Przeszłość i dzień dzisiejszy górali czadeckich

Marek Skawiński

Przeszłość i dzień dzisiejszy górali czadeckich

Jedną z dwunastu grup etnograficznych górali polskich są górale czadeccy. Celem niniejszego opracowania jest kompleksowa prezentacja tejże grupy etnograficznej tzn.

obszaru zasiedlenia, przebiegu procesu osadniczego, procesów wychodźczych i migra-cyjnych w latach 1803-1949, przemian narodowościowych (wynarodowienia i asymi-lacji) w Czadeckiem oraz aktualnego stanu tej grupy. Ponieważ górale czadeccy sta-nowią jedną z grup górali polskich, celową jest na wstępie, charakterystyka Góralszczyzny Polskiej.

Góralszczyzna Polska – zarys problemu

Góralszczyzna Polska zajmuje południową część polskiego obszaru etnicznego, tę która położona jest w południowo-zachodniej części Małopolski, na Śląsku Cieszyńskim, ale też poza granicami Rzeczypospolitej, wyrokiem historii bądź w wyniku późniejszego osadnictwa, w Republice Czeskiej, na Słowacji, w Rumunii, na Ukrainie, Węgrzech i by-łej Jugosławii. Tamże, Górale Polscy¹ stanowią cząstkę (Ukraina), wyraźną (Republika Czeska, b. Jugosławia, Węgry) bądź zasadniczą część składową (Słowacja², Rumunia) polskiej mniejszości narodowej, a dziedzictwo kulturowe, mowa, doświadczenia historyczne Górali Polskich tamże, stanowią zarazem na tych terenach o obliczu polskości w ogóle³.

1 Pisownia Góral wielką literą jest wyróżnikiem etnograficznym konkretnej części etnikum polskiego, w odróżnieniu od określenia góral pisanego małą literą, oznaczającego mieszkańca gór. Jest to uwaga istotna, bowiem o ile w obrębie narodu polskiego wyróżnia się Góralszczyznę Polską, a Rusini karpaccy (Łemkowie, Bojkowie, Rusini podkarpaccy i Huculi) stanowią Góralszczyznę Ruską (czy to traktowaną jako samodzielną grupę etniczną podlegającą procesom narodotwórczym – do tego poglądu osobiście się skłaniam, czy też góralską część narodu ukraińskiego), to np. góralszczyzny słowackiej obejmującej określoną część narodu słowackiego, w charakterystyczny sposób wyodrębniającej się kulturowo, nie sposób wyróżnić. Ciekawe jest jednak w terminologii słowackiej coś innego. Otóż, północna część Słowacji zamieszkana jest przez Górali Polskich i tę społeczność w języku słowackim określa się słowem Gorale, podczas gdy mieszkańcy gór jako tacy to horale. Dzięki temu, niezależnie od świadomości narodowej Polaków na Słowacji (a autochtoniczni Polacy tamże to prawie wyłącznie Górale Polscy, zaś słowakizacja wymierzona w Polaków od niemal dwóch wieków przede wszystkim zdeformowała ich świadomość narodową, nie zaś język czy ciągłość pochodzenia etnicznego), termin Goral jest wyróżnikiem polskości rozumianej w sensie etnicznym. Jest to istotne dla badacza stosunków etnicznych Słowacji. Pewne wspólne cechy kulturowe Polaków i Słowaków są przede wszystkim związane z elementami wołoskimi wspólnymi dla obu tych narodów na terenach górskich w Karpatach.

2 Zob.M. Skawiński, Polacy na Słowacji, „Płaj”, 1998, 16, s.60-101.

3 Szerzej zob. M.Skawiński, Górale Polscy w Europie Środkowej – informacje podstawowe, 2000, IX, s.27-36.

Marek Skawiński

Polacy są jedną grupą etniczną, która ze względu na wysoki stopień świadomości ustrukturowania społecznego stanowi naród⁴. Podział na podstawowe grupy etno-graficzne, których jest kilka (Małopolanie, Ślązacy, Łęczycanie i Sieradzanie, Mazurzy, Wielkopolanie, Pomorzanie, Kresowiacy, Nowe grupy osadnicze) jest wypadkową pierwotnego podziału etnosu polskiego na plemiona oraz procesów historycznych (osa-dniczych i politycznych), a także kulturowych. Podstawowe grupy etnograficzne dzielą się na grupy kolejnych rzędów, w zależności od zróżnicowania kulturowego, histo-rycznego i dialektalnego.

Górale Polscy są zespołem grup etnograficznych, o tyle specyficznym, że po części przynależnym do Małopolan, a po części do Ślązaków. Jest to rezultat genezy tej grupy etnograficznej, genezy silniej niż w pozostałych przypadkach nawiązującej do środowiska przyrodniczego. Na obszarze na ogół nizinnej (rzadziej wyżynnej) Polski czynniki fizyczno-geograficzne rzadko warunkowały podziały kulturowe, a już na pewno nie tak ściśle, w mikroskali jak dzieje się to w przypadku Górali Polskich.

Gospodarka pasterska, która wycisnęła swe piętno na obliczu kulturowym ludności związana była z określonymi warunkami środowiskowymi, konkretnie warunkami górskimi jako właściwymi dla tego rodzaju gospodarowania. Stąd właśnie północny zasięg Góralszczyzny Polskiej dość dobrze pokrywa się z fizyczno-geograficzną granicą między pogórzem a górami.⁵ Natomiast oblicze językowe, a właściwie dialektalne, wyróżnia Góralszczyznę w tym zakresie, gdzie owa podstawowa przyczyna zaistnienia odrębności etnograficznej odgrywa rolę, tzn. w warstwie leksykalnej, w zakresie doty-czącym zwłaszcza terminologii gospodarczej (pasterskiej), a także lepszym niż na obszarach sąsiednich zachowaniem gwarowej formy języka polskiego w postaci żywej, stosowanej. Natomiast zróżnicowanie dialektalne Góralszczyzny Polskiej jest przede wszystkim odbiciem kierunków pochodzenia (zasiedlenia), a w dalszej kolejności warstwy wołoskiej, w mniejszym stopniu węgierskiej, ruskiej, słowackiej w zakresie terminologii gospodarczej i kulturowej oraz naleciałości, także niemieckich.

Rodzi się zarazem pytanie: które cechy na obszarze Góralszczyzny są istotniejsze:

te, które kulturowo wyróżniają w obrębie Polaków jego gałąź śląską i małopolską, czy też te wspólne dla całej Góralszczyzny? Janusz Kamocki, autor całościowej systematyki etnograficznej Górali Polskich twierdzi: Wspólne cechy kulturowe powodujące tę góralskość ich kultury są znacznie silniejsze aniżeli cechy wypływające z przynależności do śląskiej lub małopolskiej gałęzi narodu⁶. Górale czadeccy są grupą wyjątkową w tym sensie, iż powstałą w wyniku osadnictwa śląskiego oraz małopolskiego, co w szczególności dotyczy wsi Czarne Beskidzkie i Oszczadnica (Oščadnica).

Procesy historyczne, kultura i zjawiska językowe charakteryzują się pewną dynamiką zmienną w przestrzeni i czasie, stąd też istnieją obszary przejściowe górali i grup sąsiednich, a także cała paleta zróżnicowania i wzajemnych wpływów w obrębie

4 Por. hasła: etnos, grupa etniczna, grupa etnograficzna, w: Słownik etnologiczny, Zofia Staszczak (red.), Warszawa-Poznań 1987, s.110-111,139-144.

5 Jest to zresztą w pełni widoczne dla południowej i północnej granicy góralszczyzny ruskiej. Wspólny jest tu element wołoski, przy czym w przypadku Rusinów to jest przede wszystkim substrat etniczny, podczas gdy w przypadku Polaków jest on obecny w wyniku dyfuzji kultury, a jedynie w pewnym stopniu i na niektórych terenach także jako substrat etniczny. Dotyczy to także znacznej części Słowaków, ale góralszczyzna słowacka nie jest wydzielana.

6 J.Kamocki, Z etnografii Karpat Polskich, Warszawa 2000, s.20.

Przeszłość i dzień dzisiejszy górali czadeckich

Góralszczyzny między jej poszczególnymi grupami. Podział na grupy etnograficzne w obrębie Góralszczyzny dokonuje się w oparciu o szereg kryteriów i w konkretnych przypadkach są one różne. Wyróżnia się następujące czynniki: granice historyczne państw i regionów (starostw, komitatów), zróżnicowanie kulturowe – materialne (w szczególności strój) i duchowe, zróżnicowanie dialektalne, czynniki fizyczno-geograficzne; różne są też czynniki przesądzające o tożsamości grupowej, a także sama siła tej tożsamości.

Poszczególne podstawowe grupy góralskie także można klasyfikować pod kątem wewnętrznego zróżnicowania oraz skali, zasięgu i charakteru wpływów grup sąsiednich.

Nakreślę je tu na przykładzie górali czadeckich, nie wychodząc na razie poza formę zarysu.

Zarys ów ma bowiem służyć podstawowej orientacji czytelnika podczas szczegółowego omawiania kolejnych aspektów, w dalszej części opracowania.

Górale Czadeccy – informacje podstawowe

Ich podstawowym obszarem zasiedlenia jest dorzecze górnej Kisucy (Kysucy) na Słowacji. Grupa ta wytworzyła się z prądów osadniczych prowadzących w XVI w.

ze Śląska Cieszyńskiego i Żywiecczyzny. Oblicze kulturowe pochodne góralom śląskim bądź żywieckim jest tu modyfikowane przez wpływy słowackie, niezależnie od tego, że obszar zasiedlenia górali czadeckich skurczył się znacznie z rozległego terenu od źródeł Kisucy po granicę z Orawą i Turcem przed dwustu laty oraz całego dorzecza Kisucy powyżej miasta Czaca wraz ze skrawkami przy granicy z Orawą przed stu laty do obecnych czterech wsi na wschód od Czacy (Skalite, Czarne Beskidzkie, Świerczynowiec, Oszczadnica) i przysiółków na północny zachód od Czacy⁷ przy granicy z Republiką Czeską⁸ oraz oderwanej od tego terenu Wychylówki (Vychylovky) przy granicy z Ora-wą⁹. W sensie dialektalnym i kulturowym Skalite i Wychylówka nawiązują do górali żywieckich, zachodnia część regionu do górali śląskich zaś mieszany bądź odrębny

7 W językowej świadomości mieszkańców polskiej części Euroregionu „Beskidy” funkcjonuje i w powszech-nym użyciu jest nazwa Czadca, której wydawnictwa poprawnościowe nie odnotowują. Autor używa poprawnej,tradycyjnej formy Czaca; zob. słownik przygotowany przez „Komisję standaryzacji nazw geograficznych poza granicami Polski przy MEN” – Polskie nazwy geograficzne świata. Europa (bez Europy Wschodniej) cz. 1., J.Kondracki i in.(red.), Warszawa 1994, s.60; słownik ortograficzny podaje Czaca (miejscowość), czadecki (od: Czaca), zob. Nowy słownik ortograficzny PWN, E.Polański (red.), Warszawa 2003, s.113; W pozostałych artykułach zachowujemy zgodnie z wolą autorów nazwę Czadca, jako świadectwo kształtowania się nowego standardu językowego [przyp. red.]

8 Pierwsza współczesna charakterystyka współczesnego obszaru zasiedlenia etnicznego, zob. M.Skawiński, Górale czadeccy (3), „Myśl Polska”, 2001, dod. „Myśl Polska o Kresach”, 1(80), s.IV oraz w przypisach rzeczowych do edycji źródła: T.M.Trajdos, M.Skawiński, Memoriał Karola Ripy z 1933 roku o sytuacji Polaków na Słowacji, „Mazowieckie Studia Humanistyczne”, 2000, 1-2, s.139-186.

9 Utrzymanie polskiego charakteru etnicznego na peryferiach zasiedlonej niegdyś także przez Polaków zlewni dolnej Kisucy, czego przejawem jest obecnie przejściowy polsko-słowacki charakter mowy Wychylówki, zostało dostrzeżone dopiero przez Pawła Szczotkę: P.Szczotka, Z językowego pogranicza polsko-słowackiego (słowacka Nowa Bystrzyca i jej osady – gwara kisucka, góralska czy pasmo przejściowe kisucko-małopolskie),

„Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, 2001, XXXVII, s.129-141. Por. obserwacje autora z zasięgiem osadnictwa polskiego ustalonym w rezultacie prac badawczych: M. Gotkiewicz, Ruchy migracyjne polskich górali po południowej stronie Beskidu, „Folia Geographica. Series Geographica Oeconomica”, 1969, II, mapa 3.

po s.42. Znakomite to studium stanowi pewnego rodzaju syntezę badań autora na tytułowy temat. W związku z tym na uwagę zasługują również: idem, Migracje ludności polskiej na południową stronę Karpat, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace geograficzne”, 1962, 10, s.177-185; idem, Migracje górali czadeckich w XIX i XX wieku, „Czasopismo Geograficzne”, 1967, XXXVIII, 3, s.3-22.

Marek Skawiński

charakter będący wynikiem osadnictwa z obydwu regionów noszą odpowiednio Czarne Beskidzkie i Oszczadnica. Jednakże odrębność polityczna od zarania dziejów tej grupy jest wyróżnikiem jej tożsamości, stąd granica polityczna jest właściwym kryterium dla rozgraniczenia od górali śląskich na północy i żywieckich na wschodzie (Wychylówka od wschodu sąsiaduje z Orawianami). Od południa sąsiadami górali czadeckich są Słowacy, a od zachodu ludność czeska, tzw. wałaska i laska (etnicznie czeska z substratem, odpowiednio wołoskim i – prawdopodobnie – polskim).

Znaczna część górali czadeckich w XIX wieku wyjechała na Bukowinę, obecnie stanowiącą pogranicze ukraińsko-rumuńskie, skąd w końcu XIX kolejne grupy zasiedliły północną Bośnię i Slawonię (b. Jugosławia), a także Paranę (Brazylia). Wychodźstwo z Czadeckiego miało kapitalne znaczenie dla uratowania polskości tej grupy etnograficznej, w sytuacji, gdy Polska ostatecznie nie odzyskała żadnego fragmentu Czadeckiego.

Słowakizacja, poza krótkim epizodem, nie dosięgnęła górali czadeckich ani na Bukowinie, ani w b. Jugosławii. Większa część tej społeczności została repatriowana na Ziemie Odzyskane (37 miejscowości, z czego w trzech stanowią większość), część zamieszkuje kilka wsi na Bukowinie i w Bośni, nieliczni przenieśli się na Słowację i do Czech¹⁰. Dwa wieki wychodźstwa górali czadeckich utrwaliły odrębny charakter tej grupy etnograficznej, różny od grup, z których ta się wytworzyła, a także z nowymi wpływami (rumuńskimi i ukraińskimi) w miejsce słowackich.

Odnośnie do najnowszej historii, polska działalność narodowa zainicjowana w Czadeckiem w 1888 r. została przez władze węgierskie udaremniona. Natomiast poza epizodem w 1918 r., fragment Skalitego, Czarnego Beskidzkiego i Świerczynowca należał do Polski w latach 1938-39¹¹.

Oddział Górali Czadeckich Związku Podhalan powołany został w Złotniku na granicy Łużyc i Dolnego Śląska, przez górali czadeckich repatriowanych z Bukowiny rumuńskiej.

Przejdźmy zatem do charakterystyki podstawowego obszaru zasiedlenia górali czadeckich, stanowiącego tj. terytorium określanego, krótkim mianem Czadeckie, jego historii politycznej, procesu zasiedlenia oraz przemian narodowościowych po dzień dzisiejszy.

Czadeckie

Jednym z obszarów zwartego polskiego zasiedlenia etnicznego na Słowacji jest Czadeckie. Ustępuje wprawdzie liczebnie Spiszowi i Orawie, niemniej jednak region ten i zamieszkujący go nasi rodacy godzien jest uwagi, może właśnie dlatego, że jest jeszcze bardziej zapomniany niż Spisz i Orawa. Obszar ten położony jest w północno-zachodniej Słowacji, przy granicy z Polską i Republiką Czeską, w kotlinie pomiędzy Beskidem Żywieckim, Beskidem Śląsko-Morawskim, a Jawornikami, o długości niespełna 50 km i maksymalnej szerokości ok. 15 km. Ziemia Czadecka, w znaczeniu przyjętym w

pol-10 Zob. M.Skawiński, Górale czadeccy wczoraj i dziś, „Podhalanin”, 2004, 3(9), s.1,12-14.

11 Szczegółowy przebieg wyznaczonej wówczas granicy państwowej zob. Protokoł delimitacyjny granicy państwowej, pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Republiką Czechosłowacką, [mps powiel.], Zbiory Graficzne i Kartograficzne BJ, sygn. 244572 III., a także M.Skawiński, mapa: Zmiana granicy polsko-czechosłowackiej (1938 r.) do: J.M.Roszkowski, Kształtowanie się południowej granicy Polski na odcinku słowackim 1918-1938, w: Od Zaolzia po Jaworzynę. Rewindykacje graniczne jesienią 1938 roku, R.Kowalski, (red.), seria „Prace Komisji Historii Wojskowości”, III, Nowy Targ 2004, s.67.

Przeszłość i dzień dzisiejszy górali czadeckich

skiej literaturze przedmiotu, obejmuje prawie całe dorzecze Kisucy powyżej Krasna nad Kisucą. Niewielki ten region od północy sąsiaduje ze Śląskiem Cieszyńskim, a od wschodu z Żywiecczyzną. Położony jest zarazem w obrębie dorzecza Wagu – głównej rzeki zachodniej Słowacji.

Obecność polska nad Wagiem datuje się od roku 1000, kiedy to gród Trenczyn został wyznaczony na uposażenie biskupstwa wrocławskiego. Potwierdza to bulla papieska z 1155 r. Jednakże w połowie XII wieku Trenczyn znajdował się już w składzie diecezji nitrzańskiej należącej do Węgier. Z tzw. Prowincji Wag Polska utrzymała tylko dorzecze Kisucy. Ta północna część Poważa, niezasiedlona jeszcze, wchodziła w skład Księstwa Opolskiego, a po jego podziale, należała do Księstwa Cieszyńskiego. Dokument Beli IV z 1244 r. mówi o granicy polsko-węgierskiej między górnym biegiem Kisucy, a Wagiem, co potwierdza linia zamków obronnych, tzw. straży z tamtego okresu, położonych nad Wagiem. Kolonizację węgierską (elementem słowackim) od ujścia Kisucy w górę tej rzeki prowadziły dominia Budzatyn i Streczno, położone nad Wagiem. Z czasem kolonizacja ta doszła do granic dóbr kameralnych Księstwa Cieszyńskiego. Spory graniczne rozpoczęły się, gdy ekspansja węgierska sięgnęła ujścia Oszczadnicy do Kisucy. Kwestia granicy została uregulowana w 1417 r. Wydaniem tzw. instrumentu reambulacyjnego, który ściśle określał granicę między Śląskiem Cieszyńskim, a Węgrami na linii potoków Predmier, Kisuca, Oszczadnica.

Mimo włączenia Poważa do Węgier przez pewien czas panami na zamkach powaskich byli przedstawiciele polskiej szlachty: w połowie XIV wieku na Bytczy i Letawie Borzywoj Skrzyński i Wojtek z Barwałdu, a w latach 1389-1438 hrabią trenczyńskim i „panem całego Wagu” był Ścibor Ostoja ze Ściborzyc¹².

Zasadnicza akcja kolonizacyjna w Czadeckiem miała miejsce od połowy XVI, a zwłaszcza w XVII wieku. Przez 250 lat poprzedzających ten okres ludność słowacka zasiedlała jedynie tereny położone bezpośrednio na północ od Żyliny. Znaczącym ośrodkiem, lokowanym w 1321 r. stało się Krasno nad Kisucą. Tu nastąpiło zetknięcie się pierwszych osadników słowackich z osadnikami polskimi. W XIII lub XIV wieku Polacy założyli Dragoszankę, a następnie Podzawozy, a w końcu XIV w. Gorzelicę (obecnie dzielnice Czacy)¹³. Kolonizacja polska wzmogła się po najazdach tatarskich i kozackich w 1654 roku na wsie Małopolski. Wiele rodzin uciekło wtedy do majątków na Górnych Węgrzech, na terenie komitatów Spisz, Szarysz, Gemer, Liptów i Trenczyn. Drugą przyczyną było analogiczne jak na Orawie zbiegostwo chłopów z dóbr żywieckich Mikołaja Komorowskiego. Według źródeł, nie było komitatu graniczącego z Polską, do którego nie zbiegaliby górale żywieccy, a także chłopi z księstw: zatorskiego i oświęcimskiego. Do kolonizacji Czadeckiego przyczyniły się także ucieczki chłopów ze Śląska Cieszyńskiego, mające miejsce przede wszystkim w II poł. XVII wieku¹⁴.

Założone przez Polaków wsie charakteryzowały się specyficzną fizjonomią osadniczą. Są to mianowicie łańcuchówki, ale znaczny udział ma osadnictwo rozproszone w formie przysiółków – tzw. kopanic, położonych wysoko nad doliną, zamieszkałych

12 W.Semkowicz, Granica polsko-węgierska w oświetleniu historycznem, „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego”, 1920, XXXVII, s.88-107.

13 R.Master, Kysucký dejepis, Žilina 1927, s.35,38,72; cyt. za M.Gotkiewicz, Polskie osadnictwo Czadeckiego i Orawy, Katowice 1938, s.28-29.

14 Ibidem, s.29-33.

Marek Skawiński

przez kilka do kilkudziesięciu osób. Kopanice te noszą nazwy patronimiczne tzn.

pochodzące od nazwisk osadników, czasem miejsca ich pochodzenia. Analiza tych nazw jak i nazwisk zaczerpniętych z ksiąg metrykalnych bądź gromadzkich, akt sądowych i innych dokumentów pozwala prześledzić przebieg i kierunki procesów osadniczych.

Obok Czacy (zał. w 2. poł. XVI w.) wraz z jej obecnymi dzielnicami, Polacy założyli także Skalite (1662 r. – osadnicy z Żywiecczyzny), Czarne Beskidzkie (1662 – osadnictwo śląsko-żywieckie), Świerczynowiec (1658), Oszczadnicę (1712) oraz Rakową (1658), Zakopcze, Podwysoką (1658), Turzówkę (1592) z Kornią i Kłokoczowem, w 1720 r.

Maków, a ponadto polski charakter etniczny nosiły jeszcze Staszków, Oleśna i Wysoka.

Ponadto te wsie zakładali przede wszystkim osadnicy pochodzący ze Śląska Cieszyńskiego.

Polacy mieli też swój udział w kolonizacji obszarów położonych na południe od Czacy.

Obok wspomnianego już Krasna dotyczy to także Klubiny, Zborowa, Starej i Nowej Bystrzycy, a także Kubikowej i Górnej Tyżiny (obecnie części odpowiednio Białej i Terchowej).¹⁵ Na tym obszarze wszakże ludność polska uległa (pomijając wspomnianą wcześniej Wychylówkę) naturalnej asymilacji, podobnie jak w szeregu wsi koło Zwolenia i na pograniczu Liptowa ze Spiszem.

Paradoksalnie, osadnictwo polskie stanowiło czynnik ekspansji politycznej Węgier. Tak w XV, jak w XVI i XVII wieku, mimo linii granicznej z 1417 roku, od strony węgierskiej robiono wypady w stronę Jabłonkowa celem przesunięcia granicy w kierunku wododziału europejskiego. Osadnicy, masowo kolonizujący od drugiej połowy XVI wieku węgierską część Czadeckiego, dokonywali systematycznych wyrębów lasów po stronie śląskiej, uszczuplając jej stan posiadania. Doprowadziło to do konfliktów. Komisje badające problem zbierały się co jakiś czas i potwierdzały rozgraniczenie z 1417 roku.

W latach 1676-1712, w związku z panującą na terenie Węgier zarazą, na spornym terenie zaciągnięto tzw. kordon kontumacyjny. Mimo to wyręby lasów i zasiedlanie dóbr śląskich od strony Węgier, trwały.

W pierwszej połowie XVIII w. Węgry poważnie naruszyły granicę ze Śląskiem Cieszyńskim, ustaloną w 1417 r. Prezentuje to mapa J. W. Wielanda wydana w 1736 r.

pt. „Nowe i dokładne wyznaczenie granic Księstwa Cieszyńskiego”. Granica z 1417 r.

przebiegała rzekami Predmier, Kisuca i Oszczadnica. Południowo-wschodnia część tego obszaru – między potokami Skalitem i Oszczadnicą jest określana jako „obszar ten, niegdyś należący do Śląska, powinien być odzyskany”, choć jeszcze w XVIII w. komisje graniczne potwierdzały jego przynależność do Śląska. Przebiegająca na północ od Oszczadnicy linia potoku Skalite została zresztą przez Wielanda określona jako „linia, której prawdziwość Ślązacy udowodnić mogą”, że też nie stanowiła już wtedy granicy. Dopiero kolejna linia, na całym odcinku przesunięta w stosunku od granicy prawnie obowiązującej to „granica, która obecnie i przez Węgry i przez Śląsk jest właśnie przestrzegana”. Wreszcie linia wododziału europejskiego wraz z przełęczą Jabłonkowską, mającą podstawowe znaczenie strategiczne to „granica uważana przez Węgry za właściwą”. W 1772 r. cesarzowa Maria Teresa powołała komisję, która dokonała wizji lokalnej. Ustalona w następstwie tego granica potwierdziła status quo sankcjonując tym samym bezprawne nabytki Węgier¹⁶. Granica ta obowiązuje do dziś, teraz jako północna granica Słowacji na odcinku śląskim

15 Ibidem; idem, Ruchy migracyjne..., mapa 3.

16 Idem, Polskie…, s.33-36.

Przeszłość i dzień dzisiejszy górali czadeckich

i przebiega południowymi stokami grzbietu stanowiącego wododział europejski (a nie samym wododziałem).

Społeczność polska zamieszkująca w sposób zwarty region czadecki, stanowiąca tamże ludność autochtoniczną stała się w drugiej połowie XIX wieku przedmiotem badań. Alois Votěch Šembera w wydanym we Wiedniu w 1876 r. dziele pt. Mnoho-li jest Čechů, Moravanů a Slováků a kde obývají zawarł wyniki własnych badań nad strukturą etniczną Słowacji¹⁷. Czadeckie, w nakreślonych na wstępie granicach tworzyło powiat z siedzibą w Czacy, z tym, że wsie Maków i Wysoka należały do powiatu bytczańskiego.

Całe Czadeckie liczyło wówczas 31 251 mieszkańców, z czego wg Šembery, 23 946 czyli ok. 77% to Polacy. Znaczny udział inny niż polska narodowości miał wg niego miejsce w Czacy, Makowie i Wysokiej. Korygując dane o przeoczone przez Šemberę Zakopcze, a także Maków i Wysoką, które, jak pokazały późniejsze badania miały charakter polski¹⁸ można stwierdzić, że udział Polaków w regionie wynosił ok. 92%. Faktem jednak po-zostaje, że to czeski językoznawca jako pierwszy, drogą naukowych badań potwierdził etnicznie polskie oblicze Czadeckiego. Kolejnym badaczem również był Czech: František Pastrnek w swym artykule pt. „O nářečí polském v horní stolici Trenčínské” potwierdził polski charakter językowy i etniczny tego regionu.¹⁹ Badania etnograficzne Górali Polskich w Czadeckiem w latach 1893-1898 były dziełem Romana Zawilińskiego. Opublikował je jako „Przyczynek do etnografii Górali polskich w Węgrzech”²⁰. Problematykę historyczno-ludnościową Czadeckiego podjął też Grzegorz Smólski w serii artykułów poświęconych Polakom na Górnych Węgrzech, opublikowanych w latach 1903-1912²¹. Liczbę Polaków w Czadeckiem w 1900 r. oceniał na niespełna 36 tysięcy. Próbę całościowego ujęcia geograficzno-statystycznego ludności polskiej na Górnych Węgrzech stanowił obszerny artykuł Edmunda Kołodziejczyka „Ludność polska na Górnych Węgrzech” opublikowany w 1910 r. gdzie ludność polską w Czadeckiem wg stanu na 1900 rok autor oceniał na 33 396 osób tj. prawie 87% spośród 38 313 mieszkańców, przy czym Czaca była miejscowością polską w około połowie. Obaj autorzy ponownie przeoczyli Zakopcze²². Autor niniejszego

W dokumencie Sprawy narodowościowe Euroregionu Beskidy : materiały z konferencji Przeszłość. Teraźniejszość. Przyszłość Euroregionu Beskidy. (Stron 32-52)