Rozdział 2 Przegląd najważniejszych projektów badawczych
2.4 Kierunki i formy transformacji czytelnictwa w Polsce. Raport z badania Polskiej
CZYTELNICTWA W POLSCE. RAPORT Z BADANIA
POLSKIEJ IZBY KSIĄŻKI
Prezentowane badanie174 – realizowane przez CBOS – stanowiło część większego założenia badawczego koordynowanego przez Polską Izbę Książki Jego celem był „opis czytelnictwa jako procesu podlegającego zasadniczym zmianom, spowodowanym głównie ekspansją nowych technologii cyfrowych oraz nowych urządzeń. Użytkownicy, inaczej nazwani konsumentami linearnych treści, mają wiele wspólnego z tradycyjnie rozumianymi czytelnikami, ale są też żywymi nośnikami nieznanych dawniej stylów życia wkraczających do kultury masowej”175 [podkr. M.K.].
Prezentowany sondaż został przeprowadzony metodą wywiadów wspomaganych komputerowo (CAPI) w dniach 29 października – 26 listopada 2013 na liczącej 2031 osób reprezentatywnej próbie losowej mieszkańców Polski mających 15 lat i więcej (próba wyjściowa z PESEL N=5280) oraz na próbie 585 osób mających przynajmniej 15 lat, zamieszkujących w jednym gospodarstwie z respondentami wylosowanymi z bazy PESEL.
Z punktu widzenia niniejszego opracowania jest bardzo istotne, że badanie CBOS w głównej mierze przywiązywało wagę do czytania dla przyjemności Odsetek osób czytających w dniu poprzedzającym badanie książkę wynosi 17%, w ostatnim miesiącu – 25%, w ciągu 12 miesięcy – 20%, jeszcze rzadziej – 29%, a nigdy – 8%. Czytanie dla przyjemności w internecie uprawiało 32% (odwiedzanie blogów czy portali społecznościowych w dniu poprzedzającym badanie), a blisko 40% respondentów zadeklarowało, że nie robi tego nigdy 74% uznawało przy tym,
174 Kierunki i formy transformacji czytelnictwa w Polsce. Raport z badania założycielskiego.
Warszawa 2013 [online] Dostępny w WWW:
http://www.pik.org.pl/upload/files/RCz _Badanie_zalozycielskie Raport CBOS pdf [dostęp: 8.10.2015].
175 P. Toczyski, Wokół kierunków i form transformacji czytelnictwa w Polsce (o genezie,
źródłach, celach, metodach i realizacji badania zmian czytelnictwa. 2014, s. 3 [online].
że spośród różnych form spędzania wolnego czasu, czytanie książek jest najbardziej wartościową czynnością176.
Najbardziej spektakularnym (bo całkowicie sprzecznym z wynikami badań Biblioteki Narodowej, realizowanymi nieomalże w tym samym czasie) wynikiem badań CBOS było ustalenie, że czytanie minimum jednej książki w wersji papierowej w ciągu ostatnich 12 miesięcy zadeklarowało 68% respondentów (BN – 42%)177. W przypadku książek elektronicznych wyniki obu badań pokrywają się w zdecydowanie większym stopniu – 9% badanych przyznało, że czytało/przeglądało taką książkę w ciągu ostatniego roku (badania BN – 11,8% osób deklarowało, że kiedykolwiek czytały e‑książki)
W tej grupie 39% użytkowników e‑booków czytało je na komputerze stacjonarnym lub laptopie, 21% na tablecie, 20% badanych zadeklarowało korzystanie ze specjalnego czytnika książek elektronicznych, a 15% badanych do tego celu wykorzystywało telefon komórkowy lub smartfon. Pobieranie e‑booków z internetu potwierdziło 3% badanych (częste, rzadkie – 8%). Pliki z książkami pobierane są z serwisów udostępniających pliki (3%) i bibliotek internetowych (mniej niż 1%). Z usług pirackich serwisów (nielegalne pobieranie plików) korzystało 5% respondentów
Bardzo ważną deklarację złożyło ponad 70% respondentów: stwierdzili, że pojawienie się cyfrowych książek i czasopism nie wpłynęło na ich nawyki czytelnicze. W tej grupie znaleźli się zapewne zarówno ci, którzy nie czytają wcale lub prawie wcale, jak i najaktywniejsi czytelnicy, którym nośnik „nie robi różnicy”. W badaniu PIK-CBOS zostało wprowadzone pojęcie „diety czytelniczej”, na którą składają się – według autorów – różnego rodzaju teksty (zob Tabela 5.)178.
176 Kierunki i formy transformacji czytelnictwa w Polsce, op. cit., s. 3-4.
177 Ibidem, s. 4.
Tabela 5 Składniki „diety tekstowej” według badania PIK Źródło: Kierunki i formy
Jak widać, różnego rodzaju teksty związane z TIK stanowią bardzo istotną część tej diety. Co więcej, wzrasta natężenie korzystania z tych komponentów: szczególnie widać to w przypadku najkrótszych wiadomości, wpisów na blogach, forach etc., w nieco mniejszym zakresie w odniesieniu do „dłuższych tekstów w internecie”
2.5 BADANIA ORGANIZOWANE PRZEZ KOMERCYJNYCH
DYSTRYBUTORÓW E‑BOOKÓW
Raport z badania czytelników książek i e‑booków Legimi
Legimi to firma specjalizująca się w dystrybucji e‑booków, w szczególności znana z wprowadzenia systemu dostępu abonamentowego do książek elektronicznych Zrealizowany przez nią projekt badawczy (jesień 2014) miał na celu „zbadanie stylów czytelnictwa wśród osób korzystających regularnie zarówno z [książek] w wersji papierowej, jak i elektronicznej”179. Badanie z założenia nie dążyło do reprezentatywności i dostarczenia „twardych wyników” Istotnie analizując jego wyniki, należy w każdym momencie pamiętać, że zostało ono przeprowadzone przez internet, zapewne głównie wśród klientów Legimi W sondażu wzięło udział 5 tys. osób, pochodzących w większości z dużych miast, dobrze wykształconych, regularnych czytelników książek (94% z nich przeczytało rocznie 6 książek lub więcej), około 78% respondentów czytało w roku poprzedzającym badanie e‑booki.
Uczestnicy deklarowali, że książki (w obu postaciach: papierowej i elektronicznej) najchętniej czytają wieczorem (64%) i w nocy (16%)180. Największa grupa (blisko 50% respondentów) wydała na e‑booki do 50 zł rocznie181 Bardzo interesujące pytanie dotyczyło przyczyn, dla których respondenci przedkładają książkę papierową nad elektroniczną: ponad 80% wybrało odpowiedź: „Z sentymentu, wolę kontakt
179 Raport z badania czytelników książek i e‑booków. Poznań 2014 [online] Dostępny w
WWW: http://lc serwer2 com pl/raport_Legimi_SW_Research pdf [dostęp: 8 10 2015]
180 Ibidem, s. 9.
z papierem”, druga co do wielkości grupa (60%) pozostawała przy wersjach drukowanych ze względu na przekonanie, że „łatwiej się skupić” Duża posiadana kolekcja książek papierowych była powodem preferencji dla 55% respondentów 48% badanych nie używało książek elektronicznych ze względu na nieposiadanie urządzenia do czytania182.
Osoby, które zadeklarowały „sentyment” jako decydującą przyczynę preferencji dla książek papierowych, w największym stopniu tęskniły za „zapachem” (58%), w mniejszym stopniu za „dotykiem, fakturą papieru” (32%), odczuwały także potrzebę „posiadania książki” (27%), kolejne 20% ceniło sobie możliwość kompletowania „biblioteczki”183.
Trzy najważniejsze przyczyny wyboru e‑booków to: wygoda, głównie w podróży (69% deklaracji), łatwiejszy dostęp (54%), możliwość zakupu „bez wychodzenia z domu” (50%)184. Warto w tym momencie dostrzec, że ci sami respondenci pytani o miejsce, w którym zapoznają się z e‑bookami, jako pierwsze wymieniali dom – 80% wskazań Odpowiedzi „w podróży” i „w komunikacji miejskiej” zebrały odpowiednio po 35% i 37%.
Respondenci do czytania e‑booków korzystali głównie z e‑czytników (55%), a w dalszej kolejności z telefonu komórkowego (27%) i laptopa (24%). Tabletu używało mniej niż 20% z nich185. Za najważniejsze sposoby upowszechniania czytelnictwa książek elektronicznych uznawali obniżenie ceny czytników/tabletów, niższe ceny e‑booków i większą ofertę tytułową
Respondenci sondażu – użytkownicy e‑booków – to głównie czytelnicy fantastyki, kryminałów/sensacji/horrorów oraz „literatury pięknej” (każda kategoria – powyżej
182 Ibidem, s. 12.
183 Ibidem, s. 13.
184 Ibidem, s. 15.
40% wskazań)186. Korzystanie z nielegalnego transferu e‑booków z internetu było wśród nich dość rozpowszechnione – aż 47% przyznało się do tego procederu187. W podsumowaniu można zgodzić się z konstatacją autorów raportu, którzy przekonują, że „pobieżne zapoznanie się z treścią raportu pokazuje jednoznacznie, że dla najbardziej aktywnych czytelników liczy się przede wszystkim treść, nie forma. to pozytywny sygnał skierowany do przedstawicieli rynku książki – postawy czytelnicze ewoluują, dostosowując się do zmieniającej się rzeczywistości”188.
„E‑czytelnik w wielkim mieście”, czyli co i w jaki sposób czytają mieszkańcy
stolicy. Wyniki badania Virtualo
Badanie Virtualo (dystrybutora e‑booków należącego do grupy Empik) zostało przeprowadzone w lipcu 2013 roku (czyli wcześniej niż prezentowany wyżej sondaż Legimi) Miało ono znacznie skromniejsze ambicje – obejmowało jedynie mieszkańców Warszawy Objęto nimi („w formie sondy ulicznej w centrum Warszawy, w środkach komunikacji miejskiej oraz w innych uczęszczanych miejscach stolicy”) 500 przypadkowo dobranych respondentów Celem badania było „zebranie informacji na temat aktualnych i potencjalnych e‑czytelników, ich doświadczeń i spostrzeżeń związanych z korzystaniem z książek elektronicznych oraz trendów dotyczących nowoczesnych form czytania”189. Metoda przeprowadzenia sondażu, wielkość próby i sposób jej konstrukcji w oczywisty sposób zmniejsza wartość badania.
Na wstępie warto wymienić te wyniki badania, które pokrywają się z chronologicznie późniejszym sondażem Legimi Pierwszym z nich będzie repertuar czytelniczy – fantastyka, kryminały, horror i „literatura piękna” stanowiły podstawę wyborów literackich użytkowników e‑booków W rezultatach obydwu sondaży pokrywa
186 Ibidem, s.19.
187 Ibidem, s. 21.
188 Ibidem, s.2.
189 „E‑czytelnik w wielkim mieście” czyli co i w jaki sposób czytają mieszkańcy stolicy.
Warszawa 2013 [online] Dostępny w WWW:
http://media.innovationpr.pl/pr/251365/e‑czytelnik-w-wielkim-miescie‑wyniki-badania-virtualo [dostęp: 8 10 2015]
się odsetek osób, które decydują się na nielegalne ściąganie książek elektronicznych w sieci (w badaniu Virtualo w pytaniu pojawia się zresztą oczywista sugestia co do konkretnej platformy – źródła nielegalnych plików: „z portali, gdzie można
chomikować zasoby” [podkr. aut.]). Respondenci Virtualo i Legimi zgodnie potwierdzają, że najchętniej zapoznają się e‑bookami w domu, a w dalszej kolejności „w komunikacji miejskiej” i „w podróży”
Bardzo interesująca kwestia, która pojawia się jedynie w sondzie Virtualo, dotyczy przekonania respondentów co do wizji czytelnictwa przyszłości Większość z nich widzi ją jako raczej elektroniczną: opcję „większość osób będzie mieć czytnik i korzystać z wirtualnych książek” wybrało 52%, w trwałą przewagę książek papierowych („książki papierowe nadal będą bardziej popularne od cyfrowych”) wierzyło 31% respondentów Najbardziej pesymistyczną wizję przyszłości czytelnictwa („ludzie w ogóle przestaną czytać”) podzielało 8% warszawiaków Zaledwie 7% wierzyło w koegzystencję obu formatów („50/50” [sic!])