Marta Ulbrych
Wzajemne postrzeganie Polaków i Słowaków
Międzypaństwowe kontakty polsko-słowackie mają stosunkowo krótką historię, bowiem Słowacja jest jednym z najmłodszych państw na świecie. Republika Słowacka stała się samodzielnym państwem dopiero 1 stycznia 1993 roku, po rozpadzie Czechosłowacji na dwa suwerenne państwa1. Historia narodu słowackiego jest jednak znacznie dłuższa niż dzieje państwa, a co za tym idzie współżycie Polaków i Słowaków datuje się od stuleci.
Kontaktom wzajemnym sprzyjają przede wszystkim bliskość geograficzna, wspól-ne korzenie słowiańskie oraz podobieństwo języka. Nie bez znaczenia jest również fakt, iż Polaków i Słowaków nie dzielą znaczące konflikty historyczne.
Współcześnie podejmowane są także wspólne działania o wymiarze politycznym, jak chociażby współpraca w ramach Grupy Wyszehradzkiej2, na forum której inicjowano wspólne przedsięwzięcia ukierunkowane na akcesję do Unii Europejskiej. Polskę i Sło-wację łączy ponadto członkostwo w NATO, a obecnie także w Unii Europejskiej. Przy-należność do obu tych organizacji otwiera kolejne możliwości kontaktów na arenie międzynarodowej.
Wszystkie wymienione czynniki sprzyjają zapewne rozwijaniu więzi na płasz-czyźnie politycznej i gospodarczej. Konsekwencją tej współpracy powinny być także dobre stosunki międzyludzkie. Z moich dotychczasowych obserwacji wynika jednak, że nasza wiedza o sąsiedzie i odwrotnie jest stosunkowo niewielka. Co więcej, nie wykazujemy zainteresowania poszerzaniem zakresu tej wiedzy.
Pogląd ten postanowiłam zweryfikować przeprowadzając ankietę, która została skonstruowana w ten sposób, aby pokazała dotychczasową wiedzę obu narodów na temat sąsiada, pozwoliła wykazać i ocenić stopień wzajemnego zainteresowania oraz zadać py-tanie o kształt i intensywność przyszłych stosunków3.
Płaszczyzną badawczą jest szeroko rozumiane pogranicze polsko-słowackie.
Ankieta została przeprowadzona wśród studentów Wyższej Szkoły Administracji w Biel-sku-Białej i studentów Uniwersytetu w Žilinie. Wybrano grupę 60 osób, tj. 30 Polaków
1 Po zakończeniu I wojny światowej i rozpadzie monarchii austro-wegierskiej powstała w 1918 r.
Czechosłowacja. W latach 1939-1945 Słowacja pozostawała niepodległym państwem, uzależnionym jednak od III Rzeszy. W 1945 r. Słowacja weszła w skład odnowionej Czechosłowacji, która dopiero w 1968 r. stała się federacją. Oficjalny podział Czechosłowacji dokonał się 1.01.1993 r.
2 Dnia 15 lutego 1991 roku została podpisana w Wyszehradzie Deklaracja o współpracy w dążeniu do integracji europejskiej pomiędzy Rzeczpospolitą Polską, Republiką Węgierską oraz Czeską i Słowacką Republiką Federacyjną.
3 Formularz ankiety stanowią załączniki I i II.
Marta Ulbrych
i 30 Słowaków.
Otrzymane w ten sposób wyniki nie mogą dać oczywiście pełnej odpowiedzi na nurtujące pytanie. Należy tym samym potraktować tę ankietę jedynie jako wstęp do bardziej obszernych badań na temat wzajemnego postrzegania Polaków i Słowaków.
Niemniej jednak skoncentrowanie się w trakcie badań tylko na jednej grupie wiekowej ma swoje uzasadnienie. Przede wszystkim ankieta została przeprowadzona wśród ludzi młodych, którzy w ogóle lub w małym stopniu postrzegają sąsiada przez pryzmat zaszłości historycznych. Po drugie, respondentami były osoby uczące się, które w większości mie-szkają na terenie Euroregionu „Beskidy”. Należy przy tym pamiętać, że to właśnie dzisiejsi studenci będą w przyszłości zawodowo, a być może i prywatnie, kształtować stosunki polsko-słowackie.
Wyniki ankiety pokazują, że Polacy słabo znają historię narodu słowackiego. Na pytanie o zakres wiedzy na temat stosunków polsko-słowackich w przeszłości, 83%
polskich studentów odpowiedziało, że średnio orientuje się w tym zakresie, a pozostałe 17 % wcale. Słowacy na ten temat wiedzą nieco więcej, bowiem 37% ankietowanych zaznaczyło odpowiedź „dobrze”, 60% „średnio”, a zaledwie 3% „źle”.
Odwrotną zależność można zauważyć w przypadku pytania o stopień zainte-resowania obecną sytuacją polityczną, tutaj 37% Polaków i jedynie 20% Słowaków dało odpowiedź pozytywną.
Kolejne pytanie dotyczy porównania poziomu rozwoju gospodarczego obu krajów.
Okazuje się, że 43% Polaków uważa, że jest on zbliżony, 37%, że wyższy jest w Polsce, a pozostałe 20% jest zdania, że wyższy jest na Słowacji. Słowacy aż w 63% sądzą natomiast, że to Polska jest na wyższym poziomie rozwoju gospodarczego, 20% ankietowanych studentów słowackich uważa, że oba kraje są na podobnym poziomie, a jedynie 17%, że wyższy jest w Słowacji.
Ważną informacją jest również źródło wiadomości, tutaj odpowiedzi są bardzo podobne. Większość ankietowanych, zarówno Polaków, jak i Słowaków, najwięcej infor-macji czerpie z mediów, kolejno od przyjaciół i rodziny. Jednocześnie 57% Słowaków i aż 80% Polaków uważa, że zakres i dostępność tych informacji jest niewystarczająca.
Fakt braku informacji ma także odzwierciedlenie w następnym pytaniu, w którym ankietowani mają podać nazwiska sławnych Słowaków w ankiecie polskiej i odwrotnie na-zwiska znanych Polaków w ankiecie słowackiej. W tym przypadku 80% ankietowanych Polaków odpowiedziało negatywnie, a pozostałe 23% wymieniało legendarnego Janosika, księdza Josefa Tiso oraz sportowców Miroslava Karhana, Marka Mintala oraz Roberta Vittka.
Rozkład głosów w ankietach słowackich jest zupełnie przeciwny, bowiem 80%
respondentów zna nazwiska sławnych Polaków. W ponad połowie ankiet pojawiło się nazwisko Karola Wojtyły, a ponadto wymieniani byli: Aleksander Kwaśniewski, Adam Małysz, Lech Wałęsa i Roman Polański.
Nie znane są mi badania na temat czasu lub ilości miejsca poświęconego w med-iach i prasie sprawom słowackim w Polsce i odwrotnie – wydarzeniom polskim na Słowacji. Analizując jednak powyższe wyniki (respondenci polscy deklarują mniejszy zakres wiedzy i jednocześnie większy stopień zainteresowania wydarzeniami w Słowacji) można pokusić się o stwierdzenie, że media słowackie przekazują więcej informacji o Polsce aniżeli polskie o Słowacji. Być może jest to związane z faktem, że Polska jest krajem większym, w którym odbywa się więcej imprez o znaczeniu międzynarodowym.
Na pytanie o charakterystyczny produkt dla danego kraju, blisko 90% Polaków
Wzajemne postrzeganie Polaków i Słowaków
odpowiedziało, że takim charakterystycznym słowackim produktem jest piwo, pozostałym osobom natomiast Słowacja kojarzy się z samochodem marki Škoda 4 i z knedliczkami.
Dla 76% Słowaków charakterystycznym polskim produktem są cukierki „krówki”, wy-mieniany często był też samochód marki Fiat. Pozostali słowaccy ankietowani (9%) podali, że nie ma takiego produktu.
Następne pytania dotyczą turystyki. Jak pokazują ankiety, Polacy często odwiedzają Słowację, 26 osób na 30 było w Słowacji, głównie w celach turystycznych, a przy okazji robili zakupy. Te same 26 osób zna miejsca atrakcyjne turystycznie na Słowacji.
Najczęściej wymieniane były Bešeňová, Tatralandia, Žilina, Orava, Liptovský Mikuláš, Slovenský Raj, Demanová Dolina oraz Bratysława.
Słowacy rzadziej bywają w Polsce, tylko 60% ankietowanych odwiedziło nasz kraj, z czego blisko 90% przyjechało na zakupy. Na kolejne pytanie, o znajomość miejsc atrakcyjnych turystycznie, 10 osób odpowiedziało negatywnie, a pozostałe 67% przyznało, że zna miejsca takie jak Oświęcim, Kraków, Zakopane, Warszawa oraz Bielsko-Biała.
Kolejność wymienianych miejscowości jest zgodna z częstotliwością pojawiania się danej miejscowości w ankietach.
Wyniki w tym zakresie potwierdzają powszechnie zauważalne zjawisko wzras-tającej liczby polskich turystów na Słowacji. W ostatnich latach podjęto na Słowacji wiele przedsięwzięć mających na celu rozszerzenie zakresu i poprawę jakości oferowanych usług turystycznych. Wystarczy wspomnieć chociażby o rozwoju kąpielisk termalnych.
Wiele z nich leży blisko granicy z Polską, a poza tym dystans między nimi można pokonać korzystając z autostrad.
Podsumowaniem tej części ankiety jest pytanie o stopień znajomości Słowacji przez Polaków i odwrotnie Polski przez Słowaków (patrz wykres 1.). W tym pytaniu wyniki są w zasadzie identyczne, zaledwie 3% ankietowanych Polaków i 3% Słowaków dobrze ocenia swoją znajomość sąsiada. Niewiele ponad połowę polskich respondentów, tj. 53,5% i 47%
Słowaków zaznaczyło odpowiedź „średnio”, pozostali słabo oceniają swoją znajomość (odpowiednio 43,5% oraz 50%).
Pocieszające jest jednak zestawienie odpowiedzi na następne pytanie, w którym 97% ankietowanych Polaków i 94% Słowaków chce poszerzyć swoją wiedzę o kra-ju sąsiedzkim. Ankietowani chcieliby znajdować informację w prasie, internecie, czasopismach i książkach. Zainteresowani są wiadomościami z zakresu kultury, historii, polityki, ekonomii, sportu oraz turystyki. Konfrontując jednak te odpowiedzi z reakcją na pytanie o stopień zainteresowania sytuacją polityczną odpowiednio na Słowacji i w Polsce można zauważyć małą rozbieżność. Deklarowany tam zakres zainteresowania był bowiem o wiele mniejszy.
Mając na uwadze, że ankieta została przeprowadzona na terenie Euroregionu
„Beskidy” i w ramach projektu współfinansowanego ze środków funduszu Phare CBC, następna grupa pytań dotyczyła integracji europejskiej i jej wpływu na kontakty wzajemne Polaków i Słowaków.
Na pytanie, czy podobna droga akcesji Polski i Słowacji do UE zbliżyła nasze
4 Warto w tym miejscu wspomnieć, że Zakłady Škoda zostały założone pod koniec XIX wieku w czeskim Pilźnie, a obecnie, od 1991, roku zakłady należą do koncernu Volkswagena. Trudno zatem mówić, że škoda jest produktem słowackim, przyjęłam jednak, że jest to produkt charakterystyczny ze względu na dużą ilość samochodów tej marki występujących w Słowacji.
Marta Ulbrych
narody, zarówno 70% Polaków jak i 70% Słowaków dało odpowiedź pozytywną. Jedynie 20% polskich i 13% słowackich ankietowanych zaznaczyło odpowiedź „nie”, pozostałe osoby wybrały wariant „nie orientuje się”. Jednocześnie 74% Polaków i 67% Słowaków uważa, że wejście do UE wpłynęło pozytywnie na współpracę polsko-słowacką.
Blisko 84% polskich i jedynie 50% słowackich respondentów zadeklarowało znajomość pojęcia polityki regionalnej5. Polacy ponadto w 50% widzą efekty współ-pracy przygranicznej obu narodów. Są to przede wszystkim: modernizacja połączeń komunikacyjnych i budowa nowych dróg oraz rozwój turystyki i wymiana młodzieży akademickiej. Słowacy w przeważającej większości, bo aż w 84%, nie zauważają efektów współpracy przygranicznej. Pozostałe 16% ankietowanych dostrzega skutki rozwoju współpracy gospodarczej poprzez poszerzenie kontaktów handlowych.
Według ankietowanych Polaków współpraca powinna rozwijać się najprężniej na poziomie przedsiębiorstw (taka odpowiedź pojawiła się w 48% ankiet), uczelni (28%) oraz samorządów (26%). Zdaniem Słowaków natomiast, współpracować powinny przede wszystkim uczelnie wyższe (37%), przedsiębiorcy (30%), oraz samorządowcy (26%).
Niewielka grupa słowackich ankietowanych (7%) zaznaczyła odpowiedź „inne jednostki”, nie sprecyzowała jednak o jakie właściwie chodzi.
W zasadzie wszyscy ankietowani, bo 100% Polaków i 29 na 30 Słowaków uważa, że Euroregion „Beskidy” powinien rozwijać się nadal. Głównie ze względu na lepsze możliwości wspierania finansowego i organizacyjnego inicjatyw lokalnych, a przez to poprawę sytuacji mieszkańców regionu. Działania podejmowane w ramach Euroregionu wpływają ponadto na lepsze warunki współpracy przedsiębiorców, co w konsekwencji stwarza nowe miejsca pracy. Ważnym argumentem „za” jest także rozwój turystyki poprzez promowanie regionu jako całości i podejmowanie wspólnych działań zmierzających
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników przeprowadzonej ankiety.
Wykres 1. Ocena znajomości Słowacji przez Polaków i Polski przez Słowaków
5 Ta 34% rozbieżność między odpowiedziami polskimi a słowackimi może wynikać z profili obu uczelni i programu studiów. Studenci Wyższej Szkoły Administracji w Bielsku Białej mają w programie studiów przedmiot polityka regionalna, natomiast ankietowani studenci słowaccy nie mają takiego przedmiotu.
Wzajemne postrzeganie Polaków i Słowaków
do uatrakcyjnienia oferty turystycznej. Ankietowani zaznaczyli jednak, że wszystkie podejmowane działania muszą mieć na uwadze ochronę środowiska naturalnego. Takie odpowiedzi świadczą o dojrzałym podejściu do kwestii zanieczyszczenia środowiska i stwarzają podstawę, aby sądzić, że ten temat nie będzie w przyszłości zaniedbywany i lekceważony.
Na pytanie, w jaki sposób zacieśnić kontakty między obu narodami, odpowiedzi obu stron były bardzo podobne. Najczęściej pojawiła się opinia, że współpracę należy rozpocząć już na poziomie szkół średnich i wyższych. Na tym etapie powinny być przekazywane wiadomości o historii i kulturze obu narodów, tak aby zwalczać stereotypy i zainteresować młodzież krajem sąsiada. Współpraca taka powinna polegać na orga-nizowaniu wspólnych konferencji, wymianie studentów, praktykach studenckich oraz na realizacji wspólnych projektów o charakterze nie tylko naukowy, ale także sportowym i kulturalnym. Odpowiedzi te doskonale korespondują z wynikami dotyczącymi pytania o poziom organizacyjny, na którym powinna rozwijać się współpraca obu narodów.
W obu przypadkach szkoły wyższe zajmowały wysokie miejsce w klasyfikacji. Re-spondenci świadomie, a być może intuicyjnie, podkreślają tym samym rolę uczelni i szkół w rozwoju wzajemnych kontaktów.
Studenci dostrzegają także brak informacji w środkach masowego przekazu o planowanych imprezach i bieżących wydarzeniach po obu stronach granicy. Należy przy tym podejmować więcej wspólnych działań o wymiarze gospodarczym i zmodernizować infrastrukturę łączącą oba kraje. Potrzebne jest współdziałanie w reklamowaniu regionu jako całości poprzez tworzenie wspólnych akcji promocyjnych.
Celem kolejnej grupy pytań jest ukazanie atrakcyjności Polski dla Słowaków i Słowacji dla Polaków na tle innych krajów. I tak jedynie 20% Polaków i 23% Słowaków chciałoby studiować odpowiednio w Słowacji i w Polsce. Wybór takiej odpowiedzi był argumentowany chęcią poznania kultury i języka oraz zdobycia nowego doświadczenia.
Okazuje się, że główną przyczyną niechęci podjęcia studiów jest bariera językowa.
W kilku ankietach pojawiły się także odpowiedzi, że w Słowacji nie ma tak dobrych szkół wyższych jak w Polsce, a co ciekawe, w słowackich ankietach znajdujemy analogiczny kierunek rozumowania, który podaje, że system szkolnictwa wyższego w Polsce jest gorszy aniżeli w Słowacji.
W następnym punkcie, odpowiedź polegała na wyborze kraju, w którym ankie-towani chcieliby studiować. Dostępne warianty odpowiedzi to: „Słowacja”/”Polska”,
„Czechy”, „Węgry”, „Niemcy” i „inne” (patrz wykres 2.).
Połowa polskich studentów wybrała wariant „inne”, a wśród krajów najczęściej wymieniane były: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Hiszpania. Z pozostałych możliwości wybierano w kolejności Niemcy (24%), Węgry (16%) i Słowację (10%).
Ankietowani uważają, że podjęcie studiów w Niemczech da im wyższe kwalifikacje, a tym samym lepszy start na rynku pracy. Węgry wybierano głównie ze względu na fakt, że jest to kraj ciekawy kulturowo i mieszkają tam sympatyczni ludzie. Osoby, które chciałyby studiować na Słowacji mają tam rodzinę lub uważają, że jest to kraj najbliższy nam językowo i kulturowo.
Słowacy najczęściej, czyli w 44%, wybierali Czechy jako kraj, w którym skłonni byliby podjąć naukę. Powodem takiego wyboru jest brak barier językowych, bliskość geograficzna i kulturowa, wspólna historia oraz podobny system studiów. 37%
Marta Ulbrych
ankietowanych Słowaków chciałoby studiować w Niemczech, głównie ze względu na fakt, że uczą się języka niemieckiego oraz chcą poznać inną kulturę. W kilku słowackich ankietach pojawiły się odpowiedzi podobne jak w polskich, tzn. wybrano Niemcy jako kraj, który daje największe możliwości rozwoju naukowego, a później perspektywę podjęcia pracy. Wariant
„inne” wybrało 16% słowackich respondentów, głównie ze względu na chęć poznania innego języka i kultury oraz zdobycie doświadczenia. Wskazywanymi krajami były: USA, Francja, Wielka Brytania i Irlandia. Zaledwie w jednej ankiecie wybrana została Polska ze względu na bliskość geograficzną.
Z zestawienia wyników dwóch poprzednich pytań widać, że o ile w sytuacji, kiedy studenci mają wybrać jeden z wariantów: „tak, chcę studiować na Słowacji/w Polsce”
lub „nie chcę”, statystyki wyglądają zupełnie inaczej aniżeli w następnym pytaniu, gdzie istnieje już możliwość wyboru innego państwa. Świadczy to o mniejszej atrakcyjności Słowacji dla Polaków i Polski dla Słowaków na tle innych wymienionych krajów.
Kolejne pytanie dotyczy chęci i możliwości podjęcia pracy na Słowacji i w Polsce.
W tym przypadku 10% Polaków zadeklarowało, że nie podjęłoby pracy na Słowacji, a 73%
zdecydowałoby się na takie rozwiązanie jedynie w sytuacji niemożności znalezienia pracy w kraju. Pozostałe 17% może pracować na Słowacji, o ile otrzyma lepsze warunki pracy oraz szybszą perspektywę rozwoju zawodowego, a przez to i finansowego. 13% Słowaków ma podobne podejście, tzn. bez wahania podjęliby pracę w Polsce, gdyby była to oferta atrakcyjna i dająca możliwość awansu. 18 osób, czyli 60% ankietowanych wybrałoby Polskę jedynie w przypadku braku pracy w kraju. Pozostałe osoby chcą zostać na Słowacji i nie widzą możliwości wyjazdu do Polski w celu poszukiwania pracy. Statystyki te odzwierciedlają wciąż małą mobilność pracowników w badanym regionie, należy przy tym pamiętać, że tendencje w gospodarce światowej są zupełnie odwrotne.
Ankietę kończy prośba o podanie 3 cech charakterystycznych dla danego narodu.
Niewiele ponad jedną czwartą polskich respondentów (tj. 27%) odpowiedziało, że brak jest wyraźnych cech, które można byłoby przypisać Słowakom. Pozostali wymieniali cechy takie, jak: towarzyski bezkonfliktowy, miły i pracowity. Kilku ankietowanych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników przeprowadzonej ankiety.
Wykres 2. Kraj, do którego ankietowani chcieliby pojechać w ramach wymiany studentów
Wzajemne postrzeganie Polaków i Słowaków
uważa, że Słowacy są podobni do Polaków, tylko nieco spokojniejsi.
Słowacy są niestety bardziej krytyczni wobec narodu polskiego. Oczywiście i tutaj pojawiały się cechy dodatnie, takie jak życzliwość, religijność, uczciwość, zaradność, przedsiębiorczość i komunikatywność. Podawano jednak także cechy, które nie świadczą dobrze o Polakach, jak chociażby alkoholik, flegmatyk czy egoista.
Pomimo małego zakresu badań wyniki ankiety pokazują jednoznacznie, że zarówno przeciętny młody Polak słabo zna Słowację, jak i przeciętny młody Słowak mało wie o Polsce. Pomiędzy oboma narodami zachodzi wiele procesów politycznych i gospodarczych, jednak mimo to nadal w wyobrażeniach zbiorowych Słowacja Polakom i Polska Słowakom jawią się dość mgliście. Taki stan rzeczy, w przypadku Polaków, jest zapewne wynikiem faktu, że w przeszłości byliśmy wciąż „rozerwani” między Wschodem a Zachodem. Równocześnie dla Słowacji Polska nigdy nie była podstawowym kierunkiem zainteresowań politycznych.
Budujący jest jednak fakt, że choć ankietowani przyznają się do słabej znajomości sąsiada, to równocześnie wykazują chęć szerszego poznania historii i kultury narodu sąsiedniego. Niemniej jednak w sytuacji wyboru między Słowacją/Polską a innym kra-jem, wciąż wybierany jest ten inny kraj. Można zatem pokusić się o refleksję, że być mo-że mentalność obu narodów, kultura i język są tak podobne, mo-że nie traktujemy sąsiada jak obcokrajowca. Wówczas zrozumiałe jest, że kraj odległy kulturowo staje się jednocześnie bardziej atrakcyjny, właśnie z powodu swojej odmienności.
Bibliografia
1. Encyklopedia geograficzna świata - Europa, V, A. Jelonek (red.), Kraków 1998 r.
2. Leksykon państw świata ’93/94, Dortmund-Warszawa 1993 r.
3. W.Rusin, Słowacja, praktyczny przewodnik, Bielsko-Biała 2002 r.
Mgr Marta Ulbrych
– absolwentka Akademii Ekonomicznej w Krakowie, kierunku międzynarodowe stosunki gospodarcze o specjalności handel zagraniczny. Obecnie zatrudniona w Wyższej Szkole Administracji w Bielsku-Białej na stanowisku asystenta.
Marta Ulbrych