Powodzenie edukacji inkluzyjnej jest wypadkową wielu czynników. Zależy nie tylko od regulacji prawnych, prowadzonych badań naukowych czy zaangażowania szkół i nauczycieli, ale od zintegrowanego działania całego systemu oświaty i wychowania. Obecnie oprócz sieci szkół funkcjonuje stosunkowo spora liczba pozaszkolnych instytucji oświatowo-wychowaw-czych, mieszczących się w nurcie tak zwanego kształcenia i wychowania równoległego. Wychowanie szkolne i pozaszkolne (równoległe) łącznie stanowią zróżnicowaną i bogatą w bodźce rzeczywistość wychowawczą, wpływającą na rozwój młodego człowieka.
Istotnym elementem kształcenia i wychowania równoległego są placówki wychowania pozaszkolnego. To instytucje funkcjonujące w systemie oświaty narodowej, powołane do zaspokajania różnorod-nych zainteresowań i zamiłowań dzieci i młodzieży w ich czasie wolnym. Zgodnie z przepisami zawartymi w rozporządzeniach Ministerstwa
21 Rozporządzenie MEN z dnia 30 kwietnia 2013 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. z 2013 r. poz. 532).
22 Por. R. Ligus, Pedagogika inkluzji i zarządzanie piętnem: znaczenia, interpretacje, praktyki, w: Władza, sens, działanie: Studia wokół związków ideologii i edukacji, red. P. Rudnicki, M. Star-nawski, M. Nowak-Dziemianowicz, Wrocław 2010, s. 309–330.
Edukacji Narodowej, placówki wychowania pozaszkolnego realizują zadania edukacyjne, wychowawcze, opiekuńcze, profilaktyczne, pro zdro-wotne, kulturalne, sportowe i rekreacyjne, wspierające rozwój dzieci i młodzieży23. Prowadząc różnorodne zajęcia, kształtują zainteresowania i szczególne uzdolnienia, poszerzają wiedzę, doskonalą umiejętności. Często są alternatywą dla młodych ludzi niepotrafiących zorganizować sobie czasu wolnego lub spędzających czas wolny w sposób niewłaściwy. Oferując szeroki wachlarz zajęć, pomagają jednostce odkryć własny potencjał oraz uczą ważnej umiejętności – dysponowania czasem wolnym.
Placówki wychowania pozaszkolnego swoim wpływem obejmują całe środowisko dzieci i młodzieży, w tym również dzieci i młodzież ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Wśród cech charakteryzują-cych ich funkcjonowanie wymienia się elastyczność i otwartość w dzia-łaniu (diagnoza potrzeb lokalnych i dostosowanie oferty do potrzeb środowiska) oraz dbałość o wyrównywanie szans edukacyjnych i kultu-ralnych. Cechy te pomagają w integrowaniu wszystkich uczestników zajęć i włączaniu dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w nurt życia instytucji24.
Miejsca te pełnią też szereg funkcji wynikających bezpośrednio z roli czasu wolnego. Wśród najważniejszych wymienić należy funkcję kreatywną, której celem jest zaspokajanie potrzeb samorealizacji oraz rozwijanie zainteresowań, aspiracji, umiejętności, sprawności, talentów i uzdolnień, jak również możliwość kierowania własnym rozwojem; funkcję rekreacyjną związaną z organizowaniem wypoczynku, zabawy i rozrywki; funkcję kształcącą, polegającą na rozwijaniu zainteresowań nauką i techniką, a także kształtowaniu postaw naukowo-badawczych; funkcję opiekuńczą obejmującą tworzenie warunków niezbędnych
23 Rozporządzenie MEN z dnia 2 listopada 2015 r. w sprawie rodzajów i szczegółowych zasad działania placówek publicznych, warunków pobytu dzieci i młodzieży w tych placówkach oraz wysokości i zasad odpłatności wnoszonej przez rodziców za pobyt ich dzieci w tych placówkach (Dz. U. z 2015 r. poz. 1872).
24 Materiały własne zebrane w trakcie konferencji Edukacja kulturalna dzieci i młodzieży. Problemy
i wyzwania, Warszawa 14 stycznia 2003 oraz XV Ogólnopolskiego Sejmiku Placówek
Wycho-wania Pozaszkolnego poświęconego edukacji kulturalnej dzieci i młodzieży w szkole i poza szkołą, Warszawa 21–23 października 2008.
do bezpiecznego rozwoju i przeciwdziałania patologii społecznej; funkcję integracyjną, która ma za zadanie zbliżać do siebie dzieci, młodzież i dorosłych mieszkających w danym osiedlu, dzielnicy, mieście czy wsi oraz tworzyć więzi interpersonalne25.
Współczesne placówki wychowania pozaszkolnego przekształcają się w nowoczesne firmy świadczące usługi kulturalne. Wychodzą ze swoją ofertą do odbiorców będących często daleko poza siedzibą instytucji. Włączają się w kampanie promocyjne miejskie i regionalne, inicjują bądź współtworzą międzynarodowe, ogólnopolskie i lokalne projekty arty-styczne. Odgrywają rolę inkubatorów kultury i organizatorów ważnych wydarzeń o charakterze kulturalnym. Współpracują również z różnymi podmiotami działalności kulturalnej (jednostki samorządu terytorialnego, instytucje kultury, organizacje pozarządowe). Jednym z celów tego typu działań jest aktywizowanie dzieci, młodzieży i dorosłych oraz usuwanie barier i trudności w dostępie do kultury.
Umocowanie placówek wychowania pozaszkolnego w systemie oświaty i wychowania powoduje, że w wielu obszarach wspomagają lub nawet wzmacniają i dopełniają oddziaływanie edukacyjne, wychowawcze i opiekuńcze szkoły. Analizując działania podejmowane przez placówki wychowania pozaszkolnego na rzecz dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, wyodrębnić można dwa obszary współpracy ze szkołami. Pierwszy z nich dotyczy opieki nad dzieckiem zdolnym. W szkole nie zawsze są warunki ku temu, aby rozwój dziecka w wybranej dziedzinie wiedzy przebiegał prawidłowo (ograniczony czas i środki na realizację zajęć pozalekcyjnych, obciążeni obowiązkami nauczyciele, brak odpo-wiedniego wyposażenia, duże zróżnicowanie uczniów). W placówce dziecko może rozwijać swoje zdolności, wybierając konkretne zajęcia i przebywając w grupie o podobnych zainteresowaniach. Wiedza, którą zdobywa, wspiera efekty nauki szkolnej. W takich warunkach dziecko ma szansę na indywidualny rozwój, a jednocześnie funkcjonuje jako część nieprzypadkowej grupy, mając do wypełnienia konkretne zadnia. Zajęcia dają też możliwość porównania swoich osiągnięć z osiągnięciami innych
młodych ludzi na różnego rodzaju konkursach o zasięgu regionalnym, wojewódzkim czy ogólnopolskim. Uzyskiwane w ten sposób nagrody i wyróżnienia są dla młodych ludzi zachętą do kontynuowania pracy w ulubionej przez nich dziedzinie26.
Płaszczyzną współpracy szkoły i placówki są też działania podejmo-wane na rzecz dziecka defaworyzopodejmo-wanego, odrzuconego (w tej grupie znajdują się m.in. dzieci doświadczające niepowodzeń w nauce szkolnej, dzieci zagrożone niedostosowaniem społecznym, dzieci z trudnościami adaptacyjnymi wynikającymi z różnic kulturowych, dzieci z rodzin o trudnej sytuacji bytowej, dzieci z domów dziecka). W szkole dziecko takie może sprawiać problemy dydaktyczne i wychowawcze, natomiast bardzo dobrze odnajduje się w placówce wychowania pozaszkolnego. W porównaniu z obligatoryjną i sformalizowaną edukacją szkolną tor oddziaływań wychowawczych i edukacyjnych placówki tworzy odmienne warunki rozwoju. Jest to widoczne w zakresie dobrowol-nego uczestnictwa, zaspokajania indywidualnych potrzeb, atrakcyj-ności i różnorodatrakcyj-ności ofert, mniejszego stopnia sformalizowania oraz aktywności podejmowanej przez jednostkę. Konstruktywne zaangażo-wanie w zajęcia przyczynia się do wzrostu poziomu rozwoju społecz-nego (sprzyjają temu kontakty z rówieśnikami mającymi podobne zain-teresowania). Uczestnictwo w zajęciach stanowi również obszar alter-natywnych oddziaływań edukacyjnych, kompensujących deficyty lub niedostatki edukacji szkolnej.
Warto zatem przeanalizować te czynniki, które sprawiają, że placówki są atrakcyjne dla dość zróżnicowanej grupy młodych odbiorców. Jednym z nich jest sposób, w jaki prowadzona jest działalność (organizacja zajęć). Zajęcia są dobrowolne, młody człowiek posiada wolność wyboru, jeśli chodzi o cel i przedmiot edukacji, którą realizuje w swoim czasie wolnym. Uczestnictwo oparte jest na swobodzie wyboru form i treści zajęć, odpo-wiadających potrzebom i pasjom, a także na czerpaniu przyjemności towarzyszącej rozwojowi. Takie wykorzystanie czasu wolnego daje
26 Materiały własne zebrane podczas XVII Ogólnopolskiego Sejmiku Placówek Wychowania Pozaszkolnego zatytułowanego „Dobre praktyki placówek wychowania pozaszkolnego w pracy z uczniem zdolnym”, Tomaszów Mazowiecki, 21–23 października 2010.
poczucie swobody oraz możliwość nieskrępowanego rozwijania aktyw-ności własnych.
Relacje wychowanka z nauczycielem-instruktorem charakteryzują się bezpośrednim kontaktem, zaangażowaniem we wspólne działania, budowaniem więzi opartych na szacunku i zrozumieniu. Nauczyciel, współpracując z młodym człowiekiem, oddziałuje na jego emocje oraz zainteresowania. Wiedza, jaką w ten sposób nabywa wychowanek, jest w znacznej części oparta na przeżyciach. W czasie zajęć występuje emocjo-nalny związek mistrz – uczeń między prowadzącym zajęcia a uczestni-kiem. Tego rodzaju relacje rzadko występują w szkole, gdzie wymagana jest kontrola i ocena osiągnięć ucznia27.
Istotna z wychowawczego punktu widzenia, szczególnie w kontekście budowania umiejętności społecznych, jest grupa, w której odbywają się zajęcia. Stanowi ją niewielka liczba osób (co najmniej 12 wychowanków), zazwyczaj mieszana wiekowo, połączona wspólnymi zainteresowaniami. W takiej przestrzeni oczywista jest wzajemna pomoc, współpraca, dzie-lenie się wiedzą i doświadczeniami. Młodzi ludzie dobrze się znają, a dzięki wzajemnym relacjom są uwrażliwieni na potrzeby innych, w sposób natu-ralny ucząc się akceptacji. Grupa może również stanowić dla dziecka ważne źródło wsparcia w doświadczanych trudnościach oraz miejsce, gdzie uczy się poczucia solidarności społecznej. Postrzeganie siebie jako członka grupy pomaga również tworzyć i wzmacniać tożsamość młodego człowieka.
Sposób organizacji zajęć, a także specyfika pracy opiekuńczo-wy-chowawczej sprawia, że każde dziecko może znaleźć w placówce miejsce do rozwoju swojej indywidualności. Działania te można określić jako wspomagające inkluzję edukacyjną i inkluzję społeczną. Dają one jedno-stce nie tylko szansę rozwoju zainteresowań lub poszerzenia wiedzy, ale też stwarzają realne możliwości do uczestniczenia w życiu społecznym (okazywanie i doświadczanie przyjaźni, zdobywanie szacunku i uznania, pełnienie ról społecznych, angażowanie się w wolontariat).
27 K. Grzesiak, Kształtowanie kompetencji uczestników zajęć placówek wychowania pozaszkolnego
do świadomej partycypacji w kulturze, w: Kompetencje – kształcenie – ewaluacja. W poszukiwaniu innowacyjnego modelu kształtowania i oceny kompetencji uczniów młodszych, red. J. Aksman,