Socjologiczna charakterystyka sytuacji mniejszościowej

Mniejszość narodowa jest definiowana przez Marka S. Szczepańskiego jako grupa społeczna „ulokowana na terytorium państwa na skutek zja-wisk historycznych (np. przesunięcia granic, wymuszonych przemiesz-czeń czy migracji), która deklaruje inną opcję narodową niż dominująca w kraju jej zamieszkania”78. Romowie nie utożsamiają się z narodem

zor-ganizowanym we własnym państwie, a także często deklarują narodo-wość związaną z krajem zamieszkania, dlatego nie można ich uznać za mniejszość narodową.

Sławomir Łodziński proponuje, aby interesujący nas termin ‘mniejszości narodowe’ stosować do określania tej grupy obywateli danego państwa czy ewentualnie tych grup, które odróżniają się od dominującej części społeczeństwa świadomością swojej przynależności narodowej. Świado-mości tej towarzyszą różnice w języku, religii, obyczajach i ogólnie kulturze, ale nie są one zawsze koniecznymi warunkami odmienności narodowej79.

Generalnie, w porównaniu z uznanymi historycznie mniejszościami narodowymi, Romowie pozostają w niekorzystnej sytuacji. Nie można jednak odmówić im pewnych cech znajdujących odbicie w definicjach mniejszości narodowych, a związanych z dyskryminacją i niepełnym do-stępem do praw przysługujących dominującej społeczności.

Bliska problematyce romskiej byłaby opinia Rogera Brubackera na temat mniejszości narodowych:

[…] nacjonalistyczne stanowiska występujące w mniejszościach narodowych w spo-sób charakterystyczny zawierają rozumienie siebie raczej w kategoriach specyficznie narodowych niż czysto etnicznych, żądanie uznania przez państwo odmiennej etno-kulturowej narodowościowej mniejszości i założenie o przysługiwaniu jej pewnych zbiorowych, opartych na narodowości praw kulturalnych lub politycznych80.

Wiele spośród praw i gwarancji ochrony zostało nadanych innym mniejszościom na mocy dwustronnych, prawnie wiążących umów mię-dzypaństwowych, których Romowie, siłą rzeczy nie mogą zawierać, a tym samym z nich korzystać. Sytuację komplikuje dodatkowo to, nie po-______________

78M.S. Szczepański, op. cit.

79S. Łodziński, Struktura narodowościowa Polski i polityka państwa wobec mniejszości 1989–

1992, „Kultura i Społeczeństwo” 1992, nr 3, s. 85.

siadają swego ojczystego kraju i dlatego nie odpowiadają tworzonym mię-dzynarodowym definicjom mniejszości narodowej. Nie są też skupieni wokół własnego terytorium etnicznego, gdyż takiej przestrzeni nie posia-dają. Kwestia terytorialności nie jest jednak podstawowym czynnikiem ustanawiającym standardy ochrony grup mniejszościowych, dlatego Ro-mowie powinni być objęci definicjami obowiązującymi w poszczególnych krajach.

W Europie wygląda to różnie. Są państwa, w których system prawny nie uznaje mniejszości narodowych i etnicznych, są one jednak chronione przez silnie wyartykułowane prawa obywatelskie, gwarantowane przez liberalne konstytucje i rządy prawa (np. Francja). W Niemczech system prawny uznaje tylko prawa mniejszości historycznych (np. Łużyczanie), w innych krajach są one gwarantowane na mocy dwustronnych umów (np. polsko-niemiecki układ z 1991 r. reguluje prawa mniejszości polskiej w Niemczech)81. Kilka państw ma też konstytucyjne zapisy odnoszące się do Romów, są to Finlandia, Słowenia i Macedonia82. Na Węgrzech i w Au-strii są wymieniani w ustawach dotyczących mniejszości narodowych i et-nicznych. W coraz większej liczbie państw mają też swoją reprezentację polityczną, zdobytą w demokratycznych wyborach do parlamentów (Czechy, Bułgaria, Hiszpania, Rumunia i Węgry)83. Ostatnio nawet kwes-tionuje się ich etniczność w niektórych krajach, gdyż sytuacja Romów, według miejscowych władz, poprawiła się tam znacznie. Wszystko to sprawia, że na początku XXI w. zastanawiają się – mając na uwadze własne zróżnicowanie – jaki rodzaj tożsamości grupowej kreować.

Społeczność romska jest podzielona i rozproszona w wielu krajach, jej członkowie reprezentują rozmaite, często sprzeczne poglądy, dlatego muszą zdefiniować wspólną przestrzeń polityczną dla siebie, o którą chcą walczyć na arenie międzynarodowej, a przede wszystkim krajowej. Przy-czyna leży w polityce państw, na których terytoriach zamieszkują Romo-wie. Kraje takie, jak Czechy, Polska i Słowacja, odmawiają Cyganom wielu praw, przysługujących im jako mniejszości. Są oni poddawani próbom asymilacji ze społeczeństwami dominującymi. Brak programów integra-______________

81A. Mirga, N. Gheorghe, Romowie w XXI wieku. Studium polityczne, Kraków 1998, s. 33–34.

82Ibidem, s. 34.

cyjnych, mniejszość cygańska jest dyskryminowana, odmawia jej się praw, o których mówi Roger Brubacker.

Romowie są najbardziej bezbronną i równocześnie najbardziej nie-chcianą wśród europejskich mniejszości, dotkliwie odczuwają to m.in. w Czechach, Polsce i na Słowacji. Zauważyć można rosnącą pauperyzację części Romów, tendencje do ich izolowania przez społeczeństwa poszcze-gólnych krajów, pozostawanie bez pracy, pogarszającą się kondycję zdro-wotną, coraz niższy poziom wykształcenia wśród dzieci i młodzieży.

Cały czas traktuje się tu Romów w kategoriach mniejszościowych, na-leżałoby jednak wyjaśnić, że sami najchętniej chcieliby być traktowani w kategoriach narodowych. Wielu cygańskich aktywistów twierdzi, że są narodem, ale ponieważ jego członkowie są rozproszeni po całym świecie, jego istnienie jest bardziej symboliczne niż rzeczywiste. Elity romskie, chcąc budować ideę narodu, muszą stworzyć również jednolitą tożsamość narodową. Trudność stanowi ciągły brak języka literackiego i tradycji piś-miennictwa, która dopiero od niedawna się upowszechnia (czasopisma romskie i nauczanie języka). Cyganom brakuje tej niezbędnej infrastruk-tury, która w innych wpadkach zapewniana jest przez instytucję państwa. Romowie nie spełniają wszystkich warunków, które mieszczą definicje narodu, przede wszystkim nie mają własnego etnicznego terytorium (chyba, że za takie potraktowalibyśmy Indie), języka (jest zróżnicowany dialektycz-nie), mają zróżnicowaną kulturę i historię, co uniemożliwia zjednoczenie się wokół tych elementów bez wypracowania wspólnej tożsamości.

Mimo to, dla wielu przywódców romskich pojęcie ‘narodu Romów’ jest punktem odniesienia w ich działalności politycznej. Idea narodu za-wiera bowiem w sobie tak duży ładunek emocjonalny, że według nich usprawiedliwia to próby umieszczania Romów w ramy pojęciowe kon-cepcji narodu. Zdając sobie sprawę z ograniczeń, jakie płyną ze stosowa-nia wobec ich społeczności tradycyjnych pojęć, tworzą inne, które lepiej mają określać ich status, takie jak ‘naród bez państwa’ czy ‘ponadnaro-dowa mniejszość europejska’84. Wszystkie te pojęcia jednak pokazują, że przywódcy romscy nie wysuwają żadnych roszczeń co do terytorium et-nicznego ani też własnego państwa, lecz tak jak wspomniano wcześniej, szukają politycznego kontekstu do przedstawienia ich problemów. W rze-______________

czywistości bowiem Romowie, będąc obywatelami innych państw, funk-cjonują w nich jako widoczne mniejszości. Istotne jest zatem, aby prawnie traktowani byli jako obywatele korzystający, jak wszyscy, z podstawo-wych praw i wolności, czy też jako mniejszość mająca zagwarantowaną ochronę i korzystanie z praw przysługujących mniejszościom.

Bliska Romom byłaby definicja stworzona przez polskiego socjologa Stanisława Ossowskiego, który za naród uważał trwałą grupę terytorialną takiej wielkości, że jej spójność nie może się opierać na kontaktach osobis-tych. Grupa ta jest terytorialna niekoniecznie w sensie ekologicznym, lecz koniecznie w ideologicznym85. Dla Ossowskiego naród jest grupą a u t o -t e l i c z n ą: jego is-tnienie i powodzenie jes-t celem samym w sobie. Naród do swego istnienia nie potrzebuje niczego poza wolą jednostek w nim uczestniczących86.

Do tej ostatniej części definicji Stanisława Ossowskiego bezpośrednio nawiązują dzisiejsze teorie narodu, prezentowane przez Benedicta An-dersona czy Zygmunta Baumana. Głoszą one, że naród jest „wspólnotą wyobrażoną”87, „imaginacyjną”88, ponieważ „członkowie nawet naj-mniej licznego narodu nigdy nie znają większości swych rodaków, nie spotykają ich, nic nawet o nich nie wiedzą, a mimo to pielęgnują w umyśle obraz wspólnoty”89. W odniesieniu do takiego rozumienia na-rodu Romowie mogliby być ewentualnie traktowani w kategoriach naro-dowych.

W tym rozdziale starano się rozstrzygnąć, do jakiej definicji struktur społecznych należy zakwalifikować Romów. Status tej społeczności naj-pełniej określają elementy wchodzące w skład definicji grupy etnicznej. Zwrócono także uwagę na charakter mniejszościowy tej zbiorowości. Bo-wiem w myśl definicji prawnych90można ją traktować, jako mniejszość et-niczną, czyli grupę obywateli spełniającą łącznie następujące warunki: ______________

85S. Ossowski, O ojczyźnie i narodzie, Warszawa 1984, s. 63.

86Ibidem.

87B. Anderson, Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się

nacjo-nalizmu, Kraków–Warszawa 1997.

88Z. Bauman, op. cit., s. 177.

89B. Anderson, op. cit., s. 19.

90Por. Ustawa z dnia 6 stycznia 2005r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku

• jest mniej liczebna od pozostałej części ludności w danym kraju; • w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem,

kulturą lub tradycją;

• dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji;

• ma świadomość własnej historycznej wspólnoty etnicznej i jest ukie-runkowana na jej wyrażanie i ochronę;

• jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium kraju od dłuższego czasu (np. od 100 lat);

• nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie.