2. Modele i czynniki rozwoju elektronicznej administracji
2.1. Podstawy teoretyczne elektronicznej administracji
2.1.2. Elektroniczna administracja w koncepcjach teoretycznych
Genezę koncepcji elektronicznej administracji można upatrywać we wcześniej-szych koncepcjach dotyczących z jednej strony społeczeństwa i jego ewolucji będącej konsekwencją rewolucji informacyjnej, a z drugiej strony – zarządzania publicznego.
Oczywiste byłoby stwierdzenie, że koncepcję e-administracji można osadzić przede wszystkim w koncepcji społeczeństwa informacyjnego (ang. information society). Jednakże ze względu na charakter i przedmiot e-administracji należy podkreślić ugruntowanie części jej założeń w koncepcji biurokracji Maxa Webera oraz koncepcjach odnoszących się do kwestii zarządzania publicznego (New Pu-blic Management, governance, Good governance) (por. Anttiroiko 2008b; Mele 2008).
Jak zauważa R. Sallmann (2005, s. 151–152), e-administracja stanowi „«wynik»
synergii pomiędzy reformatorskim rozwiązaniem Public Management w admi-nistracji publicznej i szybkim rozwojem społeczeństwa informacyjnego”. Nie-mniej jednak nadal wydaje się aktualne wcześniej przytoczone stanowisko P. Swi-aniewicza (2006, s. 7), którego zdaniem „trudno jak na razie mówić o głębszych
koncepcjach teoretycznych” w zakresie e-administracji, toteż jednoznaczne wska-zanie wszelkich umocowań teoretycznych tej koncepcji nie jest zadaniem łatwym.
Mimo to podjęto próbę poszukiwania genezy założeń koncepcji e-administracji przede wszystkim w koncepcjach społeczeństwa informacyjnego, biurokracji i za-rządzania publicznego (ryc. 4). Ze względu na niezwykle szeroki zakres tych kon-cepcji rozwijanych przede wszystkim na gruncie socjologii, nauk prawno-admini-stracyjnych oraz ekonomii i zarządzania w niniejszej pracy skupiono się jedynie na omówieniu wybranych najważniejszych ujęć i zagadnień najczęściej porusza-nych w literaturze przedmiotu.
Zależność między koncepcjami społeczeństwa informacyjnego i e-administra-cji jest bardzo wyraźna i zdaniem autora nie wymaga zbyt szerokiego komentarza.
Pierwsze symptomy tej zależności można odnaleźć już w samych definicjach obu zjawisk.
Mnogość terminów opisujących przemiany społeczne związane z rewolucją informacyjną drugiej połowy XX w. utrudnia jednoznaczne zdefiniowanie społe-czeństwa informacyjnego (por. Goban-Klas, Sienkiewicz 1999), dla którego trudno wskazać precyzyjnie moment „narodzin”. Jeśli za punkt odniesienia przyjmie się powstanie pierwszego komputera, wówczas możemy brać pod uwagę rok 1946, w którym uruchomiono pierwszą elektroniczną maszynę cyfrową – ENIAC30. Na-tomiast rok 1969 mógłby stanowić cezurę ze względu na fakt uruchomienia przez Departament Obrony USA sieci komputerowej ARPANET31, która stała się zacząt-kiem Internetu32 i WWW33 (por. Castells 2003, 2010; Bidgoli 2004). Z pewnością udostępnienie Internetu dla komercyjnych użytkowników w 1992 r. sprawiło, że na
30 Electronic Numerical Integrator and Computer – maszyna stworzona przez J.H. Mauchly’ego i J.P. Eckerta, uruchomiona 15 lutego 1946 r. na Uniwersytecie w Filadelfii (por. Goban-Klas, Sien-kiewicz 1999, s. 14).
31 Sieć komputerowa utworzona przez Advanced Research Project Agency (ARPA) w celu stymulowania badań nad pracą z komputerami w trybie interaktywnym. Zadaniem ARPA było wykorzystanie potencjału naukowego środowiska akademickiego do zastosowań wojskowych (por. Castells 2003).
32 Internet – pierwotnie nazwa własna sieci oparta na protokole wymiany danych (TCP/IP) wykorzy-stywana do łączności komputerowej sił zbrojnych USA (por. Castells 2003). Współcześnie pospoli-ta nazwa medium umożliwiającego komunikację na odległość, dopuszcza się zapis małą literą (por.
http://www.rjp.pan.pl/).
33 World Wide Web – sieciowy system wymiany informacji powstały w 1990 r. w Europejskim Centrum Badań Jądrowych (CERN) w Genewie. Umożliwia pobieranie informacji z każdego komputera podłą-czonego do internetu oparty początkowo na języku HTML – HyperText Markup Language oraz protokole przesyłania dokumentów hipertekstowych HTTP – Hypertext Transfer Protocol (por. Castells 2003).
Ryc. 4. Umocowanie teoretyczne koncepcji e-administracji Źródło: opracowanie własne.
szeroką skalę rozpoczął się proces tworzenia społeczeństwa informacyjnego. Upo-wszechnienie dostępu do internetu i szybkie opanowanie przez niego większości dziedzin życia i działalności człowieka doprowadziło do istotnych przemian spo-łecznych. Za fundament społeczeństwa informacyjnego uznaje się informacjonizm, co oznacza, że najważniejsze czynności we wszystkich dziedzinach ludzkiej aktyw-ności opierają się na nowych technologiach z rodziny ICT (por. Castells, Himanen 2009). Podstawową cechą społeczeństwa informacyjnego jest przede wszystkim skupienie się na generowaniu wiedzy i informacji oraz ich przetwarzaniu za po-mocą technologii opartych na mikroelektronice. Wszystkie działania w społeczeń-stwie informacyjnym stają się do tego stopnia nasycone informacją, że prowadzi to do powstania: (a) społeczeństwa opartego na nauce, racjonalności i refleksyjności;
(b) gospodarki, w której wszystkie wartości i sektory (nawet przemysł i rolnic-two) mają coraz większy związek z produkowaniem informacji; (c) rynku pracy, na którym większość zawodów w dużym stopniu lub całkowicie oparta jest na przetwarzaniu informacji, co wymaga wiedzy i wyższego wykształcenia; (d) kul-tury zdominowanej przez produkty medialne i informacyjne z typowymi dla nich znakami, symbolami i znaczeniami (por. van Dijk 2010). Przy czym społeczeństwo to zorganizowane i powiązane jest w sieci na skalę globalną i funkcjonuje dzięki infrastrukturze telekomunikacyjnej (por. Castells 2010).
W polskiej literaturze przedmiotu jedną z pierwszych definicji społeczeństwa informacyjnego jest definicja zaproponowana przez T. Walczaka (2001, s. 12), któ-rego zdaniem „informacyjnym możemy nazwać społeczeństwo, w którym istnieje taki poziom techniki informatycznej i telekomunikacji, a także narzędzi progra-mowych, które stwarzają techniczne, ekonomiczne, edukacyjne i inne warun-ki powszechnego wykorzystania informacji w produkcji wyrobów i świadczeniu usług oraz zapewniają obywatelom powszechny dostęp i umiejętność korzystania z technologii informacyjnych w ich działalności zawodowej, społecznej, w celu podnoszenia i aktualizacji stanu wiedzy, korzystania ze zdobyczy kultury, ochro-ny zdrowia, spędzania wolnego czasu oraz całego szeregu inochro-nych usług mających wpływ na wyższą jakość życia”. Z kolei A. Olechnicka i G. Gorzelak (2007, s. 51) proponują rozpatrywanie społeczeństwa informacyjnego w jego trzech głównych wymiarach: technologicznym, społecznym i ekonomiczny. Wymiar technologiczny obejmuje dostępność i wykorzystanie ICT w przedsiębiorstwach i gospodarstwach domowych. Wymiar ekonomiczny związany jest z rozwojem sektora ICT, B+R oraz usług wiedzochłonnych, a także z wartością dodaną powstałą w tych sekto-rach. Natomiast wymiar społeczny obejmuje rolę edukacji i ICT w życiu obywateli i dotyczy takich elementów, jak e-administracja, e-handel, e-zdrowie, e-nauczanie.
Zatem na podstawie przytoczonych wybranych definicji społeczeństwa informa-cyjnego można przyjąć, że konsekwencją rozwoju społeczeństwa informainforma-cyjnego jest rozwój e-administracji. Wynika to z faktu, że rozwój e-administracji (eGover-nment) traktowany jest jako jeden z aspektów internetowej rewolucji inspirowa-nej rozwojem społeczeństwa informacyjnego, który inicjuje kontakty pomiędzy sektorem publicznym a zainteresowanymi podmiotami za pośrednictwem ICT już od początku lat 90. (por. Zacher 2007; Anttiroi ko 2008b). Oczywiście zależ-ności te są znacznie szersze i implikują też zmiany organizacyjne i prawne oraz
określone skutki społeczne i ekonomiczne. Chodzi tutaj o relacje zarówno w skali globalnej, jak i lokalnej. Zdaniem T. Inkinena i J. S. Jauhiainena (2007) admini-stracja publiczna, zwłaszcza ta na szczeblu lokalnym, poprzez swoją aktywność w zakresie szeroko rozumianej e-administracji sprzyja rozwojowi tzw. lokalnego społeczeństwa informacyjnego (ang. local information societies). Natomiast zdaniem K. Doktorowicz (2002, s. 37) koncepcja e-administracji, zwłaszcza w UE i USA,
„należy do państwowych strategii budowania społeczeństwa informacyjnego”. Za-tem można przyjąć, że koncepcja e-administracji zarówno w wymiarze technicz-nym (wykorzystanie ICT w sektorze publicztechnicz-nym), jak i społeczno-gospodarczym (kontakty obywateli i przedsiębiorców z sektorem publicznym przy użyciu ICT) istotnie nawiązuje do koncepcji społeczeństwa informacyjnego.
Współcześnie, wyraźniej aniżeli we wcześniejszym okresie rozwoju nowych technologii (do końca lat 90.), dochodzi do sytuacji sprzężenia zwrotnego pomię-dzy rozwojem społeczeństwa informacyjnego a rozwojem e-administracji. Sytu-acja ta szczególnie widoczna jest w krajach, w których dopiero następuje szybki wzrost wykorzystania ICT. Z jednej strony motorem zmian sektora publicznego jest powszechne stosowanie ICT – co stanowi przejaw rozwoju społeczeństwa informacyjnego, a z drugiej – rozwój e-administracji (w tym e-usług publicznych) sprzyja upowszechnianiu wykorzystania ICT przez obywateli i przedsiębiorców, umacniając tym samym rozwój społeczeństwa informacyjnego.
Przechodząc do rozważań na temat związków e-administracji z koncepcjami dotyczącymi zarządzania w administracji publicznej, należy odwołać się do mo-delu biurokracji Maxa Webera (pocz. XX w.). Przy czym trzeba podkreślić, że M. Weber bynajmniej nie pojmował biurokracji w sensie pejoratywnym, a raczej rozumiał ją jako najbardziej zracjonalizowaną34, efektywną, sprawną, podporząd-kowaną regułom prawa i pozbawioną zakłóceń formę władzy (Weber 1997, 2002).
Pomimo że obecnie model idealnej biurokracji M. Webera podlega krytyce ze względu na słabość niektórych założeń nieprzystających do współczesności (por.
Hausner 2007), to i tak dzięki w ten sposób rozumianej i działającej biurokracji może sprawnie funkcjonować życie społeczno-gospodarcze państwa (por. Sako-wicz 2007). Relacje pomiędzy koncepcją e-administracji a modelem biurokracji M. Webera odnoszą się przede wszystkim do sposobu funkcjonowania administra-cji publicznej. Stąd przyjmuje się, że z jednej strony chodzi o implementację zało-żeń zawartych w weberowskim modelu biurokracji, takich jak: precyzja działania, fachowość, jednolitość, ciągłość pracy, racjonalność, skuteczność, dostosowanie do potrzeb czy obniżenie kosztów, a z drugiej strony – należy unikać dysfunkcyj-nych założeń dotyczących m.in. zbyt sztywnej struktury hierarchicznej oraz ogra-niczonej elastyczności działania wywołującej problemy z wdrażaniem innowacji (por. Horton 2006; Hausner 2007; Meijer 2008). Niemniej jednak istotnym za-gadnieniem w weberowskim modelu biurokracji jest kwestia kadry urzędników, którzy winni być nie tylko odpowiednio wykształceni, ale wykonywać swoją pracę sumiennie i z najwyższą starannością, co jest nie bez znaczenia dla sprawnego
34 Według M. Webera racjonalność oznacza dopasowanie środków do celów, czyli odnajdywanie sku-tecznych środków pozwalających osiągnąć założony cel (por. Dusek 2011).
wdrażania i funkcjonowania e-administracji (por. Weber 2002; Olbromski 2007).
Dodatkowo warto podkreślić, że sam M. Weber (2002) zwracał uwagę, na fakt, iż sprawniej funkcjonują „biurokracje” w przedsiębiorstwach kapitalistycznych aniżeli w administracji publicznej. Sytuacja ta z założenia może utrudniać imple-mentację rozwiązań e-administracji. Brak skutecznego wdrażania e-administracji często może być efektem zbyt silnie ugruntowanej biurokracji i jej licznych dys-funkcji, prowadzących w skrajnych przypadkach do patologii – zwłaszcza na styku ze sferą prywatną i objawiającą się korupcją (por. Hill 2004; Persson, Goldkuhl 2010). Zatem w pierwszej kolejności powinno się dokonać reformy sektora pu-blicznego, niwelując niekorzystny wpływ biurokracji (por. Jain 2004).
Wraz z rewolucją cyfrową i zmianami nią wywołanymi w funkcjonowaniu sek-tora publicznego w połowie lat 90. pojawił się nawiązujący do biurokracji termin infokracja (por. Zuurmond 1998; Sakowicz 2007; van Dijk 2010). W bardzo du-żym uproszczeniu można przyjąć, że przejawem infokracji jest głównie standary-zacja i formalizm, spłaszczenie struktur organizacyjnych – pojawienie się więk-szej liczby struktur horyzontalnych i wzrost centralnej kontroli przede wszystkim dzięki rozpowszechnionemu wykorzystaniu sieci teleinformatycznych. Zagadnie-nie infokracji jeszcze wyraźZagadnie-niej uwidacznia genezę założeń wybranych aspektów e-administracji w koncepcji biurokracji M. Webera.
Wzrost zadań biurokracji – administracji publicznej obejmującej znaczną część aspektów życia społeczno-gospodarczego – pozwala postawić pytanie, czy jest to jeszcze tylko administrowanie czy już może zarządzanie? Pytanie to jest o tyle za-sadne, że w koncepcji e-administracji nowe technologie mają służyć nie tylko po-prawie jakości świadczenia usług publicznych, ale też wewnętrznej modernizacji sektora publicznego zmierzającej do poprawy funkcjonowania na rzecz różnych aspektów życia społeczno-gospodarczego. Z kolei wymaga to odpowiedniego po-dejścia i szerszego spojrzenia, które wykracza poza zwykłe administrowanie. Stąd też jako kolejne umocowanie teoretyczne koncepcji e-administracji można przy-jąć koncepcje dotyczące modernizacji sektora publicznego, utożsamiane z nowym zarządzaniem publicznym (np. New Public Management – NPM, good governance).
Punktem wyjścia do rozważań w tym zakresie niech będą słowa W. Cellarego (2002, s. 94), że „w nowej gospodarce administracja nie może działać w stary sposób. Człowiek, który jako konsument będzie obficie korzystał przez sieć z pro-duktów i usług cyfrowych dostarczanych przez gospodarkę, jako obywatel będzie oczekiwał i domagał się podobnej formy i jakości usług od administracji”. Zatem skoro administracja nie może działać w stary sposób, a oczekiwania obywateli wobec niej będą podobne jak w stosunku do gospodarki (administracji prywat-nej), to muszą nastąpić reformy i procesy modernizacji upodabniające funkcjono-wanie administracji publicznej do prywatnej.
Początki „naśladowania” sposobu zarządzania w sektorze prywatnym przez sektor publiczny mają swoje źródło w angloamerykańskim managerializmie35,
któ-35 Managerializm (ang. managerialism) – koncepcja uznająca, że podmioty publiczne w swoim dzia-łaniu mogą bezkrytycznie przejmować zasady działania prywatnych przedsiębiorstw, bez względu na różnice strukturalne pomiędzy nimi. Podmioty te mogą działać w ramach prawa publicznego, z rozdziałem państwa od społeczeństwa i niezależną rolą państwa (por. Drüke 2007).
rego przejawem, od lat 80. było New Public Management (NPM). NPM najczęściej utożsamiane jest z reformą wewnętrzną, procesem modernizacji sektora publicz-nego, której celem jest przede wszystkim osiągnięcie efektywności, gospodarno-ści, sprawności i skuteczności zarządzania porównywanych do sektora prywatne-go (por. Kaczmarek 2005; Swianiewicz 2005; Torres i in. 2005; van Duivenboden, Lips 2005; Grosse 2008; Cordella, Tempini 2011). Reformy NPM najczęściej utoż-samia się z takimi aspektami, jak: decentralizacja, spłaszczenie struktur organiza-cyjnych, orientacja na klienta, uproszczenie procedur, wzrost jakości zarządzania i obsługi, elastyczny i transparentny budżet, wzrost efektywności i odpowiedzial-ności (por. van Duivenboden, Lips 2005; Rojca 2009)36. Nie wdając się w szer-szą analizę tych elementów, można zauważyć, że koncepcja e-administracji opiera się, oprócz wykorzystania ICT w sektorze publicznym, właśnie tego typu aspekty, charakterystyczne dla NPM. Zdaniem C.M. Boniny i A. Cordelli (2008) szero-kie wykorzystanie ICT w sektorze publicznym do jego reorganizacji, stanowi nie-podważalną charakterystykę NPM. Jednakże, jak podkreśla H. Margetts (2009), nastawienie na wykorzystanie nowych technologii w sektorze publicznym nie było wyróżniającą się cechą NPM. Początkowo wykorzystanie komputerów (ma-szyn cyfrowych) ograniczało się jedynie do zapewnienia technicznego wsparcia.
Dopiero z biegiem lat, kiedy coraz śmielej wprowadzono rozwiązania stosowa-ne w działalności prywatnych przedsiębiorstw do podmiotów publicznych, nowe technologie stały się istotnym narzędziem rozwiązywania problemów funkcjono-wania administracji publicznej, czyli de facto narzędziem realizacji reform (por.
Hill 2004). W wielu krajach na świecie znaczna część inicjatyw e-administracji została osadzona w reformach polityczno-organizacyjnych pod hasłem NPM. Za-kładano, że informatyzacja sektora publicznego będzie skutkowała racjonalizacją jej działań, reinżynierią procedur administracyjnych, a to miało implikować wzrost efektywności i poprawę jakości świadczenia usług publicznych (por. Millard 2003;
Cordella 2007; Pina i in. 2007; Welp i in. 2007). Zatem e-administracja pojmowa-na jest jako element wzmacniający procesy związane z wdrażaniem reform NPM.
Niemniej jednak w literaturze przedmiotu zauważalne są również głosy sugeru-jące, że podmioty publiczne są jednak odmiennymi instytucjami aniżeli podmioty prywatne i potrzebują własnych pomysłów i strategii w zakresie rozwoju e-admi-nistracji, a nie tylko tych opierających się m.in. na NPM. Przyjęcie paradygmatu NPM sprzyja (ale nie wymusza) wprowadzeniu modeli handlu elektronicznego (ang. e-commerce) do sektora publicznego ze względu na redukcję kosztów funkcjo-nowania i większą satysfakcję klientów (por. Anttiroiko 2008b). Jednakże przej-mowanie rozwiązań stosowanych w biznesie czasami uznawane jest za przeszkodę w innowacyjnym myśleniu w administracji publicznej (por. Wimmer, Traunmüller 2004; Hill 2004; Heeks 2006). Poza tym w obu koncepcjach występuje pewnego rodzaju sprzeczność. Reformy NPM zakładają m.in. decentralizację – zdecentra-lizowaną odpowiedzialność, natomiast e-administracja wymaga centralizacji np.
w zakresie jednolitych norm i standardów zapewniających interoperacyjność.
36 Jak zauważa P. Swianiewicz (2005), tworzenie strategii rozwoju (miasta, gminy, regionu) również jest przejawem nurtu NPM w administracji publicznej.
W przypadku koncepcji e-administracji i NPM również zachodzi sprzężenie zwrotne. Z jednej strony reformy, które przeprowadza się w sektorze publicznym ze względu na proces jego informatyzacji mają swoje korzenie w koncepcji NPM.
Natomiast z drugiej, w e-administracji upatruje się ważne narzędzie wykorzysta-ne do implementacji założeń NPM (por. Baptista 2005; Homburg, Beekers 2005;
Welp i in. 2007; Bonina, Cordella 2008). Stąd też część badaczy wyróżnia e-NPM, czyli wyeksponowanie wykorzystania narzędzi e-handlu (ang. e-commerce) i e-biz-nesu (ang. e-business) do świadczenia usług publicznych i reorganizacji admini-stracji publicznej (por. Song 2007; Anttiroiko 2008b).
W literaturze przedmiotu, oprócz wyraźnego występowania związków pomię-dzy koncepcją e-administracji a koncepcją NPM, występują także związki z kon-cepcją „dobrego współrządzenia” (ang. good governance) oraz z tzw. „cyfrową erą zarządzania publicznego” (ang. DEG – digital-era governance). Obie te koncepcje w dużej mierze nawiązują do dorobku i zasad koncepcji NPM, gdyż stanowią odpowiedź na pewne luki i ułomności w niej występujące (por. Dunleavy i in.
2005, 2006; Gawroński 2010). W przypadku koncepcji good governance, w odnie-sieniu do e-administracji, podstawowe założenia dotyczą: dostępności, otwar-tości i przejrzysotwar-tości działania władz, skuteczności i efektywności prowadzonej polityki oraz wysokiej partycypacji społecznej (por. Hill 2004; van Duivenboden 2005; Czaputowicz 2008). Zdaniem H. Izdebskiego (2009, s. 34) w koncepcji good governance „można upatrywać elementów tego, co określa się jako «demo-krację uczestniczącą», «demo«demo-krację partnerską», «demo«demo-krację interaktywną» czy też «demokrację deliberatywną» w ramach tego, co określa się jako „wieloszcze-blowe rządzenie” (ang. multi-level governance)”.
Dunleavy i in. (2005, 2006) twierdzą, że współcześnie zasady koncepcji NPM są coraz częściej wypierane i zastępowane przez koncepcję digital-era governan-ce. Koncepcja ta opiera się na trzech podstawowych założeniach: (1) reintegra-cji sektora publicznego (ang. reintegration) – dążeniu do przywrócenia spójnego sektora publicznego w kontekście szerokich procesów zarządzania publicznego;
(2) potrzebach holistycznych (ang. needs-based holism) – dążeniu do maksymalne-go uproszczenia i zmiany relacji pomiędzy administracją publiczną i jej klientami, czyli przebudowie wszelkich procesów administracyjnych wraz ze zniesieniem zbędnych kroków postępowania, szybkim i elastycznym reagowaniu na zmiany;
(3) przemianie cyfrowej (ang. digitization changes) – wykorzystaniu w pełni poten-cjału nowych technologii (w tym głównie internetu) w celu wzrostu wydajności i wprowadzenia zmian organizacyjnych prowadzących do pełnej cyfryzacji prac administracji publicznej, dla obywatela administracja cyfrowa stanie się jedynie
„jej stroną internetową”. Założenia te stanowią z jednej strony odpowiedź na ułomności NPM – założenie (1), natomiast z drugiej – inaczej pojmują problem aniżeli w koncepcji NPM – założenia (2) i (3). Przy czym należy wyraźnie pod-kreślić, że sami autorzy koncepcji zaznaczają, że DEG dotyczy przede wszystkim zarządzania, a nie aspektu cyfryzacji sektora publicznego.
Z przeprowadzonej powyżej dyskusji wynika, że e-administracja postrzega-na jest jako instrument łączący tradycyjną biurokrację z nowoczesnym spojrze-niem na zarządzanie publiczne. E-administracja z założenia ma niwelować z obu
koncepcji niekorzystne założenia i ich skutki, a uwypuklać i przyjmować najlepsze doświadczenia (por. Dunleavy i in. 2006; Persson, Goldkuhl 2010). Dodatkowo, jak zauważa L. Porębski (2007, s. 180), logika działania biurokracji w cyfrowym i zglobalizowanym świecie, m.in. dzięki internetowi, w dużej mierze stała się logiką rynku komercyjnego, co wyraża hasło „staramy się o twoje zadowolenie i oczekujemy od ciebie informacji, czego potrzebujesz, żeby być zadowolonym”.
Przedstawione koncepcje są jedynie wyborem tych najważniejszych, z których bezpośrednio czerpane są wzorce założeń koncepcji e-administracji. Nie oznacza to bynajmniej deprecjonowania m.in. koncepcji determinizmu technologicznego i teorii komunikacji w ujęciu reprezentowanym przez M. McLuhana (2001) pod-kreślających silny, a wręcz nadrzędny wpływ nowych technologii (wówczas jedy-nie radia i telewizji) na przemiany społeczno-kulturowe oraz stojących w opozycji do nich postaw przedstawicieli frankfurckiej szkoły krytycznej M. Horkheimera i T. Adorno (2010)37. Wybór ten nie umniejsza także roli teorii działania komu-nikacyjnego i teorii przeobrażeń sfery publicznej w ujęciu innego przedstawicie-la szkoły frankfurckiej, a mianowicie J. Habermasa (por. Habermas 1999, 2000, 2002, 2007; Szahaj 2008). Choć sam autor wprost nie odwołuje się do internetu, jednak przez wielu właśnie to medium uznawane jest za współczesną formę sfery publicznej oraz miejsce prowadzonej publicznej i racjonalnej debaty (por. Poręb-ski 2001; Lyu 2007; Holzer, Schwester 2008; Kakabadse i in. 2008). Zatem teorie J. Habermasa wyraźnie wkraczają w sferę zagadnień teledemokracji – e-demokra-cji, którą de facto uznaje się za element szeroko rozumianej e-administrae-demokra-cji, czyli eGovernment (por. Schalken 1998). Zasugerowany implicite wpływ wyróżnionych powyżej teorii może być dyskusyjny. Niemniej jednak niezasygnalizowanie tych zagadnień w omawianiu podstaw teoretycznych koncepcji e-administracji może prowadzić do zbytnich uproszczeń i postrzegania tego zjawiska jako zupełnie nowego, narodzonego u progu XXI w., nie mającego korzeni lub przynajmniej pośrednich odniesień do teorii społecznych XX w. dotyczących społecznych i go-spodarczych konsekwencji rozwoju innych środków masowego przekazu.