5. Efekty programu „Cyfrowa szkoła”
5.4. Efekty w przypadku uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
uczniami tej kategorii został dostrzeżony.
Nie odnotowano natomiast istotnych różnic w odsetku badanych nauczycieli, którzy wskazywali, że zastosowanie TIK sprzyja zwiększeniu szans edukacyjnych dzieci i młodzieży ze środowisk defaworyzowanych, między szkołami wypożyczającymi laptopy uczniom a szkołami, w których nie było to dopuszczone. Wyniki te nie potwierdzają hipotezy, że pozwolenie uczniom na korzystanie z laptopa w domu przyczynia się do zmniejszenia zagrożenia wykluczeniem cyfrowym.
5.4. Efekty w przypadku uczniów ze specjalnymi potrzebami
edukacyjnymi
Nauczyciele wspierający w większości deklarowali, że stosowanie TIK na zajęciach z dziećmi ze SPE posiada wielowymiarowe oddziaływanie na uczniów. Służy nie tylko do wykorzystania materiałów dydaktycznych, komunikacji z nauczycielem, rozwoju sprawności manualnej czy percepcji, poprawie skupienia, ale równocześnie ważną potrzebę emocjonalną i społeczną tych dzieci. Dzięki TIK łatwiej jest im pracować, pokonywać własną niepełnosprawność czy też niwelować pewne deficyty, które byłyby niemożliwe do przezwyciężenia bez np. używania komputerów. Dzięki wykorzystaniu w szkole nowoczesnych technologii uczniowie mają szansę opanować nowe umiejętności, odkryć nowe zainteresowania, rozpoznać swoje mocne strony. Nauczyciele widzą postępy w zakresie korzystania z TIK dokonywane przez uczniów (korzystanie z poczty elektronicznej, wyszukiwanie informacji w Internecie, korzystanie z programów, tworzenie dokumentów, prezentacji), co przekłada się na wzrost ich kompetencji językowych. W przypadku dzieci niepełnosprawnych ma to fundamentalne znaczenie.
Jeśli chodzi o uczniów szczególnie uzdolnionych, którzy równocześnie posiadają orzeczenie lub opinie o potrzebie kształcenia specjalnego, analiza materiału nie wykazała przypadków, gdy TIK posłużył do przełamania barier w nauczaniu. Zgodnie z opiniami nauczycieli, jeśli uczeń wykazuje jakieś szczególne zainteresowania, nauczyciel prowadzi takiego ucznia wielopłaszczyznowo, zachowując proporcje między rozwojem zainteresowań a działaniami zapisanymi w Indywidualnym programie edukacyjno-terapeutycznym. Wówczas proces nauczania ucznia uzdolnionego przebiega na podstawie własnych obserwacji nauczyciela przedmiotowego, który modyfikuje jego tryb pracy, rodzaj zadań.
Główną dostrzeganą przez nauczycieli korzyścią jest możliwość holistycznego podejścia do ucznia. Stwarza ją wieloaspektowa diagnoza uczniów ze SPE, uwzględniająca zarówno rozwój poznawczy, jak też fizyczny, emocjonalny i społeczny dziecka, zwracająca uwagę na deficyty w poszczególnych obszarach funkcjonowania, a także jego sytuację rodzinną. Program „Cyfrowa szkoła” w opiniach
165 nauczycieli wspierających umożliwia usprawnianie funkcjonalne, przez zabawę i pracę na komputerze, które przez uczniów jest postrzegana, jako nagroda, po którą chętnie sięgają.
Wykorzystanie TIK na zajęciach wpływa na zwiększenie efektywności nauki, ponieważ łączy wiele funkcji: mówienia, słuchania i pracy własnej uczniów. W wypowiedziach pojawiły się pozytywne opinie dotyczące rozwijania przez dzieci kompetencji społecznych, takich jak odpowiedzialność – bo wiedzą, że muszą dbać o sprzęt, który dostali w ramach pilotażu, że muszą przestrzegać ustalonych zasad na takich zajęciach. TIK pomaga także uczniom w rozwijaniu ich pasji i zainteresowań - respondentka przytoczyła tu przykład ucznia z gimnazjum, który codziennie, na każdej lekcji i po lekcjach przychodzi do szkolnej biblioteki i korzysta z laptopa, pozyskanego w ramach Cyfrowej Szkoły, i Internetu.
Nauczyciele wspierający postrzegali korzyści z wprowadzenia programu „Cyfrowa szkoła” w życie jedynie w kontekście specjalnych potrzeb uczniów. Innymi słowy, nie dostrzegali oni korzyści płynących z wprowadzonych zmian dla siebie i swojej pracy. Jednak z przeprowadzonych wywiadach z nauczycielami wspomagającymi wynika, że perspektywa poszerzenia horyzontów w zakresie wykorzystania nowoczesnego sprzętu i materiałów skutecznie motywuje nauczycieli do poszukiwania nowatorskich rozwiązań w pracy z uczniami posiadającymi różnorodne deficyty z jednej strony i budowania własnego kapitału zawodowego z drugiej. Optymizmem mogą napawać pojawiające się w wywiadach wypowiedzi nauczycieli dotyczące zachodzącej wymiany doświadczeń między
szkołami w zakresie metod pracy czy wykorzystywanych narzędzi (oprogramowania, sprzętu). Ta współpraca zasadza się na uczestnictwie w platformach nauczycielskich, lekcjach koleżeńskich, wizytach studyjnych, udostępnianiu portali edukacyjnych, zamieszczaniu nowatorskich pomysłów.
Szkoła ma nawiązaną współpracę z innym szkołami. „Współpracujemy np. ze szkołą w Ch…., ona nie dostała Cyfrowej szkoły, ale jeśli chodzi o TIK to jest jedna z najlepszych w Polsce. Bardzo dobrze się z tym czują i nawet jakieś nagrody na świecie zdobywają. Także mamy z nimi kontakt, wymieniamy doświadczenia. Także w ramach tego a la kursu, co się odbył, jest zawiązana sieć współpracy. Jeszcze we wrześniu mamy się spotkać, takie spotkanie podsumowujące. [MS, woj. zachodniopomorskie]
Należy pamiętać, jak istotnym programem jest „Cyfrowa szkoła” dla dzieci ze SPE. Nowoczesne technologie niekiedy są jednym czynnikiem łączącym osobę niepełnosprawną z otoczeniem. Możliwość dostępu do TIK w szerszym zakresie, jak podkreślali nauczyciele wspierający, zapewnia kompleksowe, terapeutyczno-pedagogiczne wsparcie uczniów. Optymizm nauczycieli daje się zauważyć w szczególności w ich wypowiedziach odnośnie uczestnictwa uczniów z orzeczeniami lub opiniami w egzaminach zewnętrznych sprawdzających umiejętności uczniów. Osiągnięcie przez nich pozytywnych rezultatów w egzaminach zewnętrznych jest wysoce prawdopodobne pod warunkiem zagwarantowania uczniom odpowiedniej ilości czasu koniecznego na przyswojenie nowych umiejętności przedmiotowych.
5.5. Podsumowanie
Wśród zebranych w badaniu opinii o programie, wyrażanych przez dyrektorów, e-koordynatorów i nauczycieli, zdecydowanie dominowały te pozytywne. W związku tym obraz efektów, jaki wyłania się z badania, jest korzystny. Niemniej uwidaczniają się również pewne słabe punkty.
Do takich słabych punktów należy działanie międzyszkolnych sieci współpracy. Rozpoczęły one działanie z kilkumiesięcznym opóźnieniem i w trakcie przeprowadzenia badania znajdowały się
166
dopiero w fazie rozruchu. W związku z tym obejmowały mniejszość kadry nauczycielskiej, a niewielkiej części respondentów ta forma organizacyjna w ogóle nie była jeszcze znana. Jak pokazują wyniki badania, współpraca międzyszkolna była słabo rozwinięta. W konsekwencji wskaźnik dotyczący udziału nauczycieli w sieciach współpracy był jedynym spośród mierników oszacowywanych w ramach ewaluacji, którego wartość docelowa w maju 2013 roku nie została osiągnięta.
Natomiast w przypadku pozostałych mierników założona przez autorów programu wartość została przekroczona, czasami znacznie. Należy zastrzec, że wniosek ten został sformułowany na podstawie deklaracji respondentów. Ze względu na harmonogram programu i ewaluacji nie był możliwy pomiar przed i po interwencji publicznej, pozwalający w niezależny od subiektywnych opinii sposób ustalić, jakie zaszły w tym czasie zmiany w kompetencjach uczniów i nauczycieli.
Odpowiedzi dyrektorów, e-koordynatorów i nauczycieli wskazują na to, że program „Cyfrowa szkoła” nie tylko pomógł zaopatrzyć szkoły w technologie informacyjno-komunikacyjne, ale także zmobilizował nauczycieli do podwyższenia własnych kompetencji, dodatkowej aktywności, tworzenia własnych materiałów edukacyjnych i zmiany formy prowadzenia zajęć – co oznacza, że pobudził ich kreatywność. Ponadto podniósł atrakcyjność lekcji dla uczniów i ułatwił im realizację projektów edukacyjnych. Większość dyrektorów i nauczycieli uważała, że program przeciwdziałał zjawisku wykluczenia cyfrowego i podniósł kompetencje uczniów. Częste deklaracje o negatywnym oddziaływaniu na uczniów odnotowano tylko w sferach umiejętności pisania oraz kopiowania materiałów z Internetu (jeśli interpretować to drugie jako działania o charakterze plagiatu). Ogólnie rzecz biorąc, przedstawiciele szkół z reguły wyrażali zadowolenie z udziału w programie.
Pomimo braku realnej możliwości pomiaru wpływu programu na rozwój kompetencji podstawowych uczniów ze względu na zbyt krótki okres wdrażania pilotażu, pewnym kierunkiem – choć dalekim od doskonałości – mogłoby być spojrzenie na osiągnięcia uczniów w kolejnych latach. Wstępne analizy wyników sprawdzianu po szóstej klasie podstawowej pokazują – czego można było się spodziewać, biorąc pod uwagę krótki czas interwencji – że wyniki z egzaminów w zakresie czytania, korzystania z informacji i pisania uczniów ze szkół biorących udział w programie nie różniły się istotnie od wyników uczniów z grupy kontrolnej. Co ciekawe, porównanie wyników sprawdzianu szóstoklasisty z grupą kontrolną sugeruje, że niektórzy uczniowie osiągający na sprawdzianie wyniki poniżej przeciętnej dzięki udziałowi w programie lepiej radzą sobie z zadaniami na rozumowanie. Wpływ ten przełożył się na podwyższenie średniego wyniku egzaminu, ale była to zmiana bardzo nieznaczna. Należy zastrzec, że sprawdzian odbył się zaledwie kilka miesięcy po wdrożeniu programu w szkołach, w jego wynikach mogą więc znaleźć odzwierciedlenie jedynie efekty krótkofalowe. Pełna ocena oddziaływania programu możliwa będzie do sformułowania w dłuższym okresie.
Na podstawie przeglądu literatury można powiedzieć, że rysujący się obraz efektów programu „Cyfrowa szkoła” jest bardzo zbliżony do tego, jaki wynika z poprzednich prowadzonych w Europie badań nad wpływem zastosowania TIK w edukacji (Balanskat, Blamire, & Kefala, 2006).
Niektóre ze wspomnianych postrzeganych pozytywnych efektów były nieco bardziej nasilone w szkołach małych, o mało licznych oddziałach. Sugeruje to, że mniejsza liczba uczniów sprzyja efektywniejszemu wykorzystaniu TIK. Skuteczność programu nie zależała natomiast od realizowanego wariantu programu (I lub II). Teoretycznie można oczekiwać, że wypożyczanie sprzętu będzie sprzyjało eliminacji zjawiska wykluczenia cyfrowego w przypadku uczniów, którzy nie mają w domu dostępu do odpowiedniej jakości komputera, Internetu lub oprogramowania, oraz umożliwiało rozszerzenie zakresu stosowania TIK przez zadawanie prac domowych. Nie odnotowano jednak prawie żadnych różnic w deklaracjach dotyczących efektów programu (np. w zakresie
167 przeciwdziałaniu wykluczeniu cyfrowemu lub stosowania TIK) między respondentami ze szkół wypożyczających i niewypożyczających sprzęt. Jedynym wyjątkiem jest minimalnie wyższy w tej pierwszej kategorii szkół odsetek uczniów, którzy według nauczycieli zwiększyli swoje kompetencje wykorzystania TIK w uczeniu się. Niniejsza ewaluacja nie może sobie rościć pretensji do wyczerpującej analizy zagadnienia efektów wypożyczania sprzętu uczniom do domu. Kwestia ta wymaga dalszych, pogłębionych badań, przeprowadzanych np. metodą studiów przypadku.
Udział w programie „Cyfrowa szkoła” niósł również ze sobą pewne obciążenia. Wymagał większych nakładów czasu i pracy od nauczycieli, po pierwsze na przygotowanie się do lekcji, a po drugie na tworzenie dokumentacji związanej z realizacją programu (np. opisów projektów edukacyjnych). Wyniki badań zagranicznych sugerują, że wzrost obciążeń może mieć charakter przejściowy, a odpowiednie wykorzystanie TIK do współpracy między nauczycielami, planowania i przygotowania zajęć pozwala nauczycielom na zaoszczędzenie czasu.
168