4. SYTUACJA ROMÓW W POLSKIEJ RZECZPOSPOLITEJ LUDOWEJ
4.4. Mobilizacja etniczna Romów
Po wydarzeniach związanych z konfliktem etnicznym między Pola-kami i Romami znaczenia nabrały organizacje romskie. Powstały one jed-nak wcześniej, bo już w latach 50. Pierwsze romskie zrzeszenie powołał do życia w 1952 r. Andrzej Siwak, nosiło ono nazwę Stowarzyszenie Cy-ganów Osiadłych w Wałbrzychu82. Organizacja ta istniała do 1954 r., jed-nak poza działaniami socjalnymi (zakupem odzieży, udzielaniem zapo-móg pieniężnych, pomocą w urządzaniu i remontowaniu mieszkań) nie przejawiało większej aktywności. W późniejszym czasie sam Andrzej Siwak i jego grupa przenieśli się do Tarnowa i tam osiedli83.
Od roku 1963, także za sprawą Andrzeja Siwaka, działalność prowa-dziło w Tarnowie najstarsze z istniejących Cygańskie Stowarzyszenie Kul-turalno-Oświatowe84, przemianowane w roku 1984 na Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe Romów, aby od roku 1989 występować pod naz-wą Społeczno-Kulturalne Stowarzyszenie Romów w Tarnowie. Centrum Kultury Romów. Wśród celów statutowych znalazło się włączanie spo-łeczności cygańskiej do życia społecznego i kulturalno-oświatowego większości oraz likwidacja analfabetyzmu. Andrzej Mirga twierdzi, że ______________
81W Czechosłowacji 39 Romów studiowało w 1970 r., a liczba ta wzrosła do 191 (w tym 97 kobiet) w roku 1981 (Z. Barany, op. cit., s. 133 i 136).
82Zob. J. Ficowski, Cyganie polscy…, s. 195.
83Zob. A. Mirga, Romowie – proces kształtowania…, s. 124.
84Studium przypadku osiedlonej społeczności Romów tarnowskich i szeroki opis dzia-łalności Stowarzyszenia [w:] A. Mirga, Romowie…, s. 140–148.
pierwszy statut Stowarzyszenia określał raczej cele polityki państwa, a nie artykułował praw mniejszości. Dopiero w latach 80. zwiększyła się samo-dzielność tej organizacji, a wśród jej członków tworzyła się samoświado-mość etniczna85.
W roku 1964 powołano do życia Cygański Zespół Artystyczny „Newo Drom” („Nowa Droga”). Stowarzyszenie otrzymało na swoją siedzibę tzw. świetlicę cygańską (później „Dom Kultury Romów” i „Centrum Kul-tury Romów”), w której miało prowadzić kursy dla analfabetów i działal-ność kulturalno-oświatową.
Wobec określonych statutowo zadań edukacyjnych w roku 1973 utwo-rzono Ośrodek Kuratorski dla dzieci i młodzieży cygańskiej, któremu Zarząd poświęcał wiele uwagi. Na terenie Ośrodka prowadzono zajęcia wyrównawcze, douczanie i dożywianie dzieci romskich86. Od 1979 r. w Muzeum Okręgowym utworzono dział cyganologiczny, a w efekcie jego działania otwarto tu w 1990 r. pierwszą w Europie stałą ekspozycję poświęconą Cyganom. Działalność Stowarzyszenia i Muzeum jest w mie-ście bardzo widoczna do dnia dzisiejszego.
Stowarzyszenie nawiązało w latach 80. wiele kontaktów zagranicznych z podobnymi organizacjami w innych krajach. Prowadzono działania upa-miętniające zagładę Romów w Szczurowej i Auschwitz-Birkenau. Współ-praca międzynarodowa i uczestnictwo delegacji Stowarzyszenia w zorgani-zowanym przez Międzynarodową Unię Romów III Światowym Kongresie Romów w Getyndze wpłynęło na zmiany w statucie i nazwie organizacji z Tarnowa. Uczestnicy Kongresu zetknęli się wtedy z aktywistami cygań-skimi, poznali żądania i aspiracje polityczne europejskich Romów.
Organizacja tarnowskich Romów pomimo szerokich kontaktów z in-nymi instytucjami romskimi pozostała ukierunkowana przede wszystkim na własne środowisko. Zarząd Stowarzyszenia nie zabrał głosu w sprawie tak ważnych dla całej społeczności romskiej wydarzeń, jakie rozegrały się w Koninie i Oświęcimiu w 1981 r. Stowarzyszenie nie odegrało znaczącej roli politycznej w integracji środowisk cygańskich w Polsce, jednak sta-ło się inicjatorem wielu działań związanych z popularyzacją kultury Romów.
______________ 85Ibidem.
W latach 70. i 80. wiele było podobnych lokalnych stowarzyszeń, po-wstały one w Nowym Targu (Podhalańskie Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne Cyganów), Andrychowie (Towarzystwo Społeczno-Społeczno-Kulturalne Cyganów, 1980 r.), Olsztynie (Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe Cy-ganów, 1979 r.), Żyrardowie (Stowarzyszenie Romów, 1980 r.) oraz w Płocku, Gdańsku i Siemiatyczach. Organizacje te nie przejawiały jednak większej aktywności w działaniach na rzecz mobilizacji etnicznej Romów oraz edukacji. Funkcję reprezentanta i koordynatora działalności organiza-cyjnej tej społeczności spełnia od 14 marca 1986 r. Rada Romów w Polsce.
Pomimo zaprzestania przez administrację państwową realizacji uch-wały z 1952 r. w połowie lat 80. i zakończenia sprawozdawczości pozosta-wał nadzór organów MSW nad działalnością romskich stowarzyszeń kul-turalno-oświatowych87.
W drugiej połowie lat 70. rozpoczął się ruch religijny wśród ludności cygańskiej w Polsce; wiązał się z rodzącą się świadomością etniczną Romów. Nie do przecenienia była działalność księdza Edwarda Wesołka, którą rozpoczął w Bydgoszczy, głosząc kazania w języku romani i wpro-wadzając ten dialekt do elementów liturgii. Pod koniec lat 70. ks. Wesołek nawiązał kontakty z różnymi grupami Romów w Polsce, starając się je nakłonić do pielgrzymek religijnych poprzez odwołanie do tradycji węd-rowania. Działania te wspomagała Watykańska Komisja Migracji i Tury-styki oraz funkcjonujące duszpasterstwo osób koczujących. Ważnym mo-mentem pracy ks. Wesołka była inicjatywa wydawania pierwszego w Polsce romskiego czasopisma. W roku 1979 ukazał się premierowy numer pisma „Deweł Sarengro Dad” („Bóg Ojciec Wszystkich”). W tek-stach konsekwentnie posługiwano się etnonimem ‘Roma’, zamiast ‘Cyga-nie’. W czasopiśmie publikowano artykuły o charakterze religijnym, rela-cje z bieżących wydarzeń, ale także tzw. kącik językowy, w którym upowszechniano język romani (romani ćhib)88.
Ksiądz Wesołek jako Krajowy Duszpasterz Romów zorganizował 8 grudnia 1981 r. I Ogólnokrajowe Spotkanie Romów na Jasnej Górze. W Częstochowie pojawiło się około tysiąca Romów reprezentujących różne społeczności. W kazaniu ks. Wesołek podkreślał, że Kościół otwarty ______________
87Ibidem, s. 169.
jest na odrębność kulturową Romów (taka była idea prezentowana w tym czasie przez Watykan). Zaznaczając problematykę zróżnicowania społecz-ności romskich i podkreślając wagę tradycyjnych przywódców (Śero Roma i Romani Kris), apelował o wyjście poza grupowe uprzedzenia oraz znale-zienie elementów łączących, takich jak wspólnota narodowa, historyczna, językowa i religijna.
Aktywność Kościoła katolickiego, ks. Wesołka oraz innych kapłanów (ks. Juliana Skowrońskiego i bpa Antoniego Adamiuka w diecezji opol-skiej, ks. Stanisława Opockiego w Łososinie Górnej), ruch pielgrzymkowy i inicjatywy Krajowego Duszpasterstwa Romów nie przybrały jednak cha-rakteru masowego. Wciąż w formie deklaracji pozostała idea jedności Romów (romano jekhipen) oraz działań organizacyjnych, politycznych poza podziałami szczepowymi. Koniec rządów komunistycznych w Pol-sce był wyzwaniem dla społeczności romskiej i jej nielicznych elit.