Inkluzja jest ideą i kierunkiem działań społecznych, w tym edukacyj-nych, w którym dąży się do włączenia i integrowania osób zróżnicowa-nych m.in. pod względem sprawności sensoryczzróżnicowa-nych i intelektualzróżnicowa-nych, różniących się kulturowo, językowo i religijnie. W inkluzji podkreśla się akceptację różnorodności przez świadome społeczeństwo oraz dążenie do przezwyciężania barier w zakresie choćby uczestnictwa w ogólnodo-stępnym systemie kształcenia.
W pojmowaniu inkluzji w pedagogice występuje duże zróżnicowanie terminologiczne. Zasadnicze różnice występują w odróżnianiu kształcenia inkluzyjnego od integracyjnego. Victor Lechta, autor studium poświęco-nego pedagogice inkluzyjnej, przybliża konotację występujących pojęć. O ile określenie „integracja” kojarzone jest jego zdaniem z terminem „tolerancja”, o tyle „inkluzja” raczej ze słowem „akceptacja”. Stwierdza także, że w inkluzji chodzi o aprioryczną akceptację „bliźniego swego”, bez żadnych warunków, takim, jaki on jest, w przeciwieństwie do zwykłej
tolerancji człowieka niepełnosprawnego2.
Spotkać się można ze stwierdzeniem, że inkluzja jest czymś więcej
niż integracja3. Autorzy tej koncepcji odrzucają tradycyjne podejście
do problemu niepełnosprawności. Proponują niepełnosprawność uznać za część doświadczenia ludzkiego, służącą człowiekowi. Promotorzy ci są przekonani jednocześnie, że wprowadzenie inkluzyjnego kształcenia gwarantuje równouprawnienie uczniom z niepełnosprawnością, a stoso-wanie zasad włączania staje się świadectwem przestrzegania praw czło-wieka. Podkreśla się przy tym istotny fakt, że edukacja włączająca winna być adresowana do każdego ucznia w klasie i mieć na celu pomoc w opty-malnym rozwoju każdego dziecka.
2 V. Lechta, Pedagogika inkluzyjna, w: Pedagogika. Subdyscypliny i dziedziny wiedzy o edukacji, red. B. Śliwerski, t. 4, Gdańsk 2010, s. 324–326.
3 T. Zacharuk, Edukacja włączająca szansą dla wszystkich uczniów, „Meritum. Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny”, 2011, nr 1 (20), s. 2. Zob. też P. Bayliss, Integration and Interpersonal
Relations: Interactions between Disabled Children and Their Non-Disabled Peers, „British Journal
Anna Zamkowska włączanie na poziomie klasy szkolnej rozumie jako „uczęszczanie wszystkich dzieci, niezależnie od ich możliwości, do tej samej klasy. W klasie tej docenia się różnorodność, a dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi mają prawo uczestniczyć w jej życiu, uczyć się i budować społeczne relacje z rówieśnikami”4.
Próba poszukiwania skutecznych rozwiązań dla równego postrzegania i traktowania wszystkich osób, w tym z niepełnosprawnością, skutkuje konkretnymi postulatami. Hanna Żuraw tworzenie równych szans dla osób z niepełnosprawnością wiąże z kształtowaniem takich warunków życia, które odpowiadałyby godności ludzkiej i skutecznie przeciwdziałały wszelkim przejawom dyskryminacji. Przywołuje także Radosława Piotro-wicza i Ewę Wapiennik, którzy istotę włączania osób niepełnosprawnych do nurtu społecznego ujmują poprzez psychospołeczny proces tworzenia wspólnoty ideowej z systemem wartości, norm, ocen oraz wspólnoty warunków życia, interesów, dążeń i działań. Proces ten, według nich, winien obejmować relacje pomiędzy osobami pełnosprawnymi a nosprawnymi i prowadzić do zwiększania stopnia włączania osób
niepeł-nosprawnych w społeczność osób sprawnych5.
Współczesne zastępowanie inkluzją wykluczenia lub izolacji społecznej osób z niepełnosprawnością, zauważalne czasami jeszcze w latach osiemdzie-siątych ubiegłego stulecia, ma zasadnicze znaczenie dla edukacji w Polsce oraz w innych krajach rozwiniętych. Warto wspomnieć, że postawa segre-gacji ukształtowała się w wyniku naukowego wyodrębnienia wielu typów niepełnosprawności, ich specyfiki rozwojowej oraz dostrzeżenia społecznej potrzeby organizowania dla osób z niepełnosprawnością specjalnych warunków kształcenia. Stanowisko segregacji opierało się na założeniu, że rewalidacja powinna odbywać się w specjalistycznych instytucjach, gdyż tylko one zapewniają właściwe metody i środki oddziaływań
terapeutycz-nych i edukacyjterapeutycz-nych oraz odpowiednio przygotowaną kadrę pedagogiczną6.
4 A. Zamkowska, Wsparcie edukacyjne uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim
w różnych formach kształcenia na I etapie edukacji, Radom 2009, s. 43.
5 H. Żuraw, Udział osób niepełnosprawnych w życiu społecznym, Warszawa 2008, s. 30–31.
6 B. Rozen, Edukacja religijna osób z niepełnosprawnością intelektualną. Studium pedagogiczno-
Propagowana od końcowych lat XX wieku idea integracji osób z niepełnosprawnością z otaczającym je środowiskiem społecznym opiera się na założeniu, że osoby z niepełnosprawnością i pełnosprawne mają wiele cech wspólnych i więcej je łączy, niż dzieli. Postawa ta wyraża się m.in. w dążeniu do organizowania kształcenia dzieci z niepełnospraw-nością w ich naturalnym środowisku, w bliskim im ogólnodostępnym szkolnictwie, a nie w specjalnych instytucjach oświatowo-wychowaw-czych, często z dala od domu rodzinnego7.
Zdaniem C. Clarka „edukacja inkluzyjna” jest ruchem na rzecz rozsze-rzania zasięgu działania szkoły ogólnodostępnej w takim stopniu, aby była ona w stanie przyjąć dzieci ze zróżnicowanymi możliwościami psychofi-zycznymi8. Jednocześnie nie zakłada się, że wszyscy uczniowie będą kształ-ceni w swojej lokalnej (obwodowej) szkole, ani że wszystkie szkoły powinny być zorganizowane według koncepcji inkluzji. A. Zamkowska stwierdza, że „w świetle postrzegania inkluzji jako koncepcji służącej zdrowiu społecz-ności, w stworzeniu prawdziwie włączających szkół dla wszystkich uczniów, upatruje się efektywny sposób generalnego ulepszenia szkół”9.
Dzięki zwróceniu uwagi na podmiotowość i swoisty potencjał osób z niepełnosprawnością, która jest wynikiem głębokich przemian, jakie dokonały się w świadomości społeczeństwa, występują próby stwarzania optymalnych możliwości edukacyjnych dla tej grupy uczniów. Działania reformatorskie, zmierzające do zapewnienia każdemu dziecku dostępu do edukacji, podejmowane przez różne gremia, zbliżają Polskę do stan-dardów obowiązujących także w krajach Unii Europejskiej. Standardy te opublikowane zostały m.in. w Deklaracji z Salamanki oraz
„Standardo-wych zasadach wyrównywania szans osób niepełnosprawnych”10. Spośród
działań Unii Europejskiej na rzecz włączania edukacyjnego i społecznego
7 A. Maciarz, Wybrane zagadnienia…, s. 43. Zaznaczyć należy, że kształcenie osób niepełnosprawnych w szkołach specjalnych wyznaczało wiele zasadnych celów i skutkowało pozytywnymi efektami.
8 A. Zamkowska, Wsparcie edukacyjne…, s. 45.
9 Ibidem, s. 45.
10 Ministerstwo Edukacji Narodowej o kształceniu integracyjnym i specjalnym, red. T. Serafin, Warszawa
2001, Biblioteczka Reformy, t. 35, s. 5–7. Dowodem zobowiązania Polski do respektowania postanowień zawartych w Deklaracji z Salamanki były kolejne nowelizacje aktów wykonawczych ustawy o systemie oświaty. Mają one zagwarantować dzieciom i młodzieży w procesie edukacji prawo
wszystkich uczniów i studentów wymienić należy chociażby te ostatnie rezolucje uchwalone przez Parlament Europejski – w 2001 roku pt. „Rezolucja ku Europie bez barier dla osób z niepełnosprawnością” oraz dwie z 2003 roku: „Rezolucja w sprawie promocji zatrudnienia i inte-gracji społecznej osób z niepełnosprawnością” oraz „Rezolucja w sprawie równouprawnienia niepełnosprawnych uczniów i studentów w dostępie do edukacji i szkoleń”.
W roku 2007 na podstawie opinii zebranych od uczniów ze specjal-nymi potrzebami edukacyjspecjal-nymi opublikowano dokument Deklaracja
Lizbońska – Edukacja włączająca z punktu widzenia młodzieży11. Warto
wspomnieć również o ratyfikowanej przez Polskę w roku 2012 Konwencji Praw Osób Niepełnosprawnych ONZ.
W Polsce, po okresie transformacji ustrojowej w 1989 roku, powstało wiele organizacji społecznych inicjujących różne formy inkluzji w zakresie edukacji, opieki oraz rewalidacji osób niepełnosprawnych. Integracja dostrzegała swoje miejsce zarówno w klasie szkolnej, jak też w grupie rówieśniczej, Kościele, różnych stowarzyszeniach i powstających funda-cjach. Prawie 30 ostatnich lat w Polsce pokazuje, że temat włączania osób niepełnosprawnych w życie społeczne jest jednym z nadrzęd-nych zadań rehabilitacji, terapii oraz edukacji wraz z zorganizowanym
systemem oświaty12. Śmiało można stwierdzić, że wiek XXI to czas
budo-wania humanistycznego myślenia o niepełnosprawności. W ostatnich latach dokonały się znaczące zmiany, tak w zabezpieczaniu prawnym i socjalnym, jak i w kształtowaniu świadomości społecznej wobec osób z niepełnosprawnością.
Każdego roku wzrasta w Polsce liczba szkół prowadzących oddziały integracyjne, jak też liczba szkół o charakterze włączającym uczniów z niepełnosprawnością do grupy uczniów z pełną sprawnością. Jak
do uzyskania w szkole czy placówce oświatowej opieki i pomocy uwzględniającej indywidualne możliwości oraz specjalne potrzeby edukacyjne.
11 D. Al-Khamisy, Edukacja włączająca edukacją dialogu. W poszukiwaniu modelu edukacji dla ucznia
ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, Warszawa 2013, s. 39.
12 Pierwsza grupa przedszkolna integracyjna powstała pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku, więc możemy mówić o niemal 30 latach praktyki integracji w polskim systemie oświaty.
stwierdza Joanna Głodkowska13, najczęściej realizują one model inte-gracji całościowej, co oznacza, że do jednej klasy wespół z uczniami sprawnymi, uczęszczają dzieci o różnym stopniu i rodzaju niepełno-sprawności, z dysfunkcjami rozwojowymi, zróżnicowanymi możliwo-ściami intelektualnymi, sensorycznymi, emocjonalnymi i ruchowymi. Inny model, nazywany integracją częściową, zakłada, że do jednej klasy czy szkoły uczęszczają uczniowie wyłącznie z jednego rodzaju dysfunk-cjami (np. w jednej klasie uczą się dzieci sprawne i niepełnosprawne intelektualnie).
Można śmiało stwierdzić, że współczesnym postulatem dla edukacji uwzględniającej różnorodność możliwości i zdolności uczniów staje się kształcenie włączające. Często edukację inkluzyjną utożsamia się z kształ-ceniem uczniów pełnosprawnych i niepełnosprawnych, ale pamiętać należy, że obejmuje ono także dzieci i młodzież z innymi specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.
Edukacja inkluzyjna staje się postrzegana jako pomoc w rozwoju każdego człowieka, motywacja do samodzielności, niezależnie od rodzaju przeszkód. Podkreśla się, że marginalizacja ważności zaspokojenia potrzeby wspólnoty osób niepełnosprawnych z pełnosprawnymi nie może mieć miejsca we współczesnym, wykształconym i świadomym społeczeństwie.