Ekonomiczne i społeczne funkcje płac

W podejściu funkcjonalnym wyjaśnianie zjawisk i procesów płacowych od-bywa się poprzez badanie samych funkcji płac, tzn. funkcji dochodowej (kon-sumpcyjnej), bodźcowej (motywacyjnej), kosztowej i społecznej²⁴. Przez funkcje płac rozumie się zaś najogólniej ich związek z innymi kategoriami i wielkościami ekonomicznymi.

Dochodowa funkcja płac polega na tym, że płaca jest traktowana jako instru-ment podziału produktu społecznego i określa tym samym poziom życia ludności żyjącej z pracy najemnej. W analizie płacy w jej funkcji dochodowej winno się brać pod uwagę nie tylko płacę nominalną, ale też i realną, a więc taką, która jest określana sumą środków konsumpcji i usług, które można zakupić za daną płacę nominalną²⁵.

Motywacyjna funkcja płac uznaje ją za bodziec materialnego zaintereso-wania pracowników oraz instrument podziału i alokacji siły roboczej między działy i gałęzie gospodarki narodowej. Płaca to – z jednej strony – czynnik

wy-24 W. Jarmołowicz, Rynek a płace. Problemy i dylematy teorii i polityki płac, [w:] Prawo do płacy godziwej, op. cit., s. 127.

25 W. Jarmołowicz, M. Knapińska, Polityka państwa..., op. cit., s. 33.

zwalający w człowieku wolę zwiększania efektywności pracy (wydajności pracy), w danym miejscu i na danym stanowisku pracy, a z drugiej – jedno z głównych uwarunkowań wyboru zawodu i miejsca pracy.

Zgodnie z kosztową funkcją płac, stanowi ona z kolei składnik kosztów produk-cji, określający ich wysokość. Pracodawca, dążąc do maksymalizacji zysku, będzie więc również usiłował obniżyć koszty produkcji, w tym koszty pracy, czyli płace.

Kosztową funkcją płac zainteresowani są po części również i sami pracownicy, gdy przewidują, że wzrost ich dochodów płacowych prowadzi w efekcie do wzrostu cen produktów (jako następstwa wzrostu kosztów wytwarzania).

Płaca w swej funkcji społecznej, wywołuje określone poczucie wspólnoty mate-rialnej, ale także konflikt interesów. Łącząc ludzi w realizacji wspólnych zadań, ale zarazem i różnicując ich pod względem dochodowym, płace w istotnym stopniu wpływają na kształtowanie się stosunków społecznych (w tym międzyludzkich), i to zarówno w skali makro-, jak i mikroekonomicznej. W szczególności wpły-wają one nie tylko na kształtowanie się poglądów o równości i sprawiedliwości społecznej w ujęciu grupowym i społeczno-zawodowym, ale także na zachowania jednostek i zespołów pracowniczych w przedsiębiorstwie. Załogę stanowią tu bo-wiem określone grupy społeczne: formalne i nieformalne, na które wpływają przy-kładowo: aktualnie ukształtowany poziom, relacje i struktura płac²⁶.

W literaturze znane jest ponadto bardziej nowoczesne ujęcie funkcji płac.

Biorąc po uwagę oddziaływanie płac na pracownika, wyróżnia się dochodową, stratyfikacyjną, motywacyjną i partycypacyjną funkcję płac. Bardziej współcze-sne ujęcie dochodowej funkcji płac wskazuje przy tym, że płace powinny za-spakajać nie tylko potrzeby związane z koniecznością odnowienia zdolności do pracy, ale także potrzeby wyższego rzędu, służące rozwojowi osobowości pra-cownika²⁷.

Wyodrębnienie funkcji stratyfikacyjnej pozwala z kolei zwrócić uwagę na problem znaczenia płac w określaniu pozycji społecznej, prestiżu oraz poczu-cia ważności i użyteczności społecznej jednostki. Natomiast dla skutecznej realiza-cji motywacyjnej funkrealiza-cji płac, ich system powinien stwarzać warunki, w których działania służące realizacji otrzymanego zadania są dla pracownika szczególnie atrakcyjne w dążeniu do uzyskania cenionych przez niego wartości. Ponadto podnosi się tu również wagę tego, że możliwości motywacyjne płac zależą od ich miejsca wśród innych dochodów wpływających na stopę życiową społe-czeństwa. Istotnym problemem skuteczności motywacyjnego oddziaływania płac jest także m.in. stopień zgodności osiągnięć pracownika z jego

oczekiwa-26 W. Juchnowicz, Polityka płac. Dylematy praktyczne, realne i decyzyjne, Monografie i Opracowania nr 382, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1992, s. 63.

27 W. Jarmołowicz, M. Knapińska, Wynagrodzenia za pracę i ich rola w motywowaniu do pracy, [w:] Gospodarowanie pracą..., op. cit., s. 119.

niami dotyczącymi wysokości wynagrodzenia za wykonanie określonych za-dań. Jest to ważny warunek, gdyż poczucie „niesprawiedliwych” płac eliminuje wiele innych pozytywnie oddziałujących cech systemu płac²⁸.

Partycypacyjna funkcja płac uwypukla z kolei aspekty płacy związane z udzia-łem pracowników we współzarządzaniu przedsiębiorstwem czy też instytucją.

Rozwiązania systemu płac, umacniające zależność indywidualnych płac od wyni-ków zespołu pracowniczego i firmy, mają tu więc nie tylko duże znaczenie moty-wacyjne, lecz są one także sposobem – jak pisze M. Juchnowicz – na uspołecznie-nie i upodmiotowieuspołecznie-nie społeczeństwa²⁹.

Biorąc natomiast pod uwagę oddziaływanie płac w skali gospodarki i społeczeń-stwa, wyodrębnia się takie jeszcze funkcje płac, jak: socjalna, bilansowa, podziału, wyboru, społeczna i polityczna.

Funkcja socjalna polega na zapewnieniu pracującym poczucia bezpieczeństwa ekonomicznego poprzez ustalenie płacy realnej stwarzającej warunki do reproduk-cji siły roboczej³⁰.

Funkcja bilansowa to działanie na rzecz stworzenia odpowiednich relacji mię-dzy wzrostem płac a realnym funduszem spożycia, a więc i wywieranie zasadnicze-go wpływu na stan równowagi rynkowej, procesy inflacyjne, a w konsekwencji i na poziom płac realnych.

Funkcja podziału płac to kształtowanie rozpiętości dochodów oraz relacji płac w gałęziach, działach, sekcjach, w strukturze zawodowej, przestrzennej etc. Nato-miast oddziaływanie płac na procesy wyboru mikropodmiotów ma prowadzić do dokonywania tych wyborów możliwie zgodnie z interesem społecznym w ujęciu makroekonomicznym³¹.

Możliwości oddziaływania płac w sferze społecznej to także ich wpływ m.in.

na rozwój samorządności, kształtowanie prospołecznej osobowości współczesne-go człowieka, usuwanie sprzeczności międzygrupowych i umacnianie czynników integrujących społeczności. Natomiast w sferze politycznej płace mogą być także swoistym „narzędziem” walki politycznej i nie zawsze służą wyłącznie łagodzeniu napięć społecznych.

Polityczna funkcja płac wykorzystywana przez państwo i jego instytucje to zwłaszcza jednak podejmowanie „optymalnych” rozwiązań w warunkach róż-nych nacisków i przetargów. W celu łagodzenia napięć społeczróż-nych i ekono-micznych państwo winno bowiem prowadzić taką politykę, która jest możliwie obiektywna i niezależna oraz która uznaje interesy różnych grup społecznych,

28 Ibidem, s. 119.

29 W. Juchnowicz, Polityka płac. Dylematy..., op. cit., s. 64.

30 Ibidem, s. 65.

31 Ibidem, s. 65.

ale też nie ulega doraźnym i sprzecznym z interesem ogółu obywateli argumen-tom siły³².

Podsumowanie

Podsumowując, można stwierdzić, że płaca w gospodarce rynkowej jest wiel-kością ekonomiczną-społeczną, ale też psychologiczną i kulturową. W świetle dorobku teorii ekonomii płaca jest przede wszystkim ceną pracy. W znaczeniu szerokim płaca to inaczej wynagrodzenie pojmowane jako całokształt dochodów uzyskiwanych przez pracownika w związku ze stosunkiem pracy. W wąskim na-tomiast, płaca to tylko część dochodów, związana bezpośrednio z charakterem, rodzajem i z rozmiarami świadczonej pracy. Płace należy rozpatrywać z bardzo wielu punktów widzenia, stosownie do potrzeb podmiotów gospodarujących oraz na tle czynników społeczno-ekonomicznych w mikro- i makroskali, jak i teorii i doktryn dotyczących pracy i bytu społecznego ludzi. Sprowadzanie problemu do niektórych tylko i zwłaszcza instrumentalnych aspektów, stanowi zawsze istotne ograniczenie, tak w sensie metodologicznym i poznawczym, jak ekonomicznym i społecznym.

Bibliografia

• Borkowska S., Jak wynagradzać? Instytut Organizacji Przemysłu Maszynowego, Warszawa 1992.

• Borkowska S., Prawo do wynagrodzenia godziwego a negocjowanie, [w:] Prawo do płacy godziwej, IPiSS, Warszawa 1994.

• Jacukowicz Z., Płace w zakładzie pracy, PWE, Warszawa 1986.

• Jacukowicz Z., Makroekonomiczne konsekwencje udziału w zyskach, „Wynagrodzenia”, nr 24, Warszawa 1999.

• Jacukowicz Z., Systemy wynagrodzeń, Polska Fundacja Promocji Kadr, Warszawa 1999.

• Jarmołowicz W., Systemowe uwarunkowania reformy płac w przedsiębiorstwie, [w:] Teoretyczne oraz po-lityczno-gospodarcze uwarunkowania reformy, ZN Seria I, nr 188, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań 1990.

• Jarmołowicz W., Problemy teorii i polityki płac w gospodarce rynkowej, [w:] W. Jarmołowicz, J. Orczyk (red.), Od i do gospodarki rynkowej. Problemy teorii i polityki gospodarczej. Wydanie specjalne z okazji jubileuszu Profesora Wacława Wilczyńskiego, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań 1992.

• Jarmołowicz W., Rynek a płace. Problemy i dylematy teorii i polityki płac, [w:] Prawo do płacy godzi-wej, IPiSS, Warszawa 1994.

• Jarmołowicz W., Rynek a płace. Problemy i dylematy teorii i polityki płac, [w:] W. Balicki (red.), Gospo-darcze problemy transformacji ustrojowej, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań 1994.

32 W. Jarmołowicz, A. Strużyna, Pojęcie i funkcje płac we współczesnej gospodarce rynkowej, Zeszyty Naukowe WSZiB w Poznaniu, WSZiB, Poznań 1999, s. 17.

• Jarmołowicz W., Baszyński A., Ocena pracy, a cele i instrumenty polityki płac przedsiębiorstwa okresu zmian ustrojowych, [w:] A. Suwalski (red.), Przekształcenia społeczne w gospodarce polskiej, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań 2001.

• Jarmołowicz W., Knapińska M., Polityka państwa na rynku pracy w warunkach transakcji i integracji gospodarczej, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań 2005.

• Jarmołowicz W., Knapińska M., Wynagrodzenia za pracę i ich rola w motywowaniu do pracy, [w:] W. Jarmołowicz (red.), Gospodarowanie pracą we współczesnym przedsiębiorstwie. Teoria i praktyka, Wyd. Forum Naukowe, Poznań 2007.

• Jarmołowicz W., Strużyna A., Pojęcie i funkcje płac we współczesnej gospodarce rynkowej, Zeszyty Naukowe WSZiB w Poznaniu, WSZiB, Poznań 1999.

• Jarmołowicz W., Strużyna A., Ekonomiczne i społeczno-etyczne aspekty pojęcia i funkcji płac, [w:] B. Pogonowska (red.), Teorie i aplikacje etyki gospodarczej, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań 2000.

• Juchnowicz M., Polityka płac. Dylematy praktyczne, realne i decyzyjne, Monografie i Opracowania nr 382, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1992.

• Kownacki S., Nowoczesne systemy personalne w zakładzie pracy, Warszawa 1996.

• Melich A., System płac w kapitalizmie, Książka i Wiedza, Warszawa 1996.

• Meller J., Siła robocza i praca w gospodarce rynkowej, „Polityka Społeczna”, nr 8, Warszawa 1993.

• Meller J., Płaca jako cena pracy i szczególne cechy rynku pracy, „Polityka Społeczna”, nr 10, Warszawa 1993.

• Meller J., Płaca godziwa i jej determinanty, [w:] Prawo do płacy godziwej, IPiSS, Warszawa 1994.

Arleta Kowalewska

Analiza wpływu globalnego kryzysu finansowego