Edukacja Romów – koncepcje

Przyjąć można za Romanem Leppertem, że koncepcja, to „pewien pro-jekt, z założenia niedokończony, będący przedmiotem sporów, refleksji, poddawany modyfikacjom pod wpływem pojawiających się coraz to no-wych argumentów”204.

W tym miejscu podejmiemy próbę opisu zagadnień związanych z edu-kacją społeczności romskiej. Podobnie jak inne koncepcje edukacji po-winna być ona projektem oddziaływań wychowawczych opartych na re-fleksji pedagogicznej, a skierowanych zarówno do środowiska w skali mikro- (jednostka, rodzina), jak i makrospołecznej (grupa etniczna, spo-łeczeństwo i naród). Realizować ją powinny zarówno instytucje związane z oświatą powszechną (edukacja formalna), jak też inne indywidualne i zbiorowe działania (edukacja nieformalna). Podstawą zawsze winien być jakiś zbiór celów, które są związane z potrzebami i perspektywami ______________

203T. Hejnicka-Bezwińska, Pedagogika pozytywistyczna, [w:] Ibidem, s. 204–215.

204R. Leppert, Pedagogiczne peregrynacje. Studia i szkice o pedagogice ogólnej i kształceniu

rozwoju wyznaczonymi przez dane środowisko edukacyjne, a motywo-wane są poprzez:

• oczekiwania, a także możliwości funkcjonujących w nim osób; • dominującą ideologię społeczną i wynikającą z niej politykę

oświa-tową;

• niezależne czynniki historyczne, geograficzne, społeczne, polityczne, ekonomiczne itp.

Specyfice danego społeczeństwa odpowiadają oparte na treściach i metodyce edukacyjnej działania, za pomocą których można realizować cele kształcenia i wychowania.

Przydatne wydaje się przybliżenie terminu ‘edukacja’, który według Zbigniewa Kwiecińskiego określa ogół czynników wpływających na jedno-stki i grupy, sprzyjających ich rozwojowi i wykorzystywaniu posiadanych możliwości, aby w możliwie największym stopniu stały się świadomymi i twórczymi członkami wspólnoty społecznej, kulturowej, narodowej i glo-balnej. Dzięki temu także staną się zdolne do aktywnej samorealizacji, roz-wijania trwałej tożsamości i odrębności. Edukacja to ogół czynności związa-nych z prowadzeniem drugiego człowieka oraz wspieraniem jego własnej aktywności w osiąganiu celów. Jest ona także zbiorem wpływów i funkcji ustanawiających oraz regulujących osobowość człowieka, jego zachowanie w relacji do innych ludzi i wobec świata205.

Pojęcie ‘edukacja’ w szerokim znaczeniu obejmuje

[…] wszelkie zorganizowane czynności nauczania, uczenia się i wychowania na wszystkich szczeblach: od państwa do organicznych instytucji prowadzących te działania zarówno bezpośrednio (np. rodzina, sąsiedztwo, rówieśnicy, przedszkole, szkoła, uniwersytet, poradnia, społeczność lokalna, samorząd, stowarzyszenia, kluby i organizacje, parafia), jak i pośrednio (np. rząd, parlament, ministerstwo, in-stytucje zarządzania, oceniania i kontroli, czy też treści i formy medialnego maso-wego przekazu informacji i kultury w telewizji, radiu, Internecie, prasie, książkach, rozrywkowych i rekreacyjnych imprezach masowych, modzie)206.

Edukacja jest wartością autonomiczną i pragmatyczną, a przede wszystkim zasadniczym narzędziem przystosowania jednostki do życia w ciągle zmieniającym się społeczeństwie. Współcześnie bywa także trak-______________

205Z. Kwieciński, Socjopatologia edukacji, Olecko 1995, s. 14.

towana jako inwestycja społeczna, kulturalna i ekonomiczna. Powinna roz-wijać postawy otwarte i humanistyczne, a także przygotowywać do wejś-cia w dorosłe życie w trudnych i nieustannie zmieniających się czasach.

Koncepcja edukacji międzykulturowej wymaga odmiennego spojrze-nia na system oświaty jako całość, a także na jego zasadnicze elementy: programy, strukturę, podręczniki, środki dydaktyczne, środowisko pracy nauczycieli oraz ich kształcenie i doskonalenie207. Byłaby to pożądana forma podejścia do problematyki edukacji Romów. Zawierałaby się w in-tegracji (jednym z dwóch podejść, obok segregacji, w polityce oświatowej wobec mniejszości), powiązanej z prawami człowieka i odwołaniem do ideałów równych możliwości.

Edukacja wielokulturowa daje szansę na przełamanie granicy pomię-dzy szkołą większości a szkołą mniejszościową, funkcjonującą w formie getta kulturowego. W placówkach drugiego rodzaju zamyka się często społeczność zdominowana albo jest tam spychana przez większość kultu-rową208. Rola takiej mniejszościowej szkoły ma odmienne znaczenie dla obu stron. W rozumieniu przedstawicieli większości placówki tworzone dla uczniów pochodzących z mniejszości stwarzają szanse wyrównywania możliwości życiowych za pomocą edukacji. Nie zawsze jednak szkolnic-two masowe dąży do wypracowania rozwiązań uwzględniających zasady pluralizmu kulturowego, funkcjonuje także jako instytucja reprezentująca przede wszystkim interesy większości. Zdominowana grupa widzi nato-miast w szkole mniejszościowej nadzieję ochrony i utrwalania języka, kul-tury, tradycji i własnej tożsamości narodowej czy etnicznej jej członków209.

Mirosław Sobecki wyróżnia cztery funkcje szkół mniejszościowych: • kształcenie kompetencji językowych w obrębie języka mniejszości; • przekaz kultury etnicznej;

______________

207Z. Jasiński, O doskonaleniu zawodowym nauczycieli w zakresie edukacji międzykulturowej

i regionalnej, [w:] Edukacja w dobie integracji europejskiej. Strategie zmian i praktyka peda-gogiczna, red. E. Smak, D. Widelak, Opole 2006, s. 79.

208Z. Jasiński, Język ojczysty w szkole mniejszościowej a edukacja wielokulturowa i

eurointegra-cja, [w:] Język, komunikacja i edukacja w społecznościach wielokulturowych, red. T.

Lewo-wicki, J. Urban, A. Szczypka-Rusz, Cieszyn–Warszawa 2004, s. 261.

209Ibidem, s. 266. Por. M. Sobecki, Funkcja etniczno-kulturowa szkół mniejszości narodowych,

Białystok 1997; Dwujęzyczność i dwukulturowość w perspektywie psychologicznej, red. E. Czykwin, D. Misiejuk, Białystok 1998.

• podtrzymywanie bądź odbudowywanie narodowej identyfikacji; • przyjmowanie głównie dzieci etników210.

Dotychczasowe badania wskazują jednak, że uczniowie reprezen-tujący mniejszości otrzymują gorsze wykształcenie w rezultacie doboru do szkół, furkacji i utrudnionych kontaktów z nauczycielami211. Edukacja szkolna staje się niekiedy także instrumentem segregacji społecznej. Socjo-logowie eksponują wśród funkcji szkoły jej stratyfikacyjną i selekcyjną działalność. W szkołach publicznych dzieci z rodzin biednych, rozbitych, o niskim statusie społecznym i poziomie wykształcenia rodziców, ma-jących problem alkoholowy, są niekiedy kierowane do gett klasowych. W takich zespołach nierzadko uczą się młodzi Romowie. Praktyki tego ro-dzaju pozostają w konflikcie z deklarowaną ideą wyrównywania szans edukacyjnych212.

Ryszard Pachociński proponuje natomiast, aby rozpoczynać strategie oświatowe od segregacji (mając na myśli szkolnictwo mniejszościowe, w którym zdobywa się także kompetencje w języku większości), ponie-waż otacza się wtedy opieką mniejszość, zanim przejdzie się do etapu in-tegracji z dominującą większością. W takim sposobie widzi autor możli-wość wyrównania szans edukacyjnych, pozwalającą na poznanie kultury, środowiska i języka kraju zamieszkiwania213. Przed społeczeństwami większości, a raczej ich rządami, staje zatem wyzwanie w postaci wybra-nia odpowiedniego modelu edukacji, który byłby skierowany do zbioro-wości Romów/Cyganów w krajach europejskich.

Edukacja Romów (edukacja romska, edukacja romskiej grupy etnicz-nej itp.) odnosi się przede wszystkim do działań edukacyjnych państw, które oni zamieszkują. Są to działania w celu kształcenia i wychowania ______________

210M. Sobecki, Szkoły mniejszości narodowych w warunkach przemian cywilizacyjnych i

poli-tycznych a kwestia tożsamości społeczno-kulturowej, [w:] Przemiany społeczno-cywiliza-cyjne…, s. 244.

211Dlatego R.I. Arends do ważnych cech zalicza życzliwy stosunek do ludzi należących do innych kultur, lepsze ich rozumienie oraz uświadamianie sobie przez nauczycieli istniejących uprzedzeń kulturowych (zob. R.I. Arends, Uczymy się nauczać, Warszawa 1995, s. 181).

212M.J. Szymański, Funkcje edukacji szkolnej w zmieniającym się społeczeństwie, [w:]

Prze-miany społeczno-cywilizacyjne…, s. 107.

213R. Pachociński, Oświata wobec mniejszości narodowych w ujęciu porównawczym, [w:]

członków romskiej grupy etnicznej, najczęściej w ramach obowiązującego w danym kraju oficjalnego systemu oświaty, ale także działalność eduka-cyjna organizacji pozarządowych, innych instytucji edukacyjnych oraz Romów i ich stowarzyszeń mniejszościowych. Będą to również wszelkie działania w celu poszerzenia wiedzy o Romach wśród przedstawicieli społeczeństw większości. Takie rozumienie ‘edukacji Romów’ wpisuje się w problematykę edukacji międzykulturowej. Nie należy zatem postrzegać tego terminu w sposób ograniczony, jako edukację prowadzoną tylko przez samych Romów dla własnej grupy etnicznej.

Praktyka edukacyjna opisywana jest głównie w odniesieniu do szkoły oraz czynności podmiotów i przedmiotów edukacji w systemie oświaty. Środowisko dorosłych, jako niepodlegające bezpośrednio oddziaływaniom szkoły, brane jest pod uwagę nieco rzadziej, głównie w kategoriach kształcenia ustawicznego. W wypadku Romów edukacja ustawiczna ma olbrzymie znaczenie i jest ważnym wyzwaniem. Wielość różnych roz-wiązań systemowych, tradycji dydaktycznych i zakorzenienie szkół w po-szczególnych wzorach kultury trzech badanych krajów, względność teore-tyczna i kontekstualność tłumaczą zróżnicowanie tych pedagogii, co utrudnia ich systematyzację214. Autora będą interesować elementy współ-tworzące rozległe (zróżnicowane wewnętrznie) modele oddziaływań edu-kacyjnych i polityki oświatowej dotyczące romskiej grupy etnicznej, umow-nie będą one określane jako edukacja (pedagogika, wychowaumow-nie) Romów.

______________