Rozdział 5: E‑czytanie w codziennym doświadczeniu Polaków
5.11 E‑czytanie: próba definicji
Transkrypcje pogłębionych wywiadów indywidualnych poddane zostały dodatkowo szczegółowemu opracowaniu metodą analizy pola semantycznego, w celu wyodrębnienia elementów pozwalających zbudować definicję e‑czytania w takim kształcie, jak rozumieją to – a może raczej: intuicyjnie odczuwają i nazywają – respondenci Zebrany materiał pozwolił na wyodrębnienie dwóch typów definicji: pozytywnej i negatywnej.
W wersji pierwszej jest ono rozumiane następująco:
E‑CZYTANIE, czyli czytanie e‑booków, elektronicznej prasy, artykułów, portali, w internecie, na komputerze, na laptopie, na telefonie, na czytniku, w przeciwieństwie do czytania w wersji papierowej lub spędzania czasu na Facebooku, to fantastyczny wynalazek, jest łatwiejsze, szybsze, praktyczniejsze, wygodne w sensie organizacyjnym, tańsze, bardzo fajne, naturalne, oczywiste, jak poranna kawa i powietrze, jest dla każdego i dla wszystkich. E‑CZYTANIE wiąże się z brakiem ciężaru, konieczności dźwigania książek, wiąże się też z dostosowywaniem czcionki, dobrą jakością druku i obrazu. Nie ma różnicy w zaspokojeniu wiedzy, informacji w wersji E‑CZYTANIA i w wersji papierowej. Niektóre osoby wolą wersję elektroniczną i są w totalnym szoku, że tak dużo osób czyta na e‑czytnikach.
Natomiast ujęcie negatywne brzmi:
E‑CZYTANIE, czyli zużywanie czasu na czytanie na komputerze lub innych urządzeniach, w przeciwieństwie do czytania w sposób tradycyjny, czytania normalnych gazet i czytania tylko papierowych książek, to ślęczenie przed
monitorem, poczytajki, jest niewygodne, problematyczne, kiepawe, bardziej poszatkowane i nie ma końca, nie jest rzeczą intuicyjną i łatwą dla osób starszych, jest formą narzuconą, ma gorszy smak. E‑CZYTANIE wiąże się z brakiem smaku obrazka, koloru, faktury, zapachu papieru, brakiem doświadczania grubości książki, objętości gazety. E‑CZYTANIE i czytanie tradycyjne niosą inne wartości, wymagają innego skupienia, E‑CZYTANIEwybija z toku i rodzi obawy. Niektóre osoby
odrzucają, ograniczają lub nie lubią E‑CZYTANIA.
Powyższe teksty, zgodnie z przyjętą metodologią, zbudowane są z cytowanych wypowiedzi respondentów Na tej podstawie można sformułować definicje syntetyczne, które brzmiałyby następująco:
E‑czytanie (czytanie e‑tekstów, tekstów dostępnych w wersji i/lub w środowisku cyfrowym) jest realizowane na odpowiednim do tego sprzęcie Obejmuje zarówno wnikliwy kontakt z tekstem, jak i jego przeglądanie (z wyłączeniem mediów społecznościowych) E‑czytanie charakteryzuje się takimi cechami, jak wygoda i elastyczność (możliwość dostosowania do indywidualnych potrzeb), lekkość, praktyczność, szybkość, niższe koszty, dostępność dla każdego W aspekcie zdobywania informacji czy rozwijania wiedzy, nie różni się od czytania jako takiego. E‑czytanie niejest tym samym, co czytanie wydań papierowych Bywa niewygodne, „poszatkowane"”, problematyczne, nieintuicyjne, trudniejsze dla osób starszych Kojarzy się z marnowaniem czasu Mniejsza przyjemność z tej formy czytania, co wynika z braku kontaktu z papierem, odczuwania jego faktury i zapachu, odczucia w dłoni Wymaga innego skupienia, niekiedy budzi niechęć
Czy więc e‑czytanie faktycznie różni się od czytania? Zdaniem czytelników, istnieje różnica formalna, wynikająca z konieczności użycia do tego celu potrzebnego sprzętu To z kolei ma dwojakie konsekwencje – z jednej strony jest wygodne, zwłaszcza w podróży i poza domem (choć nie tylko), jeśli można korzystać ze smartfona, tabletu lub czytnika Pozwala oszczędzać wzrok, ale też czas (zwłaszcza przy kupowaniu e‑booków) i miejsce. Z drugiej – wiąże się z rezygnacją ze „zmysłowych przyjemności kontaktu z książką”: jej opracowaniem edytorskim, fakturą, zapachem
Z pewnością jednak dzięki dostępności e‑tekstów czytanie pozostaje jedną z częściej wybieranych form aktywności, także w krótkich chwilach „pomiędzy” zajęciami, w podróży, kolejkach czy przy posiłku Jak wynika z danych uzyskanych w badaniu, kontakt z e‑tekstami dokłada niemal drugie tyle czasu poświęcanego na czytanie. Inną sprawą pozostaje jakość tego czytania, określana przez cel, poziom skupienia, zaangażowanie czytelnika Te składowe nie są jednak zmiennymi różnicującymi czytanie cyfrowe i papierowe, jako że ich wartości są różne niezależnie od nośnika tekstu. To już jednak kwestia odrębnych badań
ZAKOŃCZENIE
Projekt badawczy „Zmiany kultury czytelniczej w kontekście wprowadzenia e‑tekstów i urządzeń pozwalających z nich korzystać” to jedna z niewielu dotychczas podejmowanych na gruncie polskim prób, opisania doświadczeń czytelniczych realizowanych w środowisku cyfrowym i uporządkowania zdobytej w ten sposób wiedzy Przedmiotem badań były tu zmiany zachowań w obrębie czytelnictwa ludycznego, które wynikają z upowszechnienia technologii cyfrowych. Dane jakościowe analizowane były w szerszym kontekście dostępności i popularności e‑tekstów oraz zachowań czytelniczych, który nakreślono na podstawie przeglądu polskiej i zagranicznej literatury przedmiotu z lat 2010-2014 Wspomniany przegląd pozwolił wyodrębnić najczęściej podejmowane wątki badawcze, w tym popularność samych e‑tekstów (głównie e‑booków) i urządzeń używanych do ich czytania – w zależności od cech demograficznych badanej populacji oraz postaw społecznych wobec technologii informacyjno-komunikacyjnych (TIK) – oraz rola bibliotek publicznych w upowszechnianiu i promocji tej formy czytania.
Ze względu na jeden z celów projektu, jakim było poznanie wpływu e‑tekstów na zjawisko dzielenia się książkami lub informacją o nich w środowisku sieciowym, szczególnie ciekawym okazał się wątek „czytania społecznościowego” – czy to w formie synchronicznego komentowania e‑tekstów, czy też realizowanego asynchronicznie – czyli aktywności podejmowanych w świecie wirtualnym lub realnym w konsekwencji przeczytania pewnych tekstów, takich jak komentowanie, tworzenie grup, pisanie fan fiction, organizowanie spotkań itp Tego typu aktywności świadczą pośrednio o poziomie kompetencji cyfrowych i medialnych społeczności gromadzących się wokół pewnych tytułów, autorów czy wątków
Z kolei przegląd raportów z badań czytelniczych (polskich i zagranicznych) pokazał przede wszystkim, jak zmienia się czytelnictwo jako pole badawcze. Upowszechnianie sprzętu i rozwiązań technicznych, sprzyjające popularyzacji pewnych zachowań, w konsekwencji powoduje zwiększenie zakresu badań o zjawiska
dotąd nierejestrowane lub opisywane na bardzo ogólnym poziomie, a także rozwój terminologii naukowej.
Przegląd dyskursu medialnego ujawnił natomiast najpopularniejsze wątki, do których niezmiennie należą: różnice między tekstem a e‑tekstem (z naciskiem na obecność lub brak doświadczeń sensualnych w kontakcie z książką w jednej lub drugiej formie), wpływ czytania z ekranu na pracę umysłową oraz dyskusje na temat przyszłości rynku e‑booków
Przyjęta hipoteza mówiąca o rosnącej popularności e‑tekstów została przynajmniej częściowo potwierdzona Uwzględniając opisywane w rozdziałach badawczych zróżnicowanie czytanych rodzajów i gatunków tekstów, na czytanie e‑tekstów poświęca się łącznie niemal tyle samo czasu, co na kontakt z formą drukowaną Trzeba jednak pamiętać, że większość tego czasu spędzana jest „wyrywkowo”, w dość krótkich interwałach, nad treściami krótszymi, o innym niż literackim charakterze Sprzęt elektroniczny pozwala zajrzeć do nich w tzw. wolnej chwili. Natomiast czytanie książek lub opowiadań odbywa się najczęściej na nośniku tradycyjnym, choć zdecydowanie zależy to od osobistego, subiektywnego wyboru oraz okoliczności
Ci, którzy chętnie korzystają z e‑tekstów, rzadko jednak przekraczają granicę tzw kręgu czytającego „pożyczanie” e‑booków odbywa się zazwyczaj w wąskim gronie również czytających znajomych Respondenci nie byli natomiast przekonani do intensywnego, częstego publikowania komentarzy czy informacji w mediach społecznościowych237 Przynajmniej dość niechętnie o tym mówili Z drugiej strony jednak, choćby z wypowiedzi bibliotekarzy wiadomo, że informacje o łatwodostępnych (w bibliotekach) e‑bookach czy pirackich kopiach tekstów szybko rozchodzą się między zainteresowanymi, zwłaszcza młodszymi użytkownikami Wypowiedzi bibliotekarzy potwierdzają też pośrednio potencjał popularyzacji e‑booków wśród użytkowników, silnie zależny od jakości zbiorów i wielości dostępnych tytułów oraz od umiejętności (czytaj: odpowiednich szkoleń)
237 Co odpowiada przywoływanej przez Magdalenę Szpunar regule 90-9-1: w serwisach społecznego tworzenia informacji 1% internautów faktycznie tworzy treści, 9% je modyfikuje, a 90% jedynie przegląda Zob Tejże, Nowe‑stare medium, op. cit., s. 84-85.
bibliotekarzy i użytkowników, czy wreszcie poczucia pozostawania w zgodzie z prawem (potrzeba kolejnych szkoleń)
Obie grupy respondentów zapytano o ich sposób rozumienia (definiowania) e‑czytania. Co ciekawe, uzyskano różne odpowiedzi Bibliotekarze za cechę definiującą uznali poziom zaangażowania w tekst, mówiąc raczej o różnicy między czytaniem a przeglądaniem, nie zaś o nośnikach tekstu Czytelnicy natomiast za cechę wyróżniającą e‑czytanie uznali korzystanie ze sprzętu cyfrowego W dalszej kolejności, uwzględniając odmienne poziomy zaangażowania w kontakt z tekstem, zaznaczyli, że o ile różne e‑teksty mieszczą się w ich definicji e‑czytania, o tyle przeglądanie Facebooka nie jest jednak w ich rozumieniu aktywnością stricte czytelniczą Bywa z nią jednak powiązane, jako pewnego rodzaju punkt startu/zaczepienia.
Ważnym rezultatem badania są dane ilustrujące pewnego rodzaju rozwarstwienie, zróżnicowanie aktywności czytelniczych Pokazują one, że czytanie jest przez respondentów różnie intuicyjnie interpretowane, definiowane i w końcu realizowane, w zależności od kompetencji czytelnika, funkcji tekstu, czasu i intensywności kontaktu, jakości (zróżnicowania gatunkowego) i wartości tekstu, czy wreszcie także efektów czytania
Na pierwszym poziomie można wyróżnić czytanie rozumiane bardzo ogólnie – jako kontakt z tekstem (krótszym lub dłuższym, cyfrowym lub drukowanym, czy nawet historyjką obrazkową) niezależnie od tematu czy stylu prezentacji treści, a także poziomu koncentracji uwagi. Chodzi tu raczej o proste odróżnienie czytania od innych sposobów i kanałów odbioru: słuchania lub oglądania
Poziom niżej znajduje się tzw (przez respondentów) czytanie/przeglądanie/przeczytywanie/przelatywanie wzrokiem. Nie wymaga ono koncentracji uwagi, można je w dowolnym momencie przerwać, często służy jako „zapychacz czasu”, „guma do żucia dla mózgu”. Nic albo niewiele wnosi nie zapada w pamięć, nie zachęca do przemyśleń, nie wpływa znacząco na poglądy czy postrzeganie świata
Na trzecim poziomie mamy natomiast do czynienia z tzw czytaniem dogłębnym, wymagającym poświęcenia dłuższego czasu oraz znacznej koncentracji uwagi,
co składa się na intensywne przeżywanie „doświadczenia zwanego czytaniem”, w tym np. stawianie się w sytuacji bohatera literackiego, rozbudzanie emocji, czytanie krytyczne – wiążące się z formułowaniem własnych poglądów na poznawany w ten sposób temat Takie rozróżnienie koreluje z przedstawionymi w Rozdziale 2. wynikami badań Polskiej Izby Książki, obejmującymi także zróżnicowane formy i okoliczności kontaktu ze słowem pisanym
Analiza indywidualnych wywiadów pogłębionych i towarzyszących im zapisów dzienniczkowych pozwoliła określić pewne wzorce zachowań czytelniczych Pamiętać jednak należy, że jakościowy charakter badań nie pozwala na uogólnienie proponowanych wniosków do skali populacji Stanowią one natomiast dobrą podstawę do dalszych analiz, w tym sprawdzenia poprawności wzorców metodami ilościowymi na większych grupach respondentów
Na postawie uzyskanych danych można potwierdzić, że druki papierowe przestały być dominującym środkiem dostępu do treści tekstowych. Świadomie dokonywany wybór między papierem a e‑tekstem, a także między różnymi typami i gatunkami tekstów (m.in. w zależności od ich długości, jakości, poziomu koncentracji uwagi, celu czytania) zależy od:
różnych okoliczności zewnętrznych, w tym:
sytuacji ekonomicznej czytelnika (posiadanego sprzętu cyfrowego),
stylu życia lub pracy zawodowej (czas spędzany w podróży – czy to w środkach komunikacji miejskiej, czy na pokonywaniu większych odległości),
dostępnej ilości czasu wolnego i jego jakości (czytanie w wolnych chwilach, w kolejce, przy posiłkach itp ), które również zależą od sytuacji osobistej czytelnika (w tym np. posiadania pracy, jej rodzaju, sprawowania opieki nad małymi dziećmi itp ),
dostępnego miejsca (konieczność likwidacji „pierdyliardów tomów”, np. w sytuacji przeprowadzki),
pory dnia: od krótszych tekstów, głównie informacyjnych, do których zagląda się przede wszystkim rano i w pierwszej części dnia, po coraz dłuższe (artykuły, książki) w godzinach popołudniowych i wieczornych; nie oznacza to jednak, że książki w ogóle nie bywają czytane przed południem – owszem tak, choć z wyraźnie mniejszą intensywnością,
indywidualnych preferencji,
intensywności czytania: „omniczytelnicy” (według wspomnianej w Rozdziale 2. kategoryzacji Biblioteki Narodowej) czytają „na wszystkim” i „wszędzie”. Kompetencje cyfrowe nie stanowią poważnej bariery w korzystaniu z e‑tekstów Oczywiście, zarówno bibliotekarze, jak i respondenci indywidualni wspominali o obawach związanych z korzystaniem z konkretnych rozwiązań (platformy Ibuk Libra, czyników itp.). De facto jednak obawy te pojawiały się jeszcze przed jakimkolwiek kontaktem z danym sprzętem lub zasobem, zgodnie z przysłowiem „strach ma wielkie oczy” Każdy, kto choć raz spróbował z nich korzystać, szybko uczył się nowych możliwości i stwierdzał nie tylko, że „nie taki diabeł straszny”, ale często nawet, że nie wyobraża już sobie rezygnacji z e‑czytania Jednocześnie jednak większość pytanych nie wykorzystuje w pełni wszystkich możliwości i funkcji sprzętów używanych do czytania, niektórzy nawet nie próbują sprawdzić, czy np. możliwe jest robienie zakładek czy zaawansowana personalizacja urządzenia Wszystkie wymienione powyżej grupy czynników wpływających na sposób i intensywność czytania należy uznać za wskazówki do formułowania kolejnych pytań oraz badań pogłębiających i weryfikujących uzyskane w projekcie wyniki.
BIBLIOGRAFIA
1. Allington D., Swann J., Researching literary reading as social practice, Language and Literature," 2009, 18(3):219-30.
2. Altmann U., Bohrn I.C., Lubrich O., Menninghaus W., Jacobs A.M., Facts vs fiction - how paratextual information shapes our reading processes. "SCAN" 2014 nr 9 s. 22-29.
3. Armstrong Ch., Books in a virtual world: The evolution of the e‑book and its lexicon. "Journal of Librarianship and Information Science" 2008 vol. 40 nr 3 s. 193-206.
4. Baranowski K., Dzień druku 3D w Krakowie, 2015 [online] Dostępny w World Wide Web: http://charliethelibrarian.com/dzien-druku-3d-w-krakowie/ [dostęp 18.03.2016].
5. Barnett T., Social reading: The Kindle's social highlighting function and emerging reading practices. "American Humanities Review" 2014 nr 56 s. 141-162.
6. Bergström A , Höglund L , A national survey of early adopters of e‑book reading in Sweden "Information Research Journal" 2014 vol 19 nr 2 [online] Dostępny w WWW: http://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ1032685.pdf
7. Biblioteka Analiz, Raport badanie preferencji i nawyków czytelników książek elektronicznych. Warszawa 2014.
8. CBOS, O różnych aspektach czytania książek. Komunikat z badań. Warszawa 2007
[online] Dostępny w WWW:
http://www.iumw.pl/tl_files/Badania/o%20roznych%20aspektach%20czytania%20 ksiazek_badania.pdf
9. Chojnacki R., Połaskotać małpę w kąpieli „Gazeta Wyborcza” 2012 nr 64, s. 16. 10. Chymkowski R , Koryś I , Dawidowicz-Chymkowska O., Społeczny zasięg książki
w Polsce w 2012 r [online] Dostępny w WWW: http://www.bn.org.pl/download/document/1362741578.pdf
11. Codrescu A , ‘E‑Book Tarnishes the Reader-Book Relationship ’ National
Public Radio All Things Considered. Robert Siegel. 7 March 2011 [online].
Dostępny w WWW:
<http://www.npr.org/2011/03/07/134342235/E‑Book-Tarnishes-The‑Reader-Book-Relationship
12. Coyle K., E‑Reading. "The Journal of Academic Librarianship" 2008 vol. 34
nr 2 s. 160-162.
13. Cull B.W., Reading revolutions: Online digital text and implications for
reading in academe "First Monday" 2011 vol 16 nr 6 [online] Dostępny
w WWW:
http://firstmonday.org/ojs/index.php/fm/article/view/3340/2985
14. Czapiński J , Panek T , red , Diagnoza 2013, warunki i jakość życia Polaków. Raport. Warszawa 2014.
15. Czapliński P , Powrót Centrali Kraków 2007
16. Dalton B., E‑text and e‑books are changing the literacy landscape. "Kappan Magazine" 2014 vol. 96 nr 3 s. 38-43.
17. Dawidowcz-Chymkowska O., Michalak D., Stan czytelnictwa w Polsce w 2012 roku. Transmisja kultury pisma. Warszawa 2015.
18. Dougherty W.C., E‑Readers: Passing Fad of Trend of the Future? "The Journal of Academic Librarianship" 2010 vol. 36 nr 3 s. 254-256.
19. Dronem w stronę Lema. Spotkanie z technologią przyszłości z okazji 10 rocznicy śmierci Stanisława Lema [online] Dostępny w WWW: http://www mbp szczecin pl/dokument,389 html [dostęp 18 03 2016]
20. Dymmel A , Kotuła S D , Znajomski A , Kultura czytelnicza i informacyjna teoria i praktyka. Wybrane zagadnienia. Lublin 2015.
21. E‑booki w bibliotece. Seminarium [online] Dostępny w WWW: http://www.bn.org.pl/aktualnosci/694-e‑booki-w-bibliotece.-seminarium.html [dostęp 18 03 2016]
22. „E‑czytelnik w wielkim mieście” czyli co i w jaki sposób czytają mieszkańcy stolicy Warszawa 2013 [online] Dostępny w WWW: http://media.innovationpr.pl/pr/251365/e‑czytelnik-w-wielkim-miescie‑wyniki-badania-virtualo
23. Eisenstein E.L., Rewolucja Gutenberga. Warszawa 2004.
24. Filiciak M., Tekst jako plik. Techno-społeczne wymiary czytania na przykładzie przemian procesów dystrybucji tekstów akademickich. "Teksty Drugie" 2012 nr 6 s. 258-269.
25. Filiciak M., Hofmokl J., Tarkowski A., Obiegi kultury. Społeczna cyrkulacja treści. Raport z badań warszawa 2012 [online] Dostępny w WWW: http://creativecommons.pl/wpcontent/uploads/2012/01/raport_obiegi_kultury.p df
26. Filiciak M., Mazurek P., Growiec K., Korzystanie z mediów a podziały społeczne. Kompetencje medialne Polaków w ujęciu relacyjnym. Warszawa 2013 [online].
Dostępny w WWW:
http://ngoteka.pl/bitstream/handle/item/215/korzystanie%20z%20mediow%20a% 20podzialy%20spoleczne.pdf?sequence=3
27. Foasberg N.M., Adoption of E‑Book Readers among College Students: A Survey. "Information Technology and Libraries" 2011 September s. 108-128.
28. Fuller D., Reading as social practice. The Beyond the Book research project. "Popular Narrative Media" 2008 vol. 1 nr 2 s. 211-216.
29. Gerlach J., Buxmann P., Analyzing electronic book acceptance: A compatibility perspective. 2013 46th Hawaii International Conference on System Sciences s. 2813-2822.
30. Gołębiewski Ł , Waszczyk P , red , Rynek książki w Polsce 2014. Wydawnictwa. Warszawa 2014.
31. Główny Rocznik Statystyczny. Warszawa 2015.
32. Góralska M , Perspektywy e‑booków w kontekście rozwoju komputerów jako urządzeń uniwersalnych i specjalistycznych W: Osiński Z , red , Biblioteka, książka, informacja i Internet 2010. Lublin 2010 s. 77-92.
33. Góralska M , Piśmienność i rewolucja cyfrowa. Wrocław 2012 34. Grabau A., Książka w komputerze. „Przegląd” 2011 nr 13, s 42-43.
35. Hayles N.K., How we Read: Close, Hyper, Machine. "ADE Bulletin" 2010 no 150 pp. 62-79 [online]. Dostępny w WWW: < http://mmize.digitalodu.com/courses/wp-content/uploads/2013/05/Hayles.pdf
36. Hillesund T., Digital reading spaces: How expert readers handle books, the Web and electronic paper. "First Monday" 2010 vol. 15 nr 4 [online] Dostępny w WWW: http://firstmonday.org/ojs/index.php/fm/article/view/2762/2504 37. Hillesund T., Will E‑books Change the World? "First Monday" 2001 vol. 6 nr 10
[online]. Dostępny w WWW:
38. Hjarvard S., Helles R., Digital books on the point of take‑off? The E‑book in Denmark Anno 2013. "Academic Quarter" 2013 No 7(Fall) pp. 34-50.
39. Internet i kultura. Z Magdaleną Szpunar, socjologiem internetu rozmawiają Tomasz Tisończyk i Andrzej Waśko "Perspektywy Kultury" 2012 nr 2(7) s. 7-17. 40. Jeswani H.K., Azapagic A., Is e‑reading environmentally more sustainable than
conventional reading? "Clean Technologies and Environmental Policy" 2015 nr 17 s. 803-809.
41. Jung J., Chan-Olmsted S., Park B., Kim Y., Factors affecting e‑book reader awareness, interest & intention to use. "New Media & Society" 2012 vol.14 no 2 pp. 204-224.
42. Keller A., in print or on screen? Investigating the reading habits of undergraduate students using photo-diaries and photo-interviews. "Libri" 2012 vol. 62 s. 1-18.
43. Kierunki i formy transformacji czytelnictwa w Polsce. Raport z badania założycielskiego Warszawa 2013 [online] Dostępny w WWW: http://www.pik.org.pl/upload/files/RCz._Badanie_zalozycielskie.Raport.CBOS.p df
44. Koryś I , Dawidowicz-Chymkowska O., Społeczny zasięg książki w Polsce w 2010 roku. Bilans dwudziestolecia. Warszawa 2012.
45. Koryś I , Michalak D , Chymkowski R , Stan czytelnictwa w Polsce w 2014 roku.
Warszawa 2015 [online] Dostępny w WWW:
http://www.bn.org.pl/download/document/1422018329.pdf
46. Koszowska A., O co chodzi z tymi drukarkami 3D? Makerzy i makerspace
w bibliotece [online] Dostępny w WWW:
http://bibliowizjer.blogspot.com/2014/02/o-co-chodzi-z-tymi-drukarkami-3d.html
47. Kotuła S D , Komunikacja bibliologiczna wobec World Wide Web. Lublin 2013. 48. Kowalska A., Nowy odbiorca? Przemiany obrazu odbiorcy w wybranych
koncepcjach współczesnej kultury. Warszawa 2014.
49. Lalewicz J., Socjologia komunikacji literackiej. Problemy rozpowszechniania i odbioru literatury Wrocław-Warszawa 1985.
50. Larson L.C., Digital readers: the next chapter in e‑book reading and response, "The Reading Teacher" 2010 Vol. 64 No. 1 pp. 15-22.
51. Lee Y.-H., Wu J.-Y., The indirect effects of online social entertainment and information seeking activities on reading literacy. "Computers & Education" 2013 vol. 67 s. 168-177.
52. Lista placówek zakwalifikowanych do III edycji programu Mistrzowie Kodowania [online] Dostępny w WWW: http://mistrzowiekodowania.pl/szkoly/lista-szkol/ [dostęp 18 03 2016]
53. Long E., O społecznej naturze czytania. "Teksty Drugie" 2012 nr 6 s. 136-166. 54. Lynch C., The Battle to Define the Future of the Book in the Digital World. "First
Monday" 2001 vol. 6 nr 6 [online]. Dostępny w WWW: http://firstmonday.org/ojs/index.php/fm/article/view/864/773
55. Łysoń P (kier ), Kultura w 2014 r. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2015 56. Martens M., Reading and "gamification". Joining guilds, earning badges,
and leveling up. "Children and Libraries" 2014 Winter, s. 19-25.
57. Maryl M., Czytanie romansu online. Kolektywny odbiór literatury w Internecie. [w:] Buryła S , Gąsowska L , Ossowska D , red , Tropy literatury i kultury popularnej. Warszawa 2014, s. 331-338.
58. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, Działania Ministra Administracji i Cyfryzacji na rzecz rozwoju kompetencji cyfrowych pokolenia 50+ [online].
Dostępny w WWW:
https://mac.gov.pl/files/wykluczenie_seiorow_dzialania_mac_-_material_dla_mediow_z.pdf
59. Morawiec B.M., Czytniki e‑booków w bibliotekach - porównanie usługi
wypożyczeń [online] Dostępny w WWW:
http://www.lustrobiblioteki.pl/2014/02/czytniki-e‑bookow-w-bibliotekach.html [dostęp 18 03 2016]
60. Mulvihill A., Schiller K., Social reading heats up with e‑books. "Information Today" 2011 vol. 28 no 7 pp. 1, 32-34.
61. Park E., Sung J., Cho K., Reading experiences influencing the acceptance of e‑book devices. "The Electronic Library" 2015 Vol. 33 Iss 1 pp. 120 - 135.
62. Pattuelli M.C., Rabina D., Forms, effects, function: LIS students’ attitudes towards portable e‑book readers. ”Aslib Proceedings: New Information Perspectives" 2010 Vol. 62 No. 3, pp. 228-244.
63. Pawluk K., Marzec pod znakiem e‑publikacji i e‑edukacji w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Opolu [online]. „Biuletyn EBIB” 2014 nr 5 (150) s. 1-2 [online].
Dostępny w WWW: http://open.ebib.pl/ojs/index.php/ebib/article/view/247/424
64. Peters T., The future of reading. "Library Journal" 2010 no 5 [online] Dostępny w WWW: http://lj.libraryjournal.com/2010/05/academic-libraries/the‑future‑of-reading/
65. Piper A., Beyond the e‑Book. The New World of Electronic Reading. "World Literature Today" 2013 November - December, s. 29-33.
66. Pireddu M., Social reading. An opportunity for new ways of learning. In: P.