Edukacja międzykulturowa jako interakcja

Ostatnie dwie dekady XX i początek XXI w. przyniosły ewolucję mo-delu edukacji wielokulturowej i nowe spojrzenie na kwestie edukacyjne w warunkach zróżnicowania kulturowego. Przedsięwzięto próby za-stąpienia go nowym modelem edukacji, opartym na odmiennym podejś-ciu aksjologicznym i społecznym, dostrzegającym potrzeby oraz oczeki-wania podmiotów. W powstaniu edukacji międzykulturowej miały zatem swój udział niepowodzenia związane z realizacją poprzedniego modelu, a także niespełniające oczekiwań efekty widoczne w praktyce społecznej.

Nowa koncepcja edukacji ma oparcie w idei międzykulturowości, jest działalnością społeczną, oświatową i kulturalną nastawioną na poznawa-nie i rozumiepoznawa-nie kultur oraz ich członków, a także wzbogacapoznawa-nie swojego zasobu kulturowego poprzez postawę otwartości i bliskiego kontaktu. Efektem edukacji międzykulturowej jest oparta na wzajemnym zbliżeniu jednostek integracja różnych kulturowo i społecznie grup. Był to w od-różnieniu do edukacji wielokulturowej proces dynamiczny, który nie za-wierał ukrytego programu dominacji którejkolwiek ze społeczności, czy też przymusowej asymilacji mniejszości.

Edukacja międzykulturowa ma pozwolić na odkrycie wzajemnych powiązań i zniesienie barier. Charakterystyczne jest dla niej powiązanie z innymi filozofiami edukacyjnymi, jak: edukacja antyrasistowska, edu-kacja na rzecz praw człowieka, eduedu-kacja dla rozwoju. Dlatego łatwo zna-leźć w jej ideach elementy pochodzące z innych dziedzin. Edukacja mię-dzykulturowa może stać się jednym z najlepszych narzędzi, które będą w stanie wykorzystać wartości oferowane przez społeczeństwa wielokul-turowe185.

Większość autorów chciałoby realizacji ideałów edukacji międzykultu-rowej w szkołach. W swoich definicjach, ze względu na różne punkty od-niesienia, badacze określają edukację międzykulturową, jako: tworze-nie społeczeństwa wielokulturowego; proces oświatowo-wychowawczy; ______________

kształtowanie postaw wobec innych; indywidualne wzbogacanie samego siebie, czy empatyczne rozwijanie tolerancji186.

Według Tadeusza Lewowickiego

edukacja międzykulturowa ma szanse stać się ideologią i praktyką oświatową, która odwołuje się do wspólnotowych i uniwersalnych wartości, a przy tym jest wyob-rażalna w poczynaniach dydaktycznych i wychowawczych. Wydaje się też pozy-tywną, konstruktywną odpowiedzią na ważne wyzwania wobec społeczeństw współczesnej Europy187.

Taki model edukacji sprzyja poznawaniu, rozumieniu i – co najważnie-jsze – akceptowaniu różnych kultur i tworzących je podmiotów. Przygoto-wuje także do współpracy i wzajemnego korzystania z dorobku różnych społeczności. Uwzględnia i szanuje odmienności etniczne, społeczne i kul-turowe oraz związane z nimi różne wizje świata. Jest procesem dialogu kultur, chroni przed homogenizacją czy uniformizacją i wyjałowieniem kulturowym, z jednej strony, z drugiej zaś – przed ego(etno)centryzmem. Międzykulturowe komunikowanie to przekraczanie własnych granic kul-turowych, wchodzenie na pogranicza myślowe, wzbogacające wewnętrz-nie o umiejętność porównywania bez negatywnego wartościowania188.

Edukacja międzykulturowa, jest to zatem

[…] proces oświatowo-wychowawczy, którego celem jest kształtowanie rozumienia odmienności kulturowych – od subkultur we własnej społeczności począwszy, aż po kultury odległych przestrzennie społeczeństw – oraz przygotowanie do dialogo-wych interakcji z przedstawicielami innych kultur189,

jak również

[…] ogół wzajemnych wpływów i oddziaływań jednostek i grup, instytucji, organi-zacji, stowarzyszeń, związków, sprzyjających takiemu rozwojowi człowieka, aby stawał się on w pełni świadomym i twórczym członkiem wspólnoty rodzinnej,

lo-______________

186Zob. I. Idzik, Czy istnieje potrzeba edukacji międzykulturowej?, „Sprawy Narodowoś-ciowe. Seria Nowa”, r. 2004, z. 24–25, Poznań–Warszawa 2004, s. 171.

187T. Lewowicki, W poszukiwaniu modelu…, s. 32.

188J. Nikitorowicz, Kreowanie tożsamości dziecka. Wyzwania edukacji międzykulturowej, Gdańsk 2005, s. 49.

189D. Markowska, Teoretyczne podstawy edukacji międzykulturowej, „Kwartalnik Pedago-giczny”, 1990, nr 4, s. 109.

kalnej, regionalnej, wyznaniowej, narodowej, kontynentalnej, kulturowej i globalnej – planetarnej oraz był zdolny do aktywnej samorealizacji własnej, niepowtarzalnej i trwałej tożsamości i odrębności190.

Idea edukacji międzykulturowej zawiera się w paradygmacie w s p ó ł i s t n i e n i a. W wyniku dialogu, porozumienia, negocjacji i koo-peracji nadaje się znaczenia różnorodności kulturowej, uznaje kompeten-cje i n n y c h, wartość migracji, ustawicznej, bezpośredniej komunikacji na styku odmienności. Edukacja międzykulturowa jest zarazem wielkim wyzwaniem i szczególnym zadaniem, potrzebą, a nawet koniecznością wzajemnego poznania, zrozumienia, komunikacji, interakcji i współpracy na różnych poziomach życia społecznego w globalizującym się świecie191. Wychowanie interkulturowe według Mirosława Sobeckiego powinno przede wszystkim opierać się na tolerancji i umiejętności dostrzegania piękna i wartości innej kultury. Każdy powinien mieć zarazem świado-mość możliwości uczestnictwa w więcej niż jednej kulturze192.

Celem takiego typu edukacji jest faworyzowanie i wzmacnianie pod-stawowych wzajemnych stosunków między różnymi społecznościami, a także w relacjach grup dominujących (większości) z mniejszościami. Staje się to możliwe, gdy edukacja międzykulturowa zachodzi we wszyst-kich warstwach społeczeństwa.

Mimo że edukacja międzykulturowa dotyczy całej zbiorowości, proce-sowi temu podlegają w danym środowisku jednostki w różnym wieku, uczestniczące w edukacji formalnej (obowiązkowa, szkolnictwo po-wszechne), ustawicznej, jak i nieformalnej (fakultatywna, która odbywa się w ramach ośrodków, organizacji i ruchów wychowania pozaszkol-nego, wykorzystuje alternatywne programy i wymianę międzynaro-dową), zorientowana jest przede wszystkim na system stosunków pa-nujących wśród dzieci i młodzieży. Priorytet ten jest uzasadniony przez fakt, że to właśnie one będą w ogromnej większości członkami przyszłych społeczeństw międzykulturowych193. Można za Markiem Taylorem wy-______________

190J. Nikitorowicz, Pogranicze…, s. 126.

191Ibidem, s. 48–49.

192M. Sobecki, Funkcja etniczno-kulturowa szkół mniejszości narodowych, Białystok 1997, s. 37.

różnić dwa podstawowe cele edukacji międzykulturowej dzieci i młod-zieży: pomoc w rozwijaniu zdolności rozpoznawania nierówności, nie-sprawiedliwości, rasizmu, stereotypów i uprzedzeń; dostarczanie wiedzy i umiejętności pomocnych w rozwiązywaniu problemów związanych z wymienionymi zjawiskami, a także uruchamianie w społeczeństwie od-powiednich mechanizmów ich neutralizacji194.

Mirosław J. Szymański za podstawowe cele edukacji międzykulturo-wej, właściwe społeczeństwom demokratycznym, uważa:

• otwartość wobec świata;

• porozumiewanie się w skali światowej między ludźmi o różnej rasie, języku, reli-gii, pochodzeniu, tradycji, stylu życia;

• zaangażowanie na rzecz pokoju, równości, braterstwa i solidarności we własnym kraju, jak i na całym świecie;

• opowiadanie się za sprawiedliwym światem bez wojen, wyzysku, ucisku i głodu; • rozbudzenie świadomości ekologicznej;

• pozbywanie się poczucia wyższości kulturowej;

• dialog i negocjacje, wymianę wartości, znoszenie barier, poszanowanie odmien-nych sposobów życia, tolerancję, wyzbywanie się uprzedzeń i stereotypów etnicz-nych, przeciwstawianie się wszelkim formom ksenofobii, dyskryminacji, rasizmu i wrogości wobec mniejszości, itd.195

Jednym ze środków służących do rozwiązania problemów społeczeństw w obliczu multikulturalizmu stały się działania w ramach realizacji koncep-cji edukakoncep-cji wielokulturowej lub międzykulturowej, znajdujące wyraz w od-powiednim modelu polityki oświatowej. W krajach europejskich podejmuje się działania w ramach obu z powyższych modeli, teoretyczne punkty zaś odniesienia oraz uzasadnienia wniosków i koncepcji edukacji wielokulturo-wej i międzykulturowielokulturo-wej są wielodyscyplinarne i często eklektyczne.

Edukacja międzykulturowa – według Zenona Jasińskiego – wymaga odmiennego podejścia zarówno ze strony dominującej większości, jak i mniejszości. Autor ma tutaj na myśli inny sposób postrzegania celów szkoły i wychowania w kontekście funkcjonowania w wielokulturowym ______________

194M. Taylor, op. cit., s. 123.

195M.J. Szymański, Od pedagogiki dla cudzoziemców do pedagogiki międzykulturowej w

Re-publice Federalnej Niemiec – czyli modernizm i postmodernizm, [w:] Edukacja w świecie współczesnym. Wybór tekstów z pedagogiki porównawczej wraz z przewodnikiem bibliogra-ficznym i przewodnikiem internetowym, red. R. Leppert, Kraków 2000, s. 138.

społeczeństwie. Takie założenie determinuje i określa inny wymiar peda-gogiki międzykulturowej196.