Podstawowym kierunkiem działalności placówek wychowania pozasz-kolnego jest edukacja kulturalna, realizowana poprzez zajęcia z różnych dziedzin sztuki (plastyka, muzyka, taniec, literatura, film). Warto podkreślić, że edukacji tej placówki przypisuje się duże znaczenie, wykraczające daleko poza samo poznanie kultury. Wśród efektów działań w tym obszarze pracownicy placówek wychowania pozaszkol-nego wymieniają m.in.:
– stwarzanie warunków do rozwoju osobowości w aspekcie kreatyw-ności, odpowiedzialkreatyw-ności, wrażliwości i tolerancji;
– przygotowanie do życia w społeczeństwie, kreowanie właściwych postaw społecznych, umiejętności podejmowania decyzji oraz współ-pracy w grupie;
– pielęgnowanie dziedzictwa kulturowego;
– integracja środowisk wychowawczych (rodziny, szkoły, grupy rówie-śniczej, domu kultury);
– wspieranie samorządności dzieci i młodzieży;
– włączanie dzieci z różnymi dysfunkcjami w działania placówki; – realizację edukacji wielokulturowej poprzez kontakty kulturalne
i współpracę z mniejszościami narodowymi i etnicznymi oraz wymiany
międzynarodowe dzieci i młodzieży28.
W ostatnich latach wiele mówi się o inkluzyjności działań instytucji kulturalnych i kulturalno-oświatowych. Kultura staje się pośrednikiem między jednostką a społeczeństwem, gdyż zapobiega zamykaniu się osób
z deficytami w kręgu własnych problemów29. Pojawiło się nawet
okre-ślenie „kultura inkluzyjna” rozumiane jako kultura otwarta, zachęcająca do uczestnictwa, stwarzająca możliwość spotkań i wymiany doświadczeń,
28 A. Weyssenhoff, Edukacja kulturalna w działaniu placówek wychowania pozaszkolnego oraz
insty-tucji czasu wolnego dzieci i młodzieży w Polsce i w Europie, w: Edukacja kulturalna dzieci i młodzieży – problemy i wyzwania, Warszawa 2003, s. 66.
29 W. Dykcik, Aktywność w kulturze i sztuce podstawą edukacji i twórczego życia osób
niepełnospraw-nych, w: Sztuka w życiu i edukacji osób niepełnosprawnych. Wybrane zagadnienia, red. E. Jutrzyna,
respektująca jednostkowe potrzeby osób i ich preferencje kulturowe30. Takie definiowanie kultury, jako czynnika aktywizującego jednostki czy promującego zmiany, wskazuje na ważne zadania podejmowane w obszarze edukacji kulturalnej.
Edukacja kulturalna jest wychowaniem do uczestnictwa w kulturze, wspomaga jednostkę w kształtowaniu postawy zaangażowanego, reflek-syjnego i krytycznego odbiorcy kultury oraz współkreatora aktywności kulturalnej swojego środowiska. To wychowanie do aktywnego uczest-nictwa w kulturze i jednocześnie wielostronne wychowanie realizowane
w toku tego uczestnictwa31. To także tworzenie warunków do
uczest-nictwa w kulturze poprzez zwiększanie oferty kulturalnej oraz wprowa-dzanie i poszerzanie działań z obszaru edukacji w instytucjach kultury. Edukacja kulturalna w istotny sposób wpływa na kształtowanie osobo-wości, hierarchii wartości, norm i wzorów zachowań, umiejętności doko-nywania ocen i wyborów. Stanowi cenne źródło inspiracji w różnych sferach życia. Jej celem jest przysposobienie do różnych dziedzin życiowej aktywności, do działań poznawczych stanowiących podstawę
indywidu-alnych kompetencji edukacyjnych32.
Inkluzyjne przesłanki edukacji kulturalnej widoczne są w trzech rodza-jach aktywności. Pierwsza ma na celu obronę przed wykluczeniem kultu-ralnym, poprzez kształcenie kompetencji osobistych, takich jak ciekawość poznawcza, motywacja, kreatywność czy odpowiedzialność. Można to osiągnąć, zapewniając jednostce warunki do kontaktu ze sztuką i dzia-łalności twórczej. Aktywność druga ma zapobiec wykluczeniu kultural-nemu i społeczkultural-nemu lub je zmniejszyć. Działania w ramach tej aktywności to głównie budzenie i wzmacnianie poczucia własnej wartości i wartości własnych działań. Aktywność trzecia ma chronić przed wykluczeniem
30 W. Kłosowki, Kultura na rzecz zmiany społecznej, w: Kierunek kultura. W stronę żywego
uczest-nictwa w kulturze, red. W. Kłosowski, Warszawa 2011, s. 13, https://remedium.gumed.edu.pl/
attachment/attachment/16150/kierunek_kultura_w_strone_zywego_uczestnictwa_w_kulturze. pdf [dostęp: 23 listopada 2019].
31 D. Jankowski, Pedagogika kultury. Studia i koncepcje, Kraków 2006, s. 32–33.
32 A. Horbowski, Edukacja kulturalna jako system działań społeczno-wychowawczych (analiza
godnościowym (odbieranie jednostce poczucia godności). Szczególnie promowana jest tutaj akceptacja, szacunek, troska i wsparcie wobec osoby
wykluczonej lub narażonej na wykluczenie33.
Edukację kulturalną można zatem uznać za efektywną metodę prze-ciwdziałania wykluczeniu społecznemu i kulturalnemu. Stwarza dzieciom i młodzieży warunki do kształcenia kompetencji osobistych, wzmacnia poczucie własnej wartości, zapewnia akceptację i szacunek, umożliwia realizację potrzeb poznawczych i kulturalnych. Służy zmianie społecznej – upodmiotowieniu jednostek i ich zaangażowaniu w życie publiczne.
Od integracji ku inkluzji. Przykłady dobrych praktyk w Centrum
Młodzieży im. dr. Henryka Jordana w Krakowie
34Centrum Młodzieży im. dr. Henryka Jordana to jedna z największych placówek wychowania pozaszkolnego w Krakowie i w Małopolsce. Od ponad 60 lat działa na rzecz dzieci i młodzieży miasta i województwa, wspierając szkoły i rodziców w mądrym i twórczym zagospodarowaniu czasu wolnego. W swojej ofercie programowej ma liczne zajęcia o charak-terze artystycznym, naukowym i sportowym. Łącznie prowadzi ponad 250 stałych grup zajęciowych. Uczestniczy w nich tygodniowo ponad 3000 dzieci i młodzieży. Oprócz tego organizuje różne imprezy o charak-terze cyklicznym, rocznie to około 150 przeglądów, festiwali i konkursów. Poniżej opisano wybrane przykłady działań skierowane do dzieci i młodzieży (w niektórych przypadkach również do osób dorosłych) ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Mieszczą się one w charaktery-zowanych wcześniej obszarach współpracy placówek wychowania pozasz-kolnego ze szkołami (uczeń defaworyzowany, uczeń zdolny). Inicjatywy
33 K. Olbrycht, Edukacja kulturalna wobec różnych obliczy współczesnego wykluczenia, w: Edukacja
kulturalna przeciw wykluczeniom, Wydawnictwo pokonferencyjne z okazji XV-lecia Wrocławskiego Centrum Twórczości Dziecka, red. M. Strońska-Zaremba, Wrocław 2014, s. 13.
34 Informacje na temat działalności placówki uzyskałam od Alicji Nowak-Müller, wicedyrektora Centrum Młodzieży im. dr. H. Jordana w Krakowie oraz Anny Dranki-Szot i Małgorzaty Surmy, współorganizatorek Przeglądu Teatralno-Muzycznego „O buławę Lajkonika”.
te Centrum Młodzieży podejmuje we współpracy z władzami samorządo-wymi, wyższymi uczelniami, specjalnymi ośrodkami szkolno-wychowaw-czymi, szkołami specjalnymi, szkołami integracyjnymi, domami pomocy społecznej, stowarzyszeniami:
– „Do celu” – Krakowski Turniej Strzelania Laserowego Osób Niewi-domych i Słabowidzących (organizowany od roku 2012). W turnieju biorą udział osoby z dysfunkcjami wzroku. Dla uczestników nie ma ograniczeń wiekowych. Strzelanie laserowe wykorzystuje specjalne urządzenie, które pozwala na celowanie do tarczy za pomocą słuchu. Podczas strzelania osoby niewidome lub słabo widzące są samodzielne, ponieważ zarówno wyniki strzelania, jak i lokalizowanie celu czy liczba strzałów sygnalizowane są dźwiękowo. Ta niekonwencjonalna dyscy-plina sportu rozwija motorykę, poprawia koncentrację i sprawia, że dysfunkcja wzroku przestaje być barierą.
– „Kraków mniej znany” (wykłady organizowane od roku 2018). Cykl wykładów przybliżający osobom niewidomym i słabowidzącym zabytki związane z dziejami Krakowa i historią polskiej kultury. Wykłady odbywają się w terenie. Poznawanie zabytków w formie „dotykowej”, połączone jest ze szczegółowym objaśnieniem wygło-szonym przez specjalistę z danego tematu. Projekt realizowany jest we współpracy z Instytutem Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wśród zwiedzanych miejsc znalazły się m.in.: klasztor Karmelitów na Piasku, dziewiętnastowieczny Fort Twierdzy Kraków-Luneta Warszawska, Muzeum 20 Pułku Piechoty Ziemi Krakowskiej, Dom Profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego, klasztor Bonifratrów, Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
– „Odkryjmy nasz świat” – Festiwal Filmowy (organizowany od roku 2017). W festiwalu biorą udział osoby z niepełnosprawnością inte-lektualną, które w placówkach edukacyjnych oraz terapeutycznych tworzą ciekawe i inspirujące filmy fabularne lub dokumentalne. Celem inicjatywy jest ukazanie kreatywności i wrażliwości artystycznej oraz zaprezentowanie twórczych dokonań osób niepełnosprawnych, jak też dzielenie się własnymi pomysłami i doświadczeniami. Festiwal nie ma charakteru konkursowego.
– „O buławę Lajkonika” – Przegląd Teatralno-Muzyczny dla osób niepeł-nosprawnych (organizowany od roku 2002). W przeglądzie biorą udział dzieci, młodzież i dorośli z przedszkoli i szkół integracyjnych, szkół specjalnych, specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych, warsz-tatów terapii zajęciowej, domów pomocy społecznej oraz stowarzy-szeń z Krakowa i okolic. Przegląd ma charakter konkursowy – składają się na niego pokazy taneczne, wokalne, muzyczne oraz różne formy teatralne. Impreza cieszy się dużym zainteresowaniem. W czasie kilku-dniowego przeglądu swoje umiejętności teatralno-muzyczne prezen-tuje około 20 zespołów i solistów. Corocznie w przeglądzie uczestniczy od 250 do 300 osób.
– „Jasełka” – Przegląd Małych Form Teatralnych (organizowany od roku 2003). W przeglądzie biorą udział dzieci i młodzież zagrożone niedo-stosowaniem oraz niedostosowane społecznie ze specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych z terenu Krakowa i okolic. Młodzi ludzie przygotowują i prezentują przedstawienia teatralne tematyką nawią-zujące do Świąt Bożego Narodzenia.
Podejmowane w ramach festiwali, konkursów, przeglądów, wykładów działania mają na celu aktywizację osób ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, popularyzację ich dokonań, budowanie pozytywnego odbioru wśród pełnosprawnych uczestników zajęć (oswajanie i zaznaja-mianie dzieci i młodzieży z „innością”, która jest naturalnym elementem rzeczywistości). Uczestnictwo w imprezach kulturalnych oraz własna ekspresja są jednym ze sposobów dowartościowania, samoakceptacji i otwarcia na innych.
W ramach Centrum Młodzieży działa Krakowskie Młodzieżowe Towarzystwo Przyjaciół Nauk i Sztuk. Powołane zostało w roku 1978 przez grupę pedagogów krakowskich uczelni wyższych: prof. dr. hab. Jana Kulpę, doc. dr Janinę Długoszową oraz prof. dr. hab. Jana Jerschinę. W roku 1993 patronat nad Towarzystwem objął Uniwersytet Jagielloński. Pracownia organizuje zajęcia dla uzdolnionej młodzieży zainteresowanej pogłębianiem wiedzy z różnych dziedzin nauki. Zajęcia w sekcjach humanistycznych i matematyczno-przyrodniczych (łącznie 24 sekcje naukowe) prowadzą pracownicy naukowo-dydaktyczni Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Akademii Górniczo-Hutniczej i Uniwersytetu Peda-gogicznego. Zajęcia odbywają się w salach dydaktycznych wymie-nionych uczelni. Oprócz wykładów młodzież bierze udział w sesjach i seminariach naukowych, prowadzi badania i obserwacje naukowe w laboratoriach, uczestniczy w spotkaniach z autorytetami naukowymi różnych dziedzin. Towarzystwo organizuje również cykliczne spotkania dla młodych ludzi pasjonujących się matematyką, geologią, biologią, chemią, fizyką, literaturą czy historią. Stałym elementem działalności instytucji są konkursy dla uzdolnionych matematycznie i literacko dzieci i młodzieży ze szkół podstawowych oraz średnich Krakowa i Małopolski. Krakowskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk i Sztuk stanowi oparcie dla uzdolnionych i zainteresowanych własnym rozwojem intelektualnym uczniów, pozwala na skoncentrowaniu się na określonej specjalności, umożliwia bezpośrednie skorzystanie z dorobku i wiedzy pracowników naukowych uczelni. Jest także dla pracowników naukowych prowadzą-cych zajęcia źródłem wiedzy o potrzebach młodzieży, która w niedale-kiej przyszłości podejmie studia.