Przyglądając się historii społeczności żydowskiej zamieszkującej obszar współ-cześnie określany jako Euroregion „Beskidy”, przede wszystkim dostrzeżemy ten teren jako pogranicze. Tu zbiegały się granice trzech regionów i tu następowała wymiana gospodarcza, kulturalna czy migracje ludności. Na przełomie XVII i XVIII wieku, gdy pierwsze rodziny żydowskie na stałe zaczęły zamieszkiwać na tych terenach, miejscowości Biała, Żywiec, Sucha i Kęty wraz z okolicami należały do Królestwa Polskiego. Natomiast Bielsko, Czechowice, przygraniczna część terenu województwa żylińskiego po stronie słowackiej oraz gminy wokół miasta Frýdek-Místek (obecnie w Republice Czeskiej) należały do Korony habsburskiej. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku i przyłączeniu Galicji do Austrii cały teren dzisiejszego Euroregionu
„Beskidy” znalazł się w jednym państwie, choć nadal administracyjnie stanowił po-granicze dwóch prowincji: Galicji i Śląska Austriackiego.
Wraz z rozwojem handlu, rzemiosła i przemysłu w miejscowościach beskidzkich rozwijało się także osadnictwo żydowskie. Początkowo Żydzi zajmowali się arendowaniem karczm, handlem czy też rzemiosłem włókienniczym. Poszerzając swoją działalność i zwiększając sfery wpływów, stali się poważnymi konkurentami dla chrześcijańskich handlarzy i rzemieślników. Te sytuacje doprowadzały często do interwencji władz, które wydawały zakazy działalności dla Żydów, bądź zakazy osiedlania się. Przykładem może tu być zakaz osiedlania się Żydów w mieście Żywcu wydany przez Konstancję w 1626 roku i przestrzegany aż do 1939 roku (!) oraz pogrom i wygnanie Żydów z Białej w 1765 roku.
Warto zapoznać się z krótkim zarysem historii Żydów w poszczególnych miastach dzisiejszej, polskiej części Euroregionu „Beskidy”. Największym skupiskiem Żydów na tym terenie było miasto Bielsko. Pierwsze informacje o bielskich Żydach pochodzą z połowy XVII wieku. Od 1526 roku Bielsko znajdowało się w habsburskiej monarchii austriackiej. Warto tu zaznaczyć, że ludność żydowska, która przybywała do miasta, najczęściej pochodziła z Moraw. W połowie XIX wieku zdarzały się także przypadki osiedlania się w Bielsku Żydów galicyjskich, ale zawsze były to osoby majętne i raczej postępowe, jeśli chodzi o kwestei religijne. Żydzi bielscy głównie zajmowali się rzemiosłem, a później przemysłem włókienniczym. W 1790 roku Bielsko zamieszkiwało 86. Żydów (co stanowiło 3,85% mieszkańców miasta) w większości zajmujących się dochodowym handlem tekstyliami z Węgrami, Rosją, Turcją i Persją. Czterdzieści lat później liczba osób żydowskiego pochodzenia zamieszkujących Bielsko wynosiła ponad czterysta osób.
Pierwsza oficjalna synagoga powstała w 1839 roku, a cmentarz założono w 1849 roku po epidemii cholery. Społeczność żydowska w Bielsku stała się wtedy liczniejsza i
za-Jacek Proszyk
możniejsza od społeczności żydowskiej w Cieszynie, której cały czas administracyjnie podlegała. W 1865 roku bielscy Żydzi uniezależnili się od gminy w Cieszynie i otrzymali zgodę władz na utworzenie samodzielnej izraelickiej gminy wyznaniowej. Statystyki podają, że w 1880 roku w Bielsku mieszkało 1660 Żydów, co stanowiło 12,7 % ogółu mieszkańców. Ciągły przyrost społeczności żydowskiej wymusił budowę nowej, obszer-nej synagogi, która powstała w latach 1879-1881, według projektu bielskiego architekta Karola Korna.
Natomiast jeśli chodzi o galicyjską Białą, to trudno dokładnie ustalić, od kiedy Żydzi osiedlali się w tej miejscowości. Jednak można przypuszczać, że podobnie jak w innych regionach tak i tu, Żydzi przybywali w XVII wieku i zapewne zajmowali się arendowaniem karczm pańskich, później zaś także rzemiosłem i handlem. W 1765 roku z Białej wypędzono mieszkających tam już wcześniej Żydów, a zakaz osiedlania się oficjalnie obowiązywał do 1848 r., jednak nie był zbyt konsekwentnie przestrzegany.
Najgwałtowniej do Białej ludność żydowska zaczęła napływać w połowie XIX wieku, co związane było z rozwojem gospodarczym miasta. W 1910 roku Żydzi stanowili 15% całej społeczności bialskiej. Samodzielną gminę żydowską założyli w 1870 roku.
Trzeba pamiętać, że obszar administracyjny gminy wyznaniowej zawsze obejmował dwie miejscowości: Lipnik i Białą. W okresie międzywojennym, w 1928 roku w Biel-sku i Białej żyło 4.520 Żydów, stanowiąc 19,1% ogółu mieszkańców. W siostrzanych miastach działało bardzo wiele organizacji i stowarzyszeń żydowskich, począwszy od organizacji politycznych, przez liczne kulturalne, dobroczynne i filantropijne.
Działały szkoły religijne, w tym ortodoksyjna szkoła „Marbizi Tora” w Białej, czy też Żydowska Szkoła Powszechna w Bielsku przy dzisiejszej ul. Krasińskiego 17. Kilka stowarzyszeń sportowo-turystycznych zachęcało młodzież i dorosłych do aktywnego spędzania wolnego czasu. Warto podkreślić, że powstałe w 1896 roku żydowskie towarzystwo gimnastyczne „Bielitz Bialer Israelitischer Turnverein” było jedną z pierw-szych na świecie żydowskich organizacji sportowych. Liczne stowarzyszenia społeczne i zawodowe organizowały odczyty, spotkania, kwesty czy bale. Najliczniejsze jednak były, zwłaszcza w okresie międzywojennym, młodzieżowe organizacje syjonistyczne.
Prowadziły dwa ośrodki rolnicze: w Bystrej i Czechowicach, gdzie przygotowywano młodzież do wyjazdów do Palestyny. Ich przewodnikiem i mentorem był nauczyciel Michał Berkowicz, który nim przybył do Bielska, pełnił funkcję osobistego sekretarza Teodora Herzla, ojca idei odbudowy państwa żydowskiego w Palestynie.
Po wybuchu drugiej wojny światowej spalono i wysadzono synagogi. Żydów wysiedlono z Bielska i umieszczono w getcie w Białej, na tzw. Konfirunku, skąd wy-wieziono ich wiosną 1942 roku do obozu w Auschwitz.
Po zakończeniu działań wojennych już w lutym 1945 roku powstał w Bielsku Komitet Żydowski, który opiekował się Żydami powracającymi z ukrycia wojennego.
Do lat 60. gmina żydowska nazywana oficjalnie Kongregacją Wyznania Mojżeszowego liczyła kilkuset członków. Jednak wypadki 1968 roku spowodowały, że w Bielsku pozostało zaledwie kilkudziesięciu Żydów.
Żydzi mieszkający w Czechowicach w swej najdawniejszej historii zawsze sta-nowili część gminy żydowskiej w Bielsku. Dopiero w okresie międzywojennym uzyskali samodzielność i na bazie wcześniej istniejącego żydowskiego religijnego stowarzyszenia
„Bnei Emunah” otrzymali od władz w 1927 roku zgodę na autonomię.
Dzieje społeczności żydowskiej w polskiej części dzisiejszego Euroregionu „Beskidy”
W Żywcu pojedynczy Żydzi zamieszkiwali już w XVII wieku. Modlili się w prywatnych domach modlitwy i posiadali własny cmentarz. Zajmowali się głównie arendowaniem karczm pańskich. W 1626 roku Konstancja wydała przywilej de non tolerandis Judaeis zakazujący osiedlania się Żydów w Żywcu. Zatem Żydzi przebywający na tych terenach zamieszkali głównie w podmiejskim Zabłociu, dzisiejszej dzielnicy Żywca. Ponowny napływ Żydów na te tereny rozpoczął się z końcem XVII wieku. Na początku XVIII przybyli tu uciekinierzy z Kresów, którzy opuścili je z obawy przed prześladowaniami. Jednak w całym tym okresie aż do połowy XIX wieku liczba Żydów nie była zbyt wysoka. Na przykład w 1820 roku w Zabłociu mieszkało 32 Żydów.
W 1864 roku otrzymali zgodę na założenie oficjalnej izraelickiej gminy żydowskiej.
W 1874 roku powstała żydowska szkoła powszechna w Zabłociu, w której uczyły się dzieci żydowskie i chrześcijańskie. Początek XX wieku to zwiększająca się liczba Żydów i tak w 1914 roku mieszkało na tym terenie już 500 Żydów, a w 1921 roku 624.
W okresie międzywojennym w Zabłociu prężnie działały organizacje syjonistyczne, które przygotowywały młodzież żydowską do wyjazdów do Palestyny, celem budowania nowej żydowskiej ojczyzny. Wspomniany wcześniej przywilej z XVII wieku zabraniający osiedlania się Żydom w granicach administracyjnych miasta odcisnął piętno na stosunku żywczan do Żydów. Pomimo powstania w 1918 roku II Rzeczypospolitej i zrównania w prawach wszystkich obywateli państwa polskiego, nadal nie pozwalano Żydom mieszkać w samym mieście. Po wojnie Żydzi w rejon Żywca nie wrócili i gmina żydowska nie reaktywowała się. W lipcu 2003 roku na terenie Zespołu Szkół Budowlano-Drzewnych w miejscu, gdzie stała zniszczona przez Niemców synagoga, postawiono pamiątkowy głaz.
Warto wspomnieć także o gminie żydowskiej w Milówce, która w 1891 roku uniezależniła się od gminy w Zabłociu. Żydzi w Milówce posiadali swoją synagogę oraz cmentarz. Także Żydzi zamieszkali w Suchej Beskidzkiej podlegali pod gminę żydowską w Żywcu-Zabłociu. Liczba Żydów w Suchej do połowy XIX wieku nie była zbyt wysoka, ponieważ dopiero w 1868 roku w miejscowości odnotowano 47 Żydów, a trzydzieści lat później mieszkało ich już 200 na około 5.000 mieszkańców. Liczba ta zwiększała się co roku, a odległość do synagogi w Zabłociu sprawiała wiele trudności. Dlatego zatrudniono własnego nauczyciela religii oraz powołano do życia kilka organizacji reli-gijnych i społecznych, które pomagały w funkcjonowaniu społeczności.
Patrząc na gminy żydowskie, które istniały na omawianym terenie można stwierdzić, że gmina żydowska w Suchej Beskidzkiej była najbardziej ortodoksyjna, a mieszkańcy rozmawiali ze sobą w języku jidysz. To właśnie w Suchej w czasie II wojny światowej urządzono getto dla Żydów z rejonu Żywiecczyzny. Miasto Kęty obecnie leży w powiecie oświęcimskim, dawniej w prowincji galicyjskiej. Pierwsze wzmiankowane informacje o Żydach zamieszkałych na stałe w Kętach pochodzą z 1863 roku. W 1892 roku został założony cmentarz żydowski na tzw. Kęckich Górach Północnych. Dane statystyczne podają, że w 1871 roku w Kętach mieszkało 66. Żydów, a w 1900 roku 42., co stanowiło 2,4 % ogółu mieszkańców. W roku 1921 liczba Żydów wzrosła do 329. osób. Społeczność żydowska z Kęt podlegała administracyjnie izraelickiej gminie wyznaniowej w Białej Lipniku, tam też płaciła podatek wyznaniowy. Jednak duża odległość do Białej i wiążące się z tym trudności komunikacyjne spowodowały, że Żydzi w Kętach założyli Stowarzyszenie Postępowe Rytualno-Religijne „Anschei Emes” (Mężowie Prawdy), które powołało do istnienia synagogę w Kętach.
Jacek Proszyk
Stowarzyszenie to administracyjnie nadal podlegało gminie żydowskiej w Białej, mogło jednak samodzielnie prowadzić dom modlitwy, szkółkę religijną dla dzieci oraz zajmować się filantropią i dobroczynnością. Synagogę wybudowano niedaleko Rynku, przy ul. Krakowskiej. W czasie II wojny światowej została ona zdewastowana.
Dzięki swemu położeniu na drodze z Bielska do Krakowa Kęty stanowiły granice między liberalnym żydostwem śląskim a ortodoksyjnym galicyjskim. Dowodem na to jest fakt, że zmarli liberalni Żydzi grzebani byli na cmentarzu w Kętach, a ich ortodoksyjnych współbraci chowano na cmentarzu żydowskim w Oświęcimiu.
Wspominając kęckich Żydów – liberałów i ortodoksów oraz analizując historię Żydów na terenie dzisiejszego Euroregionu „Beskidy” czyli pogranicza galicyjsko-śląskiego, warto zauważyć jeszcze jeden ciekawy aspekt. Żydzi zamieszkali w części śląskiej i tej związanej z monarchią austro-węgierską zawsze czerpali wzorce natury kulturalno-religijnej z opiniotwórczych ośrodków wiedeńskich czy budapeszteńskich.
Wielu Żydów tego regionu wolało wybrać studia na uniwersytecie w Wiedniu, niż w Krakowie. Śląscy Żydzi znani byli ze swego liberalizmu, otwarcia na współczesne prądy kulturalne i pewnego rodzaju asymilację. Bliska im była kultura niemiecka i li-turgia synagogalna porządkująca czynności wykonywane w synagodze podobnie jak jet w przypadku liturgii chrześcijańskich Kościołów historycznych. Żydzi śląscy bardzo nieprzychylnie odnosili się do ortodoksyjnych Żydów galicyjskich, których uważali za niedostosowanych do współczesnego świata, a którzy w mowie i ubiorze zatrzymali się w epoce średniowiecza. Na przykład dla elegancko ubranego, nienoszącego brody bielskiego Żyda, mówiącego nienagannym literackim językiem niemieckim jego ortodoksyjny współbrat np. z Suchej Beskidzkiej mówiący w języku jidysz, w chałacie, z długą brodą i pejsami był raczej osobą posługującą się żargonem i przynoszącą wstyd całej społeczności. Natomiast ten sam suski Żyd gardził swoim bielskim współbratem, uważając, że ten zdradził wiarę, Boga i tradycję narodu, bo nie przestrzega zasad ortodoksyjnego judaizmu. Ortodoksyjni zatem trzymali się z daleka od Żydów liberalnych.
Najczęściej w każdym z miast omawianego regionu, stała wielka elegancka synagoga obrządku liberalnego i kilka mniejszych, najczęściej znajdujących się w prywatnych domach sal modlitw dla Żydów ortodoksyjnych. Znane jest wspomnienie jednego z or-todoksyjnych Żydów z Białej, który idąc główną ulicą 3 Maja w Bielsku, przechodził na drugą stronę, aby nie iść wzdłuż murów wielkiej liberalnej synagogi, którą uważał za odstępczą. Ortodoksyjni mieli nawet odrębne cmentarze. Gdy umierał ortodoksyjny bielski Żyd, nie chowano go na cmentarzu w Bielsku, gdzie obok siebie spoczywali mężczyźni i kobiety, ale na cmentarzu w Białej, gdzie były osobne kwatery dla mężczyzn, osobne dla kobiet, rabinów i szczególnie pobożnych Żydów. Fakt, że te dwie grupy wyznawców judaizmu mieszkały obok siebie, na pograniczu, powodował, że liberalizm przenikał do galicyjskiej ortodoksji, a Żydzi ortodoksyjni przeprowadzali się do liberalnych miasteczek śląskich.
Na tym gruncie bardzo mocno zakorzeniła się idea syjonizmu, która niosła tęsknotę za reaktywacją państwowości żydowskiej na terenie ówczesnej Palestyny.
Co ciekawe, idea syjonizmu i powstałe na jej gruncie liczne stowarzyszenia połączyła w XX wieku tak liberałów, jak i ortodoksów. Oczywiście nastawienie bardziej lub mniej liberalne miała każda ze stron, ale wspólny był cel.
Katastrofa drugiej wojny światowej zniszczyła społeczność żydowską na tym terenie. W czasie okupacji Żydzi zostali wywiezieni, najpierw w pierwszej akcji Adolfa
Dzieje społeczności żydowskiej w polskiej części dzisiejszego Euroregionu „Beskidy”
Eichmanna do Niska nad Sanem, liczni trafiali do obozu w Terezinie lub do gett na Górnym Śląsku. Stamtąd wszyscy przetransportowani zostali do obozu koncentracyjnego KL Auschwitz-Birkenau. Niewielu udało się przeżyć. Po zakończeniu wojny reaktywowano na omawianym terenie jedynie gminę żydowską w Bielsku-Białej.
W dniu dzisiejszym na terenie Euroregionu „Beskidy” pozostały po społeczności żydowskiej jedynie ślady. Są to cmentarze oraz zachowane synagogi. Tylko w Bielsku-Białej istnieje gmina wyznaniowa żydowska, skupiająca około 60 członków. Ta gmina zajmuje się zachowaniem pamięci i dziedzictwa po swoich przodkach, którzy tworzyli historię żydowskiej społeczności na tym terenie od 300 lat.
W polskiej części Euroregionu „Beskidy” znajdują się nieliczne pamiątki po społeczności żydowskiej.
W Bielsku-Białej:
• kancelaria gminy wyznaniowej żydowskiej wraz z pięknie urządzoną salą modlitw przy ul. 3 Maja 7;
• czynny cmentarz żydowski przy ul. Cieszyńskiej 92;
• pomnik w miejscu zlikwidowanego cmentarza żydowskiego w Białej przy ul. Wyzwolenia;
• tablica upamiętniająca synagogę żydowską w Bielsku przy ul. Mickiewicza na budynku Biura Wystaw Artystycznych;
• budynek zarządu gminy żydowskiej i siedziba licznych żydowskich stowarzyszeń - przy ul. Mickiewicza 22, obecnie gmach sądu;
• żydowski dom kultury – obecnie teatr lalek „Banialuka”.
W Żywcu Zabłociu:
• cmentarz żydowski przy ul. Stolarskiej,
• tablica upamiętniająca synagogę na terenie Zespołu Szkół Budowlano-Drzewnych.
W Milówce – cmentarz żydowski przy drodze na Kamesznicę.
W Kętach – cmentarz żydowski oraz synagoga przy ul. Krakowskiej, obecnie mieści się w niej restauracja.
W Czechowicach – cmentarz żydowski.
Bibliografia
1. Bergman E., Jagielski J., Zachowane synagogi i domy modlitwy w Polsce, Warszawa 1996.
2. Caputa R., Jeziorski I., Okruchy pamięci. Z dziejów Żydów na Żywiecczyźnie, Kraków 2000.
3.Chromik G.M., Czechowice, Dziedzice i okolice. Monografia historyczna do roku 1918, Czechowice-Dziedzice 2001.
4. Fras Z., Galicja, Wrocław 1999.
5. Jaworski W., Ludność żydowska w województwie śląskim w latach 1922-1939, Katowice 1997.
6. Jews in Silesia, Wodziński M., Spyra J. (red.), Wrocław 2001.
7. Polak J., Zarys dziejów Lipnika, Bielsko-Biała 2003.
8. Proszyk J., Cmentarz żydowski w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2002.
9. Spyra J., Żydzi na Śląsku Austriackim 1742-1918, Katowice 2005.
10. Studia Judaica Biblioteki Żywieckiej. Materiały i opracowania do dziejów Żydów na Żywiecczyźnie, Jeziorski I. (red.), Żywiec 2004.
11. Żydzi w Bielsku, Białej i okolicy, J.Polak, J.Spyra, (red.), Bielsko-Biała 1996.
Jacek Proszyk
Jacek Proszyk
– historyk, specjalizujący się w historii Żydów i protestantów na terenie Śląska Cieszyńskiego, stale współpracuje z The United States Holocaust Memorial Museum i Gminą Wyznaniową Żydowską w Bielsku-Białej, członek Polskiego Towarzystwa Badań Reformacji.
Wzajemne postrzeganie Polaków i Słowaków