3. Postawy i wzorce korzystania z TIK
3.7. Postawy nauczycieli i wykorzystanie TIK w pracy dydaktycznej z uczniami o specjalnych
dydaktycznej z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych
W szkołach, które uczestniczyły w badaniu jakościowym (szkoły specjalne i z oddziałami integracyjnymi), przed przystąpieniem do programu „Cyfrowa szkoła” technologie informacyjno-komunikacyjne były wykorzystywane głównie do pracy indywidualnej z uczniami podczas terapii pedagogicznej i zajęć rewalidacyjnych - zwłaszcza jeżeli był dostęp do sali komputerowej, lub podczas zajęć pozalekcyjnych. Pracowano także na grupowych zajęciach wyrównawczych, w ramach różnych projektów unijnych. 76,5% 10,8% 6,3% 2,9%2,5% 1,0% od ponad 3 lat od 1-3 lat od 6-11 miesięcy poniżej 5 miesięcy nie pamiętam wcale nie stosuję
111 Tak, oczywiście. Myśmy już przed Cyfrową, przed rozpoczęciem tego projektu, posiadali w szkole pliki multimedialne, mieliśmy dwie pracownie pełne, no także... były. Ja kiedyś też sama prowadziłam coś w rodzaju zajęć jakby takich rewalidacyjno-wyrównawczych, gdzie wykorzystywałam praktycznie programy, które udało mi się gdzieś tam darmowo ściągnąć z Internetu. W ten sposób... no bo wiadomo, szkoła nie zawsze miała środki, żeby zakupić to, co nauczyciel potrzebował. No różnie tak jest, ale pracowaliśmy, owszem. [DI, woj. pomorskie]
Bez względu na województwo, nauczyciele wspierający, jak i nauczyciele przedmiotowi już przed zgłoszeniem szkoły do programu „Cyfrowa szkoła” wykorzystywali TIK w pracy dydaktycznej. Podkreślali rolę TIK jako wsparcia osobistego warsztatu nauczyciela w przygotowaniu lekcji oraz jako narzędzia do indywidualnej pracy z uczniem. Co ciekawe, zwraca uwagę częste wykorzystywanie w tym celu prywatnego sprzętu.
W niektórych szkołach, w szczególności tych dużych, przed przystąpieniem do programu „Cyfrowa szkoła” wykorzystywanie technologii informacyjnej było utrudnione ze względu na brak lub niewystarczającą ilość odpowiedniego sprzętu.
Było to o tyle utrudnione, że tego sprzętu nie posiadaliśmy, (…) moja szkoła liczy na dzień dzisiejszy 329 uczniów, będziemy mieć od września o 10 uczniów więcej, więc będzie prawie 340 no i 10 stanowisk komputerowych w skali takiej liczebności nijak się ma, po prostu braki są, no i te dzieci z orzeczeniami, mieliśmy jednego chłopczyka, niestety został przeniesiony, ale on korzystał ze starego komputera, bo miał problemy z pisaniem, manualne utrudnienia były, dziecko po porażeniu, ale niestety nie mieliśmy, z naszych prywatnych zasobów wykombinowaliśmy klawiaturę, monitor, bo nie było środków, przed TIK-iem nie mieliśmy ani punktów dostępowych sieci, nie mieliśmy Internetu bezprzewodowego, także to były marzenia (…) a jednak technologia wymusza na nas tę cyfryzację i stosowanie TIK-u bo to jest, nie jest to jedyne, ale bardzo ważne i istotne narzędzie do pracy z dziećmi [DI, woj. pomorskie]
Pośród wypowiedzi respondentów pojawiały się stwierdzenia dotyczące „zaradności”, „prężności w działaniu” dyrektorów szkół, jak i ich współdziałania z organem prowadzącym w obszarze pozyskiwania i stosowania nowoczesnych rozwiązań w edukacji. Cechy takie sprzyjają wykorzystaniu pozarządowych źródeł finansowania nowych inwestycji. Jako ograniczenie udziału w projektach rozmówcy wymieniali konieczność wniesienia wkładu własnego przez organ prowadzący. Takie sytuacje dotkliwie odczuwane są przez mniej zamożne gminy, które otrzymują mniej subsydiów na edukację.
Jeśli chodzi o motywację nauczycieli do wykorzystywania TIK w pracy dydaktycznej, są one różne. Czasami wynikają z indywidualnych upodobań nauczyciela, tradycji indywidualnej pracy z uczniem i braku innych rozwiązań umożliwiających dzieciom naukę. W szczególnych przypadkach niektórych specjalnych potrzeb edukacyjnych, takich jak np. niepełnosprawność fizyczna, sprzęt komputerowy jest jedyną ścieżką kontaktu ucznia ze środowiskiem. (…) ucznia niepełnosprawnego fizycznie, u którego występuje spastyczność kończyn więc uniemożliwia mu to pisanie, no jedyna forma, w jakiej on może pisać, jest to właśnie na komputerze(…) [SI, woj. śląskie]
W rozmowach podkreślano, że program „Cyfrowa szkoła” daje więcej możliwości pracy z dzieckiem oraz – co ważniejsze – umożliwia prowadzenie zajęć w sposób mocno zróżnicowany zarówno pod względem dostosowanych narzędzi, metod, jak i intensywności pracy dobranej w zależności od wieku uczniów i ich indywidualnego rozwoju. Proces wkomponowania TIK w krajobraz nauki odbywa się w badanych szkołach, od klasy pierwszej jednak w taki sposób, by TIK stanowiły część komplementarną
112
w stosunku do tradycyjnej metody prowadzenia lekcji z wykorzystaniem podręczników oraz by technologie informacyjno-komunikacyjne wzrastały razem z nimi.
W szkołach specjalnych oraz w oddziałach integracyjnych szkół powszechnych, nauczyciele przedmiotowi adaptują metody i technologie do możliwości uczniów. W przypadku nauczycieli przedmiotowych, którzy uczą w szkołach ogólnodostępnych z oddziałami integracyjnymi, przeważa tendencja do korzystania na zajęciach z różnych programów i materiałów, zarówno tych dołączonych do podręczników, opracowanych samodzielnie, jak i pozyskanych od innych nauczycieli (w tym z innych szkół).
(…) sami sobie opracowujemy dla tych dzieci coś łatwiejszego, to ściągamy, szukamy właśnie, jest bardzo mało jeszcze na naszym rynku w ogóle takich programów dla tych dzieci z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego, jest malutko, nawet podręczniki jest ciężko zdobyć dodatkowe, dzieci mają obniżone wymagania edukacyjne i mamy dostosowanie wymagań edukacyjnych i jest ciężko, ciężko jest w ogóle o materiały dla nich, także ja jak coś zdobędę, albo z poradni coś mam, to wykorzystuję (…), w WOM-ie szukam (…), ale generalnie w technologii informacyjnej jest dla tych dzieci stricte mało (…) .[MS, woj. łódzkie]
Stosowanie nowoczesnych narzędzi w pracy dydaktycznej czy też terapeutycznej jest postrzegane przez nauczycieli jako naturalna metoda nauczania, która umożliwia holistyczne podejście do problemów uczniów, nie zaś, jako szczególne udogodnienie w pracy. Wszyscy uczniowie, którzy kwalifikują się do zajęć (potrafią czytać, obsługują samodzielnie lub przy niewielkim udziale nauczyciela wspomagającego tablet/komputer), w których wykorzystuje się TIK, biorą w nich udział. Zdarzają się jednak sytuacje, że dane dziecko o specjalnych potrzebach edukacyjnych może nie chcieć pracować akurat w danym momencie, wówczas w sukurs przychodzi komputer, który umożliwia przezwyciężenie buntu i niechęci, ożywia atmosferę, pomaga przezwyciężyć ich opór i powoduje mobilizację do pracy na lekcji.
Niektórzy spośród nauczycieli podkreślali nieco odmienną rolę, jaką pełnią TIK, w pracy dydaktycznej z uczniami ze SPE, w porównaniu z pozostałymi uczniami. Jedna z respondentek ankiety CAWI, surdopedagog, w swobodnej wypowiedzi zauważyła, że w przypadku osób niesłyszących TIK nie tyle służą do zwiększenia atrakcyjności zajęć, lecz są „wspaniałym sposobem na: a) skoncentrowanie uwagi wszystkich uczniów, b) jednoczesne wyjaśnienie zagadnienia wszystkim uczniom, c) demonstrację (np. obrazka), co pozwala uczniowi z wadą słuchu skojarzyć słowo z jego treścią i w rezultacie zapobiega werbalizmowi w nauczaniu, d) stworzenie naturalnych sytuacji, skłaniających dzieci do porozumiewania się z różnymi osobami (w tym: z nauczycielem) przy pomocy pisma, e) zachęcenie uczniów do samodzielnego szukania rozwiązań itp.”
W opiniach rozmówców, TIK na stałe zagościły na zajęciach. Nauka z ich wykorzystaniem stanowi integralną część lekcji. Narzędzia (komputery i materiały) są wykorzystywane w miarę możliwości na wszystkich zajęciach bez wyjątku: edukacyjnych (przedmiotowych), logopedycznych, terapeutycznych, rozwijających uzdolnienia, korekcyjno-kompensacyjnych czy socjoterapeutycznych.
Jeśli chodzi o kupno sprzętu w ramach programu „Cyfrowa szkoła”, w objętych badaniem jakościowym szkołach najczęściej kupowano laptopy dla uczniów i nauczycieli, tablice interaktywne, drukarki, projektory czy wizualizery, ale również poprawiano infrastrukturę dostępu do sieci lub budowano ją od początku. W kilku przypadkach respondenci sygnalizowali potrzebę rozszerzenia wachlarza sprzętu, która nie jest zaspokojona ze względu na brak środków własnych szkoły. W badanych szkołach zarówno nauczyciele przedmiotowi, jak i nauczyciele wspomagający samodzielnie
113 podejmują decyzję o wykorzystywaniu sprzętu TIK podczas zajęć lekcyjnych. Niemniej jednak ze względu na ograniczoną liczbę dostępnych narzędzi konieczne jest wypracowanie procedury korzystania ze sprzętu. W szkołach, w których występuje duże zapotrzebowanie na zajęcia z wykorzystaniem sprzętu i specjalistycznego oprogramowania, nauczyciele ustalają harmonogram korzystania ze sprzętu, który usprawnia funkcjonowanie szkoły.
3.8. Podsumowanie
Wdrożenie programu „Cyfrowa szkoła” wymagało od dyrektorów odpowiedniego przygotowania, zarówno technicznego (np. zmodernizowanie sieci internetowej), lokalowego (np. przystosowanie sal lekcyjnych, pracowni komputerowych) jak i personalnego (np. wyznaczenie e-koordynatora programu). Przystąpienie do programu otwierało przed szkołami duże możliwości rozwoju, ale jednocześnie nakładało na nie nowe obowiązki i zadania do wykonania.
Jak wynika z badania, w wielu szkołach program „Cyfrowa szkoła” był kontynuacją lub rozszerzeniem podobnych działań, które były już uprzednio obecne w szkołach. Jednak porównując sytuację przed i po wprowadzeniu programu obserwujemy znaczący wzrost częstotliwości korzystania z TIK w różnych celach związanych z nauczaniem (deklaracje dyrektorów dotyczące wykorzystania TIK przez nauczycieli). Wpływu programu ”Cyfrowa szkoła” na nauczycieli stanowi temat osobnego rozdziału (zob. rozdz. 5.2).
Dyrektorzy szkół biorących udział w programie charakteryzują się bardzo pozytywną postawą względem wykorzystywania TIK w nauczaniu. Dostrzegają przede wszystkim potrzebę ciągłego doszkalania nauczycieli. Często oczekują lub nawet wymagają od swoich nauczycieli stosowania TIK w czasie prowadzenia zajęć z uczniami oraz rozszerzania umiejętności w tym zakresie. TIK jest równie często wykorzystywane przez dyrektorów w ich codziennej pracy. Najczęściej używają nowoczesnych technologii do poszukiwania informacji, przygotowywania prezentacji oraz komunikacji z nauczycielami i organem prowadzącym.
Z kolei nauczyciele twierdzą, że wykorzystanie TIK w czasie lekcji znacznie podnosi atrakcyjność zajęć i wzmaga zaangażowanie uczniów. Jednocześnie nauczyciele przestrzegają, iż nadużywanie TIK w szkole nie przynosi dobrych efektów. Zdaniem wielu z nich, traktowanie TIK jako wsparcia dla tradycyjnych metod nauczania jest najlepszym rozwiązaniem niezależnie od nauczanego przedmiotu. Z jednej strony tego typu wyważone stanowisko wydaje się rozsądne – program „Cyfrowa szkoła” nie postuluje przecież całkowitego odejścia od tradycyjnych technik nauczania. Z drugiej strony, tego rodzaju deklaracje sygnalizują ryzyko, że zakupiony sprzęt może być wykorzystywany przez nauczycieli jedynie jako dodatek, bez zmiany dotychczasowego sposobu nauczania (np. używanie tablicy interaktywnej w taki sam sposób, jak tradycyjnej). Nauczyciel powinien mieć pewną swobodę w ustalaniu zakresu zastosowania narzędzi, jakimi są TIK, w celu maksymalizacji efektywności pracy dydaktycznej. Nie zawsze bardziej zaawansowane użycie TIK musi się przekładać na lepsze efekty edukacyjne. Jeżeli jednak o ograniczonym zakresie stosowania TIK decyduje nie wzgląd na jakość i efektywność nauczania, lecz przyzwyczajenie do tradycyjnych technik dydaktycznych, może to oznaczać zaprzepaszczenie potencjału tkwiącego w TIK.
Najczęściej wymienianą przez nauczycieli wadą stosowania TIK w nauczaniu jest duży nakład pracy i czasu, jaki muszą oni włożyć w przygotowanie takich zajęć. Poza tym wymaga to od nauczycieli ciągłego dokształcania i rozwijania swoich kompetencji cyfrowych.
114
Na zajęciach z muzyki i plastyki uczniowie rzadziej niż na innych przedmiotach mają okazję korzystać z laptopów. Nie jest to odosobnione zjawisko, podobną prawidłowość zaobserwowano w przypadku projektów realizowanych w innych krajach (Keane & Pilgrim, 2013). Znaczenie może tu mieć z jednej strony charakter przedmiotu, wymagający specyficznych rodzajów aktywności (np. twórczości plastycznej), których nie można realizować z pomocą komputera, a z drugiej strony postawy i przygotowanie nauczycieli. Trzeba jednak zauważyć, że przedmioty te oferują duże pole do wykorzystania TIK (np. tworzenie plików graficznych i muzycznych), dlatego uzyskane wyniki mogą budzić pewne rozczarowanie.
115