Edukacja wielokulturowa jako reakcja

W tytule podrozdziału wyraża się idea edukacji dążącej do objęcia kontrolą dynamiki kulturowej społeczeństwa i dostosowania systemu oś-wiaty do potrzeb odmiennych grup, jednak niekoniecznie wchodzącej z nimi w interakcje. Edukacja wielokulturowa ma swój rodowód w spo-łeczeństwie toflerowskiej II fali i jej ideologii178. W tym czasie polityka różnicowania i asymilacji była powszechnym sposobem wykluczania mniejszości przez grupę dominującą. Nadzieją miało być osiągnięcie sy-tuacji pluralizmu kulturowego. Podstawowe założenia takiej polityki oś-wiatowej, a także praktyki edukacyjnej to nienaruszalność obowiązu-jących zasad, utopia ładu społecznego. Pozwala to czasami łączyć koncepcję edukacji wielokulturowej z ideologią pedagogiki narodowej. Może to prowadzić do usprawiedliwiania działań dyskryminacyjnych i ograniczania praw mniejszości dla dobra grupy dominującej. Jest to właściwe szczególnie dla narodów walczących o niepodległość albo tych, które niedawno ją odzyskały i budują własną tożsamość w poczuciu za-grożenia. Wtedy do głosu dochodzi ideologia integrystyczna przepeł-niona etnonacjonalizmem i ksenofobią179.

Obecnie założenia i efekty realizacji edukacji wielokulturowej są przedmiotem konstruktywnej krytyki. Model ten jest rozpatrywany raczej w czasie przeszłym, choć bywa jeszcze stosowany (niekiedy nieświado-mie) w niektórych sferach systemu oświaty.

______________

177J. Nikitorowicz, Dialog kultur w społeczeństwie wielokulturowym i w działaniach edukacji

międzykulturowej w kontekście integracji, [w:] Edukacja międzykulturowa w Polsce na przełomie XX i XXI wieku, red. A. Paszko, Kraków 2004, s. 13–15.

178Por. A. Tofler, Trzecia fala, Warszawa 1986; idem, Szok przyszłości, Poznań 2000.

179K. Kossak-Główczewski, Edukacja regionalna, wielokulturowa i międzykulturowa a

pyta-nie o „prywatne ojczyzny” – zarys problemu, [w:] Rodzina wobec wyzwań edukacji między-kulturowej, red. J. Nikitorowicz, Białystok 1997, s. 56; S. Wołoszyn, Nauki o wychowa-niu w Polsce w XX wieku. Próba syntetycznego zarysu na tle powszechnym, Kielce 1998,

Według Tadeusza Lewowickiego jedną z najbardziej charakterystycz-nych (jeśli nie najważniejszą) cech edukacji wielokulturowej, wynikającą z jej podstaw społecznych jest istnienie obok siebie grup, jednostek i ich kultur. Stan ten zachodzi w warunkach asymetrii, nierówności szans roz-wojowych, możliwości wzajemnego oddziaływania. Grupy dominujące wyznaczają wtedy zakres swobód dla grup mniejszościowych. Działania związane z edukacją wielokulturową charakteryzują się podejściem hege-monistycznym i instrumentalnym. Bardziej lub mniej ukrytym celem była asymilacja i utrzymanie społecznego ładu. Dominująca w takim modelu jest edukacyjna ideologia „bycia obok” akceptowana przez mniejszości. Grupy zdominowane są skoncentrowane na zachowaniu własnej kultury i podtrzymywaniu tożsamości, widząc w edukacji wielokulturowej szansę na przetrwanie. Skutkiem tak pojmowanej i realizowanej edukacji było i jest zachowanie różnych elementów tożsamości, a równocześnie izolacja, dystans między grupą mniejszościową i grupą dominującą. Ro-dziło to problemy społeczne, różnicowało statusy społeczne i szanse życiowe. Zjawiska takie są zauważalne także współcześnie180.

Podstawą modelu edukacji wielokulturowej była idea zasymilowania zróżnicowanych podmiotów na tych samych prawach, regułach organiza-cyjnych, dzięki tym samym programom nauczania i wychowania. Efektem tego procesu stało się jednak zatracenie lub rozproszenie ich tożsamości i ich rozmycie w szerszych organizmach społecznych. Charakterystyczne jest zachowanie stratyfikacji społecznej ograniczającej szanse życiowe grup mniejszościowych. Zasięg opartej na tej zasadzie polityki oświatowej może być nie tylko ogólnokrajowy, ale również regionalny, wyłącznie lo-kalny, lub może ograniczać się tylko do wybranej placówki181.

Edukacja wielokulturowa

[…] jest procesem związanym z ogólną reformą szkolnictwa i podstawową edukacją dla wszystkich uczniów. Odrzuca ona rasizm i inne formy dyskryminacji w szkołach i społeczeństwie, akceptuje zaś i popiera pluralizm reprezentowany przez uczniów, ich społeczności i nauczycieli. Edukacja wielokulturowa przenika program i metody nauczania stosowane w szkole, jak też interakcje między nauczycielami, uczniami i rodzicami. Korzystając z krytycznej pedagogiki jako swojej filozofii, skupia się na

______________

180T. Lewowicki, W poszukiwaniu modelu edukacji międzykulturowej, [w:] Edukacja

między-kulturowa…, s. 25.

wiedzy, krytyce i działaniu, sprzyjając w ten sposób demokratycznym zasadom społecznej sprawiedliwości182.

Brunon Bartz uważa, że:

edukacja wielokulturowa musi uwrażliwiać wychowanków na problem stygmaty-zacji grup etnicznych (zwłaszcza nowo przybyłych imigrantów) nawet, jeśli sytuacja tego wymaga, w ukrytej formie. Celem o wręcz altruistycznym aspekcie byłoby zwrócenie uwagi wychowanków na strukturalne pokrzywdzenie mniejszości etnicz-nych i wyrobienie u nich gotowości do wstawiania się o poprawę ich socjaletnicz-nych, po-litycznych i kulturalnych praw183.

Do zadań edukacji wielokulturowej zaliczyć można:

• asymilowanie mniejszości ze społeczeństwem, zaznajamianie ich z kulturą dominującą, a przez to wyrównywanie szans wobec pozos-tałych obywateli;

• przekazywanie języka, historii i kultury społeczności dominującej mniejszościom, przy zachowaniu zasady poprawności politycznej; • wychowanie ku tolerancji i wzajemnemu szacunkowi, zapobieganie

rasizmowi w celu zachowania społecznego spokoju;

• uwrażliwianie na problem naznaczania grup etnicznych (zwłaszcza nowo przybyłych imigrantów), nawet – jeśli sytuacja tego wymaga – w ukrytej formie;

• zwracanie uwagi na strukturalne pokrzywdzenie mniejszości etnicz-nych i wyrobienie u nich gotowości do starania się o poprawę reali-zacji swych praw socjalnych, politycznych i kulturalnych;

• przygotowanie ludzi do pracy i zgodnego współżycia w społeczeń-stwie wielokulturowym184.

Wykorzystywanie założeń edukacji wielokulturowej i jej atrakcyjność polega zapewne na tym, że skutecznie przyczynia się do utrzymywania statycznego stanu społeczeństw wielokulturowych. Głośno deklaruje się w niej chęć pomocy i współdziałania z mniejszościami, a równocześnie ______________

182J. Nikitorowicz, Pogranicze, tożsamość, edukacja międzykulturowa, Białystok 1995, s. 117–118.

183B. Bartz, Idea wielokulturowego wychowania w nowoczesnych społeczeństwach, Duisburg– Radom 1997, s. 13.

prowadzi się politykę asymilacji. Pomimo zarzutów podejście to znajduje wciąż uznanie i jest stosowane także w praktyce edukacyjnej.