu na rzecz seniorów. Organizacje, które uczestniczyły w semina-rium, zorganizowały na swoich terenach liczne spotkania informacyjne o Unii Europej-skiej (w formie wykładów, warsztatów, zabaw i konkursów o tematyce unijnej), w któ-rych bardzo często uczestniczyli równieŜ przedstawiciele lokalnych samorządów oraz media.10
„STOP dyskryminacji osób starszych” - to kolejny projekt realizowany na rzecz naj-starszego pokolenia przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce. Jego głównym zało-Ŝeniem było zidentyfikowanie mechanizmów dyskryminacji i konkretnych sytuacji gor-szego traktowania osób starszych ze względu na wiek w czterech obszarach: na rynku pracy, w ochronie zdrowia, partycypacji społecznej i pomocy społecznej. Zaproszono do niego wielu ekspertów, organizacje działające na rzecz osób starszych z 8 miast Polski (znowu: głównie te, z którymi stowarzyszenie wcześniej współpracowało). Zadaniem prawników, polityków społecznych, geriatrów i socjologów było z jednej strony uzgod-nienie pojęcia „dyskryminacja ze względu na wiek” oraz opracowanie analiz, będących próbą identyfikacji systemowych mechanizmów dyskryminacji w wymienionych wcze-śniej obszarach. Z kolei organizacje lokalne miały stać się inicjatorami dyskusji na temat gorszego traktowania seniorów na swoich terenach. W wyniku tego udało się ustalić, iŜ najbardziej dotkliwie osoby starsze odczuwają dyskryminację w obszarze słuŜby zdrowia i na rynku pracy. Ale często podkreślano, iŜ jest ona obecna w urzędach i środkach trans-portu, a takŜe wyraźne ograniczenia widoczne są w usługach finansowych i ubezpiecze-niach. Ponadto seniorzy mają poczucie niezbyt wielkiego wpływu na sprawy lokalne.
Interesujące wydaje się zakończenie tego projektu. Końcowym jego akcentem były bowiem lokalne konferencje z udziałem lokalnych władz, mediów i osób starszych, któ-rych celem było wspólne wypracowanie dobktó-rych praktyk przeciwdziałających dyskrymi-nacji, a takŜe wzmacniających pozycję osób starszych. Poszukiwania te dotyczyły moŜli-wych rozwiązań na poziomie lokalnym. W kaŜdym mieście koncentrowały się na tych obszarach, które szczególnie dotkliwie marginalizują najstarszych jego mieszkańców.11
Zaprezentowane projekty napawają wielkim optymizmem. Nie są to juŜ pojedyncze inicjatywy (które są równie waŜne i poŜyteczne), ale o zasięgu ogólnopolskim, łączące tych wszystkim, którzy osobiście odczuwają lub teŜ współodczuwają proces wykluczania najstarszych mieszkańców naszego kraju. MoŜna mieć wraŜenie, iŜ rodzi się swoisty ruch na rzecz inkluzji społecznej osób starszych.
Tymczasem są takie środowiska seniorów, których działalność zdecydowanie przeczy procesowi marginalizacji najstarszego pokolenia.
10 B. Tokarz (red.), My teŜ - seniorzy w Unii Europejskiej, Warszawa 2004, s. 007-008. 11
Przeciw wykluczaniu społecznemu osób starszych 19 Najwłaściwszym przykładem są tu słuchacze Uniwersytetów Trzeciego Wieku, które z powodzeniem rozwijają się juŜ nie tylko w miejscowościach, w których istnieją wyŜsze uczelnie, ale równieŜ powstają przy domach kultury, ośrodkach pomocy społecznej, cen-trach edukacyjnych itp. instytucjach w miejscowościach nieco mniejszych.
Chcąc pokazać, jak rozległe i doniosłe zadania społeczne podejmuje się w tych jed-nostkach edukacyjnych, skupię się na Warmińsko-Mazurskim Uniwersytecie Trzeciego Wieku w Olsztynie.
W ciągu dziesięciu lat od jego załoŜenia, zyskał on ogromną akceptację środowiska, władz regionu, środowisk akademickich i samych mieszkańców miasta; burząc stereotyp człowieka starszego. Słuchacze uniwersytetu aktywnie uczestniczą w procesie kształcenia ustawicznego, ale równieŜ podejmują szereg działań na rzecz bliskiego i dalszego środo-wiska społecznego.
NajbliŜszą płaszczyzną ich działań społecznych jest samopomoc. WyraŜa się ona w koleŜeńskim wzajemnym wspieraniu się słuchaczy w momentach, w których to wspar-cie jest potrzebne: w chorobie, czasowej niedyspozycji, w czynnościach Ŝycia codzienne-go sprawiających trudność, w pokonywaniu samotności itp.
śyjąc w rejonie dotkniętym największym bezrobociem w kraju, a jednocześnie za-groŜonym biedą, od kilku lat świadczą pomoc oraz udzielają wsparcia materialnego i rzeczowego kilku rodzinom z okolic Olsztyna, organizując zbiórki odzieŜy, Ŝywności, środków czystości, sprzętów gospodarstwa domowego i innych potrzebnych rzeczy, o które proszą potrzebujący.
Ich działania społeczne rozprzestrzeniają się i wykraczają nawet poza granice kraju. Od wielu lat rozwijają się kontakty z polską szkołą w Ojranach na Litwie. Oprócz wspar-cia rzeczowego (odzieŜ, Ŝywność, słodycze), dostarcza się tu podręczniki i polską literatu-rę, a takŜe róŜnorodne materiały edukacyjne i pomoce naukowe.
Studenci-seniorzy dotarli nawet do Ghany, odpowiadając na apel ojców Werbistów z PienięŜna o zbiórkę okularów dla niedowidzących mieszkańców tego kraju.
Nie pozostali oni równieŜ obojętni wobec propozycji Ruchu Przeciw Bezradności Spo-łecznej powstałego w latach 2002-2003 z inicjatywy ówczesnego Rzecznika Praw Obywa-telskich - prof. Andrzeja Zolla, Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej i Związku Powia-tów Polskich, w którego II Konwencji czynnie uczestniczyłam (styczeń 2003 roku).
Zaproponowano wówczas wykorzystanie zasobów i potencjału słuchaczy Uniwersy-tetów Trzeciego Wieku oraz Biur Porad Obywatelskich w budowie sieci poradnictwa i usług edukacyjnych jako kluczowego elementu polityki społecznej wobec seniorów. Tak więc osoby starsze, wyspecjalizowane w róŜnorodnych dziedzinach (np. w prawie, eko-nomii, edukacji, księgowości, psychologii itp.) stałyby się społecznymi pracownikami róŜnorodnych biur porad obywatelskich i udzielałyby porad swoim rówieśnikom, ale równieŜ wszystkim innym osobom zgłaszającym się z rozmaitymi problemami. Na tę propozycję odpowiedziało wiele uniwersytetów m.in. z Krakowa, Lublina i z Olsztyna, których słuchacze do dzisiaj stanowią bardzo waŜną grupę pracowników Biur Porad Obywatelskich.
To prawda, Ŝe seniorzy skupieni w Uniwersytetach Trzeciego Wieku to zaledwie 2-3% grupa całej populacji. Ale pokazują oni, Ŝe istnieje moŜliwość profilaktyki margina-lizacji społecznej tej grupy. Ich aktywność imponuje nie tylko rówieśnikom, ale całemu społeczeństwu, a przecieŜ i wśród nich przewaŜają osoby o skromnych zasobach finan-sowych, są tu osoby chore i niepełnosprawne. Na przekór wszelkim trudnościom usta-wicznie rozwijają się, zaspokajając swoje pasje i zainteresowania, i dając siebie innym.
GraŜyna Orzechowska
20
Z pewnością nigdy nie mają oni poczucia, Ŝe Ŝyją na marginesie Ŝycia, jak i zapewne takiego poczucia nie mają ich nieliczni rówieśnicy działający w Stowarzyszeniach Wilnian, Kresowian, Represjonowanych przez Trzecią Rzeszę, Polskiej Partii Emerytów czy innych organizacjach. Wszyscy oni są chlubnym przykładem tego, Ŝe grupy społeczne stosunkowo słabe mogą przeciwdziałać procesom wykluczania. Aby przestrzeń takich działań coraz bardziej rozbudowywała się, niezbędna jest:
– akceptacja osób starszych jako równoprawnych i równie waŜnych członków społeczeństwa,
– docenianie i wykorzystywanie ich doświadczenia ,
– integrowanie wszystkich grup do podejmowania działań na rzecz np. najbliŜszego środowiska,
– wzmacnianie osób starszych w inicjowaniu zadań społecznych,
– rozwijanie dialogu między pokoleniami wszędzie tam, gdzie jest to moŜliwe,
– prowadzenie szerokiej edukacji do starości: począwszy od rodziny, poprzez przedszkole, szkoły, zakłady pracy itp.
Demograficzne zmiany dokonujące się na naszych oczach, powodujące ciągły wzrost liczby osób starszych w całym społeczeństwie, zaczynają powoli, w naturalny sposób wymuszać na pozostałych jego członkach dostrzeganie tych najstarszych. MoŜna więc mieć nadzieję, Ŝe przytoczona wcześniej opinia badanych seniorów na temat powodów ich nieobecności w Ŝyciu społecznym: „...to środowisko ogranicza nasze działania...” - stosunkowo szybko straci swoje znaczenie.
Bibliografia:
Brągiel J., Sikora P., (red.) Praca socjalna wobec rzeczywistych i potencjalnych zagroŜeń człowieka, Opole 2005.
Grotowska-Leder J., Faliszek K. (red.), Ekskluzja i inkluzja społeczna. Diagnoza - uwa-runkowania - kierunki działań, Toruń 2005.
Halicka M., Pędich W., Szatur-Jaworska B., Prawa obywatelskie ludzi starszych w Polsce a europejskie deklaracje praw człowieka. Ekspertyza Polskiego Towarzystwa Geronto-logicznego, „Gerontologia Polska”, t.4, 2/1996.
Materiały GUS na konferencję prasową w dniu 11.05.1999r.
Materiały konferencyjne II Konwencji Ruchu Przeciw Bezradności Społecznej, Kraków, 25 stycznia 2003 r.
Pilch T., Marginalizacja społeczna a edukacja, (w:) Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, tom III, Warszawa 2004.
Synak B., (red.) Polska starość, Gdańsk 2003.
Tokarz B., (red.) Jesień moja ulubiona pora roku, Warszaw 2000. Tokarz B., (red.) My teŜ - seniorzy w Unii Europejskiej, Warszawa 2004. Tokarz B., (red.) STOP dyskryminacji ze względu na wiek, Warszawa 2005.
Trafiałek E., Uniwersytet trzeciego wieku wobec ekskluzji społecznej ludzi starych - stan i perspektywy w ujęciu porównawczym, „Edukacja Dorosłych” 3/40/2003.
Zofia Szarota
Priorytety i kierunki polityki społecznej wobec
starości - wymiar globalny, regionalny i lokalny
Gerontologia, jako nauka interdyscyplinarna, obficie czerpie z dorobku innych dzie-dzin, konstruując własną teorię o charakterze aplikacyjnym. Jej ustalenia powinny być z kolei brane pod rozwagę przez konstruktorów i koordynatorów programów polityki spo-łecznej kierowanych ku najstarszym obywatelom.
Celem opracowania jest prezentacja wybranych programów słuŜących poprawie sta-tusu społecznego osób starszych na przykładzie małopolskiego Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej oraz Gminy Miasta Kraków oraz porównanie ich z międzynarodo-wymi priorytetami polityki społecznej. Dla pełnej charakterystyki jakości usług świad-czonych najstarszym niezbędna wydaje się odpowiedź na pytania: Jakie wskaźniki spo-łeczno-demograficzne cechują tę kohortę? Jakie priorytety powinny obowiązywać organi-zatorów polityki społecznej w dziedzinie poprawy jakości opieki nad najstarszą genera-cją? Jakie kierunki działań na poziomie regionalnym i lokalnym przewidywane są w najbliŜszej przyszłości? Czy przystają do załoŜeń polityki międzynarodowej?
Priorytety międzynarodowe, strategie i rekomendacje
W skali globalnej znaczącą rolę w rozbudowie rozwiązań politycznych dotyczących kwestii starzenia się społeczeństw odegrało przyjęcie przez poszczególne kraje zobowią-zań i przewodnich zasad zatwierdzonych przez najwaŜniejsze konferencje organizowane przez ONZ.
Zgodnie z rekomendacją Komitetu Ekspertów do spraw Starzenia się Organizacji Na-rodów Zjednoczonych z maja 1974 roku, powinny zostać wypracowane generalne strate-gie zasadzające się na celach pomyślnego, dobrego starzenia się. Jak pisze A. A. Zych: podstawą polityki narodowej w stosunku do ludzi w podeszłym wieku i ludzi sędziwych powinna stać się ustawa o prawie osób starzejących się i starych do uczestnictwa w Ŝyciu społecznym, kulturalnym i ekonomicznym swojego narodu, która usuwałaby dyskryminu-jący, w porównaniu z pokoleniami młodszymi, czynnik wieku1. Osoby starsze cierpią z powodu zmniejszonej umiejętności adaptacji do funkcjonowania w warunkach społe-czeństwa ciągłej zmiany, utraconej zdolności do swobodnego pokonywania przeszkód kulturowych i socjoekonomicznych. Liczne osoby starsze nie mają dostępu do podstawo-wych dóbr Ŝyciopodstawo-wych z powodu dyskryminacji związanej nie tylko z wiekiem, ale takŜe z pochodzeniem etnicznym, rasą, wyznaniem, płcią, ekonomicznymi i prawnymi przy-czynami nierówności. Wzrasta dysproporcja w postępie cywilizacyjnym i ekonomicznym między krajami rozwijającymi się a rozwiniętymi, między środowiskami zurbanizowa-nymi a wiejskimi. Zmiany zachodzące w obyczajowości, strukturze i funkcjach rodziny,
1
Zofia Szarota
24
w stylu Ŝycia całych społeczeństw, mogą przynieść znaczące i przykre konsekwencje dla osób starszych.
Z inicjatywy ONZ w 1982 roku odbyła się w Wiedniu światowa sesja poświęcona problemowi starzenia się ludności. Został na niej opracowany plan międzynarodowego działania, do dzisiaj będący punktem odniesienia o zasięgu światowym. ONZ sformuło-wała osiemnaście Zasad dla ludzi starszych (zasady te są zgrupowane w pięciu rozdzia-łach: niezaleŜność, uczestnictwo, opieka, samorealizacja, godność). Światowym Dniem Człowieka Starszego uczyniono 1 października, Europejskim Rokiem Ludzi Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej był rok 1993. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjed-noczonych w 1992 roku proklamowało rok 1999 Międzynarodowym Rokiem Seniorów (Światowy Rok Ludzi Starszych). Akcje podejmowane pod hasłem Społeczeństwo otwar-te dla wszystkich pokoleń miały się przyczynić do konstruktywnej dyskusji nad proble-mami osób w wieku satysfakcji oraz optymalizacji ich obecnej i przyszłej przestrzeni Ŝy-ciowej, starając się stwarzać warunki Ŝycia sprzyjające wykorzystaniu ich potencjału2.. Sekretarz Generalny ONZ, Kofi Annan, w swoim orędziu na Światowy Dzień Ludzi Star-szych obchodzony w roku 1998, stwierdził: „Społeczeństwo otwarte dla wszystkich poko-leń” to wspólnota, która nie redukuje ludzi starszych do karykaturalnego rzędu upośle-dzonych i emerytów, ale podchodzi do nich jako tych, którzy przyczyniają się do ludzkiego rozwoju i korzystają z jego dobrodziejstw3. Jest to więc społeczeństwo, które liczy się z wszystkimi pokoleniami
W kwietniu 2002 r. w Madrycie odbyło się zorganizowane pod auspicjami Narodów Zjednoczonych Drugie Światowe Zgromadzenie na temat Problemów Starzenia się. Efek-tem forum dyskusyjnego stało się opracowanie strategii działania, które „jest reakcją na szanse i wyzwania związane z procesem starzenia się jednostek i społeczeństw w XXI wieku. Ostatecznym celem Strategii jest stworzenie lepszych warunków dla rozwoju spo-łeczeństw przyjaznych ludziom w kaŜdym wieku”4. Międzynarodowa Strategia Działania w Kwestii Starzenia się Społeczeństw ma być praktycznym narzędziem, pomocnym w wyznaczaniu kierunków narodowych polityk społeczno-gospodarczych skupionych na priorytetowych kwestiach związanych ze starzeniem się jednostek i społeczeństw.
Najistotniejsze dostrzeŜone problemy skupiają się wokół zasad, które powinny zostać ujęte w ustawodawstwie narodowym:
„a) zapewnienie bezpiecznej starości, które wymaga potwierdzenia gotowości do realizacji celu w postaci eliminacji ubóstwa wśród osób w podeszłym wieku i przestrzegania opracowanych przez Narody Zjednoczone Zasad Postępowania wobec Osób Starszych; b) stworzenie osobom starszym odpowiednich warunków do pełnego i efektywnego uczestnictwa w gospodarczym, społecznym i politycznym Ŝyciu społeczeństw po-przez pracę zarobkową i pracę w charakterze wolontariuszy;
2 Z. Szarota, Gerontologia społeczna i oświatowa. Zarys problematyki, Kraków 2004, ss. 62-63.
3 Godność i Posłannictwo Ludzi Starszych w Kościele i w Świecie. + Stanisław Ryłko Sekretarz, James
Francis kard. Stafford Przewodniczący. Papieska Rada do spraw Świeckich, Watykan, październik 1998 r. (Przeł. ks. Stanisław Czerwik, Kielce); www.diecezjalne.katowice.opoka.org.pl
4
Priorytety i kierunki polityki społecznej wobec starości - wymiar globalny, regionalny i lokalny 25 c) zapewnienie moŜliwości indywidualnego rozwoju, samorealizacji i zaspokojenia
po-trzeb bytowych w ciągu całego Ŝycia, a takŜe w jego końcowym okresie, poprzez, między innymi, dostęp do form ustawicznego kształcenia się;
d) zagwarantowanie osobom starszym praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, a takŜe praw obywatelskich i politycznych poprzez, między innymi, likwidację wszelkich form dyskryminacji ze względu na wiek;
e) zaangaŜowanie na rzecz równouprawnienia płci w grupie osób starszych poprzez li-kwidację dyskryminacji ze względu na płeć oraz wszelkich innych przejawów dys-kryminacji;
f) uznanie kluczowego znaczenia międzypokoleniowej współzaleŜności, solidarności i wzajemności dla społecznego rozwoju;
g) stworzenie systemów opieki zdrowotnej i pomocy osobom starszym, zgodnych z ich potrzebami;
h) sprzyjanie partnerskiej współpracy pomiędzy wszystkimi szczeblami administracji pań-stwowej, organizacjami pozarządowymi, sektorem prywatnym i samymi osobami star-szymi w zakresie przekładania Międzynarodowej Strategii na praktyczne działania; i) ukierunkowanie badań naukowych i fachowej wiedzy na jednostkowe, społeczne
i zdrowotne implikacje procesu starzenia się, zwłaszcza w krajach rozwijających się”5.
Demograficzny i społeczny obraz polskiej starości
Zjawisko starzenia się społeczeństw naleŜy do istotnych problemów współczesnych czasów. Polega na stałym wzroście ludzi w wieku podeszłym w ogólnej liczbie ludności Ŝyjącej w poszczególnych krajach. Przyczyną tego procesu są: spadek poziomu urodzeń, wręcz depresja demograficzna6 oraz wydłuŜanie się trwania ludzkiego Ŝycia.
Sytuacja demograficzna Polski nie odbiega znacząco od kondycji ludnościowej krajów Unii Europejskiej. Udział ludności w wieku 65 lat i więcej ma następujący rozkład: 16,5% dla Unii 25 państw (17% dla 15 krajów „starej” Unii)7, 13,2% dla Polski, 15,4% dla Małopolski8, 17,2% dla Krakowa9. Średnia trwania Ŝycia wynosi 74,5 lat (70,4 dla męŜczyzn, 78,8 lat dla kobiet). W porównaniu z czołówką krajów europejskich wiek doŜywania Polaków jest niŜszy o 4-5 lat dla kobiet i o 6-7 lat dla męŜczyzn. Nadal utrzymuje się duŜa róŜnica między trwaniem Ŝycia męŜczyzn i kobiet - ponad 8 lat, podczas gdy średnia europejska wynosi 5-6 lat10.
5
Międzynarodowa Strategia Działania w Kwestii Starzenia się Społeczeństw; www.unic.un.org.pl/ageing/wstep.php
6
Ujemny wskaźnik przyrostu naturalnego wynosił w 2005 roku -0,04%, 1,25 dziecka na kobietę; por. www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludnosc/demografia/2004/demografia_04.doc, s. 1
7
epp.eurostat.cec.eu.int/portal/page?_pageid=1996,39140985&_dad=portal&_schema=PORTAL&scren =detailref&language=fr&product=Yearlies_new_population&root=Yearlies_new_population/C/C1/C11/c aa15632 (stan na koniec roku 2004)
8
www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludnosc/lud_wedlug_plci/30_VI_04/t5.xls (stan na koniec roku 2004)
9 www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludnosc/stan_struk_teryt/2005/30_06/Tablica5.xlsn (stan na 30 VI 2005 r.) 10
Zofia Szarota
26
Charakterystyka demograficzna11 dowodzi, iŜ najstarsi Polacy są grupą o szczegól-nych cechach: silnym sfeminizowaniu, wyraźnie wyodrębniającej się subpopulacji „sta-rych sta„sta-rych” (wzrastający odsetek osób po 80. r. Ŝ. 12), niskim wskaźniku skolaryzacji13 i wysokim stopniu bezradności technologicznej związanej z cywilizacją postmodernistycz-ną. Są to osoby prowadzące gospodarstwa jednoosobowe (tzw. singularyzacja)14, ze skrom-nymi zasobami finansowymi, o dostrzegalnej niepełnosprawności (deficyty zdrowotne, wielochorobowość), uŜytkujące zasoby mieszkaniowe o niedostatecznym komforcie.
Wśród wskaźników jakości Ŝycia moŜna wyróŜnić: zasoby zdrowotne, sytuację ro-dzinną, otrzymywane wsparcie emocjonalne, potrzeby afiliacji, zdarzenia krytyczne, hi-storię pracy zawodowej, aktywność autokreacyjną15. Ich skrótowa analiza dowodzi nieza-spokojenia szeregu podstawowych potrzeb i braku respektowania praw przynaleŜnych in-teresującej nas populacji.
Stan zdrowia osób starszych zaleŜny jest od szeregu wskaźników: poziomu wykształcenia, wysokości dochodów, preferencji w stylu Ŝycia, dostępności i moŜliwości korzystania z usług medyczno-rehabilitacyjnych i higienicznych oraz socjalnych.
Przemiany demograficzne obejmujące Polskę determinują powiększanie się odsetka osób starych, cierpiących na wielochorobowość. U pacjentów z zespołem geriatrycznym równolegle występuje kilka schorzeń, związanych najczęściej z niewydolnością narządów krąŜenia (75% populacji), mózgu, układu odpornościowego, układu ruchu (68%), oddechowego (46%), pokarmowego (34%), nietrzymaniem moczu, zaburzeniami pamięci, parkinsonizmem i depresją16, zaburzeń równowagi z upadkami17. Jak wskazuje B. Bień, stan zdrowia ludzi starych w Polsce nie jest dobry. Subiektywna samoocena zdrowia starszych Polaków jest niska: 51,6% wypowiedzi dotyczy kategorii „zły”, następne 30,4% - „przeciętny”, dopełniające 17,2% - „dobry”. Wśród osób badanych aŜ 63% (...) uskarŜa się na trzy lub więcej dolegliwości i ta grupa osób ilustruje kategorię osób o najgorszym stanie zdrowia (...) Stałe lub częste występowanie wielu uciąŜliwych dolegliwości uzasadnia niską samoocenę zdrowia i jakość Ŝycia ludzi starszych. Pośrednio wskazuje równieŜ na
11 K. Kluzowa, K. Slany, Obraz polskiej starości w świetle wyników Narodowego Spisu Powszechnego,
(w:) M. Krobicki, Z. Szarota (red.), Seniorzy w społeczeństwie XXI wieku, Kraków 2004, s. 109-119.
12 W UE odnotowuje się 4% wskaźnik udziału kohorty „80+” w populacji generalnej, w Polsce - 2,4%. 13
Brak oraz niepełne podstawowe: 18%, podstawowe i zasadnicze zawodowe: 54,2%, średnie: 18,2%, wyŜ-sze: 9,6%. Por. Z. Szarota, Gerontologia społeczna i oświatowa. Zarys problematyki, Kraków 2004, s. 31.
14
Odsetek gospodarstw tworzonych przez emerytów stanowi 24,2% w ogólnej liczbie gospodarstw do-mowych w Polsce. Nasilił się proces singularyzacji Ŝycia wśród ludzi starszych. Obecnie co trzecia osoba w wieku podeszłym mieszka samotnie, w miastach przeszło co druga. Z prognozy demograficznej wynika, Ŝe udział samotnie mieszkających seniorów będzie wzrastał.
15
Por. B. Tobiasz-Adamczyk, P. Brzyski, Czynniki warunkujące jakość Ŝycia u progu wieku podeszłego. Badania kohortowe (w:) K. Slany, A. Małek, I. Szczepaniak-Wiecha (red.), Systemy wartości a procesy demograficzne, Kraków 2003, s. 249-258.
16 J. Kocemba, Biologiczne wyznaczniki starości, (w:) A. Panek, Z. Szarota (red.), Zrozumieć starość,
Kraków 2000, ss. 107 - 110.
17
M. śak, Problemy rehabilitacji geriatrycznej - unieruchomienie, upadki, poruszanie się, (w:) A. Panek, Z. Szarota (red.), Zrozumieć starość, Kraków 2000, ss. 116-121.
Priorytety i kierunki polityki społecznej wobec starości - wymiar globalny, regionalny i lokalny 27 niewydolność systemu podstawowej i specjalistycznej opieki zdrowotnej w diagnozowaniu i eliminowaniu geriatrycznych problemów zdrowotnych18.
Wraz z wiekiem następuje medykalizacja potrzeb, wzrasta zapotrzebowanie na usługi medyczne. Dolegliwym problemem jest niepełnosprawność i choroby przewlekłe. Wśród blisko 5,5- milionowej populacji osób niepełnosprawnych w Polsce 47,9% stanowią oso-by w wieku 60 lat i więcej19. Częstość występowania niepełnosprawności w naturalny sposób wzrasta wraz z wiekiem. Wśród ludzi w wieku 60-69 lat niepełnosprawnych jest 39%. W grupie wieku 70-79 lat wskaźnik ten wynosi prawie 41%, a w grupie powyŜej 80. roku Ŝycia urasta prawie do 47%. Opieką lekarską, zgodnie z doniesieniami ekspertów20, objętych jest 86% osób starszych, stomatologiczną - 27%, a pielęgniarską - 32% i rehabi-litacyjną - 13%. Dane te świadczą o powaŜnym deficycie w powszechnej dostępności do usług zdrowotnych.
Jak alarmuje Jarosław Derejczyk: w środowisku lekarskim geriatria jest specjalizacją niepopularną. W okresie 40 lat ukończyło ją w Polsce 160 osób, z czego w zawodzie pra-cuje ok. 60 osób. (...) Kadra ogólnomedyczna posiada najsłabszą edukację w dziedzinie geriatrii. Człowiek starszy jest najtrudniejszym i najdroŜszym pacjentem w systemie opieki zdrowotnej21.Wieloletnia niechęć do wprowadzania nauczania geriatrii w programach uczelni medycznych w kraju, (...) zmniejszenie o połowę liczby łóŜek geriatrycznych, niski poziom finansowania hospitalizacji w oddziałach geriatrycznych (...), wątły program na-uczania geriatrii dla lekarzy rodzinnych - to przykłady dyskryminacji (ludzi starszych - przyp. Z. S.) w polskim wydaniu. Oceniono, iŜ brak geriatrów jest najsilniejszym izolato-rem biofizycznym na poziomie środowiskowym dla ludzi starych22.
Równie waŜnym problemem jest złe samopoczucie emocjonalne najstarszej generacji Polaków i brak poczucia bezpieczeństwa.23. Tymczasem warunki zbiorowego Ŝycia w Polsce doprowadzają do ekskluzji społecznej osób starszych. Ageism jest faktem spo-łecznym. Negatywne stereotypy niestety takŜe przyczyniają się do tego24. Przejawy owe-go „wiekizmu” sprowadzają się do przedstawiania i traktowania osoby starszej jako przewlekle chorej i trwale niepełnosprawnej, upośledzonej ekonomicznie, niesamodziel-nej, niezaradniesamodziel-nej, uwikłanej w zaleŜności od opieki i zaopatrzenia medycznego oraz po-mocy socjalnej. Ludzie starzy są kłopotliwie zbędni w świecie kultu młodości, spychani w obszar osamotnienia rzeczywistego, marginalizowani w aktywności zawodowej, izolo-wani w instytucjach nastawionych na opiekę, nieobecni w propozycjach kultury
18
B. Bień, Stan zdrowia i sprawność oraz opieka zdrowotna nad ludźmi starymi w Polsce - zadania dla polityki społecznej wobec starości i ludzi starych, ekspertyza wykonana na zlecenie Wspólnoty Roboczej Związków Organizacji Socjalnych WRZOS, w ramach Programu ACCESS; wersja on-line www.wrzos.org.pl/download/Ekspertyzy/B_Bien.pdf, s. 2 i nast.
19
K. Kluzowa, K. Slany, Obraz polskiej starości..., op. cit., s. 117.
20
B. Bień, op. cit., ss. 8 - 10.
21
J. Derejczyk, SłuŜba zdrowia wobec potrzeb ludzi starszych, (w:) L. Frąckiewicz (red.), Polska a Euro-pa. Procesy demograficzne u progu XXI wieku. Proces starzenia się ludności Polski i jego społeczne kon-sekwencje, Katowice 2002, s. 126.
22
J. Derejczyk, Nauka o starzeniu a polityka zdrowotna wobec ludzi starych widziane z pozycji geriatry, (w:) A. Panek, Z. Szarota (red.), Zrozumieć starość, Kraków 2000, s. 113.
23 Z. Szarota, Gerontologia społeczna i oświatowa, op. cit., s. 39. 24
Zofia Szarota
28
nej. Traktowani bywają jako pasoŜytniczy uŜytkownicy programów socjalnych i opiekuń-czych, ze skrupulatnie wyliczanymi „wskaźnikami zaleŜności”.
JeŜeli chodzi o zasoby społeczne starości, to niestety w Polsce zdecydowanie nie moŜna mówić o ekonomicznej i obywatelskiej sile emerytów. Na Zachodzie zjawisko dyskryminacji ze względu na wiek zanika. Starsi ludzie są zbyt duŜą i zamoŜną gru-pą, by moŜna ją lekcewaŜyć. W analogii do Yuppies nazwano ich Woopies - Well Off Older People25 (zamoŜni, dobrze sytuowani seniorzy).
W Polsce dla 92,6% osób w podeszłym wieku emerytura jest podstawowym źró-dłem utrzymania. JednakŜe, paradoksalności naszej rzeczywistości społecznej dowodzą wyniki badań przeprowadzonych przez Instytut Spraw Publicznych: 30% polskich emerytów wspiera finansowo swoich bliskich, a jedynie 15% z takiej pomocy ko-rzysta. Emeryci to najbardziej stabilna ekonomicznie, choć w większości zdecydo-wanie niezamoŜna, kohorta ludności.
Gospodarstwa domowe emerytów, osiągając przeciętny miesięczny dochód w wyso-kości niemal 820 zł26 (dla porównania od 1 stycznia 2006 r. minimalne wynagrodzenie za pracę wynosi 899,10 zł brutto27), są na tle innych grup w stosunkowo lepszej ekonomicz-nie sytuacji. Ubóstwo emerytów jest zjawiskiem mekonomicz-niej dotkliwym niŜ bieda rodzin wielo-dzietnych, zwłaszcza wśród bezrobotnych.
Większość seniorów (60-70%) stanowią osoby samodzielne i mobilne. Pozostała gru-pa obejmuje osoby wymagające głównie opieki środowiskowej, które niejednokrotnie ze względu na swój stan zdrowia oraz sytuację materialną i społeczną nie mogą w pełni ko-rzystać z przysługujących praw i świadczeń. Utrzymywanie tego stanu rzeczy moŜe do-prowadzić do wykluczenia społecznego seniorów, co nie jest korzystne zarówno z punktu widzenia ich samych, jak i rozwoju społeczności lokalnej, w której na co dzień funkcjo-nują. Brak aktywnego udziału seniorów w Ŝyciu społecznym, izolacja, automarginalizacja powodują w konsekwencji wzrost zapotrzebowania na usługi opiekuńcze i świadczenia zdrowotne, co z kolei rodzi wyzwania w zakresie generowania odpowiednich środków fi-nansowych, wysiłków organizacyjnych oraz podejmowania decyzji ustalających prioryte-ty. Z punktu widzenia efektywności działań społecznych naleŜałoby przyjąć rozwiązania pozwalające osobom w wieku podeszłym na pozostanie jak najdłuŜej osobami samodziel-nymi i niezaleŜsamodziel-nymi.
W dziele aktywności autokreacyjnej najstarsi Polacy wspierani są przez szereg insty-tucji i placówek kulturalno-oświatowych, w rodzaju uniwersytetów trzeciego wieku oraz klubów seniora. Aktywne i zaangaŜowane uczestnictwo edukacyjne i kulturalne najstar-szych osób jest wciąŜ niskie. W edukację równoległą i ustawiczną włączają się coraz
25
J. Podgórska, Moc siwych głów, czyli jak się dobrze zestarzeć, „Polityka” 2003, Nr 15. Polskich Senio-rów naleŜałoby chyba niestety nazwać „Poorpies” - „Poorly Off Older Poeple” (Poor [ang.] biedny, ubogi, nędzny, lichy, kiepski, poorly off - antonim well off).
26
www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/warunki_zycia/sytu_gosp_domo/2004/index.htm; Tabl. 1. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwach domowych według grup społeczno-ekonomicznych w 2004 r. Granica relatywna ubóstwa w 2004 r. ustalona została w gospodarstwie 1-osobowym na poziomie 478 zł, ustawowa - 461 zł, natomiast minimum egzystencji to 377 zł: www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/warunki_zycia/sytu_gosp_domo/2004/index.htm; tabl. 7. Granice ubó-stwa w IV kwartale 2004 r.
27
Priorytety i kierunki polityki społecznej wobec starości - wymiar globalny, regionalny i lokalny 29 tensywniej organizacje pozarządowe, znakomicie poszerzając dotychczasową ofertę (np. ogólnopolskie Forum 50+, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, WRZOS). Zasięg i skuteczność swego działania zwielokrotniają dzięki inicjowanym projektom i programom społecznym, stale aktualizowanym wortalom internetowym28 oraz publikacjom29.
Programy i instytucje ponadlokalne
Z uwagi na przedstawione dane demograficzne oraz najczęściej pojawiające się w tej grupie ludności problemy, tj. bezradność, ubóstwo, niepełnosprawność czy długotrwała choroba, osoby w wieku podeszłym pozostają w kręgu szczególnych zainteresowań Sej-miku Województwa Małopolskiego.
Zadania samorządu terytorialnego z zakresu polityki i pomocy społecznej realizuje Regionalny Ośrodek Pomocy Społecznej. Na szczególną uwagę zasługuje wojewódzka strategia skierowana do osób starszych jako szczególnie naraŜonych na marginalizację społeczną. W latach 2001-2003 za priorytety działań uznano „podniesienie poziomu i rozwój oferty świadczeń pomocy społecznej - usług instytucji opieki całodobowej i usług dla osób starszych świadczonych w miejscu zamieszkania; podniesienie jakości Ŝycia osób starszych poprzez zwiększenie dostępności do szeroko pojętej oferty pomoco-wej i moŜliwych form aktywności; aktywizację pokolenia seniorów - promocję tzw. do-brej starości” 30.
W ramach kształcenia i doskonalenia zawodowego kadr pomocy społecznej do pracy z ludźmi starszymi przygotowano 237 pracowników (wieloedycyjne kursy: „Praca socjal-na z seniorami”, „Opieka instytucjosocjal-nalsocjal-na socjal-nad osobami starszymi”).
Przygotowano i opublikowano pięć bezpłatnych i cieszących się duŜą popularnością wydawnictw dla kadr pracujących z seniorami, samych osób starszych oraz ich rodzin (w tym o charakterze naukowym: „Starzenie się populacji wyzwaniem dla polityki spo-łecznej”31).
Małopolski ROPS wspierał merytorycznie, prawnie i finansowo organizacje pozarzą-dowe w realizacji 24 projektów skierowanych do seniorów. Zorganizowano 4 konferen-cje wojewódzkie, w tym jedną międzynarodową z udziałem gości z Niemiec, Holandii i Słowacji pt. „Rozwiązywanie problemów osób starszych - polskie i europejskie syste-my wsparcia” oraz „Sytuacja osób starszych w Polsce w przeddzień wejścia do Unii Eu-ropejskiej” 32.
Kolejnym przyjętym do realizacji projektem jest Wojewódzki Program Polityki i Pomocy Społecznej wobec Starości na lata 2004-2006. Stanowi on odpowiedź na zdia-gnozowany problem marginalizacji osób starych, „przejawiającej się utrudnionym
28
www.filantropia.org.pl/; http://www.senior.info.pl/; http://www.wrzos.org.pl
29 M. in.: Jesień moja ulubiona pora roku. Atlas Złotego Wieku, (red.) B. Tokarz, Akademia Rozwoju
Fi-lantropii w Polsce, Warszawa 2003; My teŜ. Seniorzy w Unii Europejskiej, (red.) B. Tokarz, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa 2004; Stop dyskryminacji ze względu na wiek, (red.) B. Tokarz, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa 2005.
30
J. Pauli, M. Szlązak, Programy polityki społecznej na rzecz ludzi starszych, (w:) M. Krobicki, Z. Szarota (red.), Seniorzy w społeczeństwie XXI wieku, Kraków 2004, s. 122.
31 www.rops.krakow.pl/wydawnictwa/inne/2003/1/1.pdf 32
Zofia Szarota
30
staniem z praw obywatelskich. (...) Źródłem problemu jest głównie trudność [osób star-szych - przyp. Z.S.] w dostosowaniu się do zachodzących zmian, ich zrozumieniu, kon-centracja na rolach wewnątrzrodzinnych, niewielka reprezentacja środowiska, brak do-świadczenia w funkcjonowaniu w społeczeństwie obywatelskim”33.
Priorytetami uczyniono diagnozę problemu i identyfikację działań podejmowanych na rzecz osób starych. Efektem powinien stać się regionalny bank informacji i inicjatyw związanych z problematyką starości, skupiający raporty, zestawienia, opracowania, litera-turę zagadnienia, będący aktualną, regionalną bazą danych o organizacjach i projektach prosenioralnych oraz o dostępnej pomocy. Starania obejmują poszerzenie i aktualizację informacji o pomocy dla osób starszych, dostępnej na wortalu Małopolski Informator Społeczny34.
Kolejny cel strategiczny, czyli dąŜenie do efektywnie funkcjonującego systemu współpracy realizatorów polityki społecznej na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu spo-łecznemu osób starych, realizowany jest poprzez konstruowanie sprawnego systemu przepływu informacji pomiędzy partnerami Programu (organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami).
Głównym narzędziem realizacji programu tzw. „dobrej starości” uczyniono edukację. Organizowane są konferencje, seminaria, warsztaty i spotkania konsultacyjne mające na celu tworzenie warunków sprzyjających aktywizacji osób starszych, zapewnianie dostępu do informacji, budowanie pozytywnego obrazu starości w świadomości społecznej, dąŜe-nie do kształtowania pozytywnych relacji międzygeneracyjnych. Podjęto starania o za-pewnienie stałego dostępu do informacji (ogłoszenia, komunikaty, artykuły) za pośrednic-twem strony internetowej ROPS35 i biuletynu ROPS „es-o-es”. Pozyskiwane są środki zewnętrzne (pozabudŜetowe) na promocję nowatorskich inicjatyw i projektów. Funkcjo-nują wspólne zespoły o charakterze inicjatywno-doradczym (organizacje pozarządowe, jednostki organizacyjne pomocy społecznej, eksperci, inni)
Inicjacja oraz promocja nowatorskich rozwiązań w zakresie pomocy seniorom i przeciwdziałania ich społecznemu wykluczeniu, w tym w środowiskach wiejskich oraz poszukiwaniem i wdraŜaniem tzw. „dobrych praktyk” w ramach współpracy z partnerami zagranicznymi - to następny cel strategiczny.
Czwarty cel dotyczy profesjonalizacji zawodowej kadry pracowników jednostek po-mocy społecznej i organizacji pozarządowych działających na rzecz osób starych. W systemie doskonalenia zawodowego organizowane są kursy, warsztaty dla kadry po-mocy społecznej oraz dla liderów organizacji pozarządowych. W treściach kształcenia szczególne miejsce zajmuje specjalistyczny moduł gerontologiczny. Organizowane są po-nadto tematyczne konferencje i seminaria, z udziałem partnerów Programu. Na łamach rozpowszechnianych przez ROPS tematycznych wydawnictw publikowane są teksty edu-kacyjne36.
33
Wojewódzki Program Polityki i Pomocy Społecznej wobec Starości na lata 2004-2006, Sejmik Woje-wództwa Małopolskiego, Kwiecień 2004, opr. M. Szlązak; wersja on-line www.rops.krakow.pl/index. php?ks=23&prog=9
34
www.rops.futuro.net.pl/
35 www.rops.krakow.pl/ 36
Priorytety i kierunki polityki społecznej wobec starości - wymiar globalny, regionalny i lokalny 31
Narzędzia lokalnej polityki społecznej
37Instrumentami posiadanymi przez gminy w zakresie opieki środowiskowej nad oso-bami starszymi są, przewidziane Ustawą z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, usługi opiekuńcze i dzienne domy pomocy. Organizuje je Miejski Ośrodek Pomocy Spo-łecznej.
Usługi opiekuńcze finansowane są z budŜetu gminy i dotyczą osób wymagających częściowej opieki i pomocy w zaspokajaniu niezbędnych potrzeb Ŝyciowych. Na świad-czenia składają się: pomoc finansowa (zasiłki celowe i wyrównawcze) i pomoc w zaspo-kajaniu codziennych potrzeb Ŝyciowych, opieka higieniczna i pielęgnacja, zapewnianie kontaktów z otoczeniem (w roku 2003 pomocą objęto około 1620 osób, natomiast pracą socjalną ok. 60038).
Formą łączącą opiekę czasową z kreowaniem i zaspokajaniem zainteresowań wolno-czasowych klientów są dzienne domy pomocy społecznej. Placówki te wypełniają szereg zadań: zapewniają opiekę i stwarzają odpowiednie warunki do wielogodzinnego przeby-wania w nich osobom ze zmniejszoną sprawnością psychofizyczną. Inspirują powstawa-nie grup wsparcia i wzmacniapowstawa-nie więzi społecznych poprzez działania aktywizujące śro-dowisko. Domy dziennego pobytu zapewniają ciepły posiłek, zaspokajają potrzeby kultu-ralne uczestników zajęć, prowadzą terapię zajęciową, rehabilitację. Domy te dysponują pomieszczeniami umoŜliwiającymi organizację terapii zajęciowej, rehabilitację, wyczynek, Ŝycie kulturalne. Zaplecze socjalne ośrodków stanowi kuchnia, jadalnia, po-mieszczenia sanitarno-higieniczne. Domy czynne są w dni robocze, przez co najmniej 8 godzin dziennie. Korzystanie z usług placówki jest odpłatne. Cenę ustala Miejski Ośro-dek Pomocy Społecznej. W ośrodkach działają społeczne rady domów, które współpracu-ją z kierownikami w zakresie ustalania programu działalności. W jej ramach prowadzone są m.in. biblioteki, cykliczne spotkania literacko-muzyczne, kluby prasy, prelekcje, spo-tkania z innymi domami, organizowane są wycieczki, twórczość artystyczna, zabawy to-warzyskie. Obok podstawowych zadań prowadzona jest rehabilitacja i grupowa terapia zajęciowa (biblioterapia, ergoterapia - przedmioty uŜytkowe, prowadzenie biblioteki, kro-niki, kiermasze wytworów podopiecznych, arteterapia) oraz indywidualnej psychoterapii i wizyt domowych. W roku 2004 z usług domów dziennego pobytu korzystało niemal 960 osób39
Oddziaływania słuŜb społecznych kierowane wobec osób z orzeczoną niepełno-sprawnością psychiczną obejmują ponadto warsztaty terapii zajęciowej, środowiskowe domy samopomocy, specjalistyczne usługi opiekuńcze, mieszkania chronione, samopo-mocowe ośrodki wsparcia oraz świadczenie poradnictwa z zakresu pracy socjalnej.
37
Wykorzystano m.in. Opracowanie Zespołu Zadaniowego ds. określenia kierunków działań dotyczących domów pomocy społecznej w Krakowie, powołanego Zarządzeniem Nr 1911/2004 Prezydenta Miasta Krakowa z dnia 4 XI 2004 r., marzec 2005 r., maszynopis. Autorzy poszczególnych cząstkowych rapor-tów i diagnoz: J. Chrzanowska (pomoc społeczna), K. Kluzowa (demografia), B. Gryglewska (medycyna), Z. Szarota (praca socjalna, gerontologia społeczna i edukacyjna). Koordynacja prac zespołu: wiceprezy-dent m. Krakowa S. Urbaniak.
38 S. Urbaniak, Problem starzenia się ludności a zadania Gminy Miejskiej Kraków, (w:) M. Krobicki,
Z. Szarota (red.), Seniorzy w społeczeństwie XXI wieku, Kraków 2004, s.129.
39
