Enaktywizm jako przykład myślenia ucieleśnionego

Omawiając kolejne nurty w ramach szeroko rozumianego ucieleśnienia, warto zwrócić uwa-gę na enaktywizm. Jest to stosunkowo nowe stanowisko z zakresu nauki o poznaniu, które łączy kilka z charakteryzowanych wyżej koncepcji. Mianem enaktywizmu określana jest inter-dyscyplinarna dziedzina badawcza, uważana za alternatywną wobec kognitywizmu w kwestii badań nad poznaniem. Na podejście enaktywne składają się wnioski płynące z badań nad umysłem ucieleśnionym, usytuowanym, rozproszonym oraz nad pojęciem poznania mo-torycznego. Koncepcję tę zaproponowali Gregory Bateson, Humberto Maturana, Francisco Varela i Eleanora Rosch.

W ramach wprowadzenia do enaktywizmu można odwołać się do koncepcji Rodney’a Brook-sa, która to mogłaby służyć za motto przedstawionych dociekań. Jest to koncepcja z zakresu badań nad sztuczną inteligencją, które nieustannie inspirują badaczy inteligencji natural-nej. Kluczowe aspekty tego programu to:

1. Usytuowanie – charakterystyka tego pojęcia odnosi się do twierdzenia, że świat jest swoim najlepszym modelem, stąd eliminacja symbolicznych reprezentacji na rzecz bezpośredniego spostrzegania obecnego środowiska. W przypadku programów ba-dawczych − jak robotyka − oznacza to projektowanie mobilnego robota tak, by stale odnosił się raczej do swoich czujników (sensorycznych) niż do modelu świata, jakim może dysponować.

252 Por. P. Haggard, Conscious intention and motor cognition, „Trends in Cognitive Sciences” 2005, 9/6, s. 290–295.

81

2. Ucieleśnienie – odnoszenie się do świata w jakimś stopniu zabezpiecza przed możli-wością pomyłki, ulegania iluzji. Informacja zwrotna ze świata umożliwia konfronto-wanie, ocenianie i aktualizowanie przebiegu i rezultatów działania, co jest większym gwarantem trafności wyborów.

3. Inteligencja – jest określona przez dynamikę oddziaływań ze światem. Inteligencja ma mniej do czynienia z abstrakcyjnymi kategoriami czy pojęciami, a bardziej z moż-liwością adaptacji do zmiennego środowiska.

4. Emergencja – inteligencja wyłania się z wzajemnych oddziaływań elementów syste-mu, nie istnieje zatem nic takiego, jak homunkulus²⁵³.

Enaktywizm wyłania się z przeprowadzonej krytyki dostępnych stanowisk badawczych w filo-zofii umysłu. Jest to krytyka eksternalistycznego obiektywizmu uznawanego przez stanowi-sko komputacjonistyczne, który nie potrafi wyjaśnić wielu zjawisk, jak na przykład pewnych zjawisk jakościowych (qualia). Twórcy enaktywizmu wskazują na niewystarczalność ekspla-nacyjną klasycznego kognitywizmu − w kwestii choćby kontrastujących kolorów, różnych sposobów odbierania systemów barw oraz istnienia jakości²⁵⁴. „Przykład kolorów stanowi przypadek badawczych dociekań, w którym ani redukcja obiektywistyczna, ani redukcja subiektywistyczna nie jest możliwa. Jednak przypadek ten nadal poddaje się badaniu na-ukowemu. Co więcej, przypadek kolorów ujawnia, że musimy unikać pojęcia optymalnego dopasowania gatunków do ich środowiska od kiedy obfitość różnych systemów kolorystycz-nych (trichromia, tetrachromia, ect.) nie może być wyjaśniona przez naturalną selekcję”²⁵⁵. Zamiast tego podkreślić należy rolę strukturalnego sprzężenia pomiędzy gatunkami a ich środowiskiem. Analizując omawiany przypadek spostrzegania kolorów, Varela, Thompson i Rosch dochodzą do wniosku, że w naukach o poznaniu powinien zostać wprowadzony nowy nurt uprawiania badań. Nurt ten wskazywałby na kluczową rolę doświadczenia i od-twarzania, zamiast przyjmowania z góry danej formy i reprezentowania.

Ponadto, enaktywiści krytykują zupełne pominięcie aktywnej subiektywizującej roli ciele-sności w reprezentacjonistycznej koncepcji umysłu (kognitywizmie). Krytykują również subiektywistyczny neurofizjologiczny koneksjonizm, podkreślając aktywną rolę otoczenia

253 R. Brooks, Intelligence without Reason, op.cit.

254 F. Varela, E. Thompson, E. Rosch, The Embodied Mind: Cognitive Science and Human Experience, Cambridge, MA 1991, za: A. Rangarajan, recenzja książki The Embodied Mind: Cognitive Science and Human Experience, http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/summary?doi=10.1.1.33.2886, [dostęp – lipiec/sierpień 2011], s. 6.

255 Ibidem, s.12 2. Ciało na nowo odkryte

środowiskowego²⁵⁶. Jako przykładu używają choćby koewolucji zwierząt oraz środowiska, w którym te żyją. Enaktywiści wskazują, że z jednej strony pszczoły filogenetycznie uczą się rozpoznawać kwiaty, ale co niezmiernie ciekawe, i kwiaty uczą się, by być lepiej spostrzega-nymi przez pszczoły. Przykłady koewolucji wskazują na niedocenianą przez koneksjonizm rolę zwierzęcia w kształtowaniu środowiska²⁵⁷.

Twórcy charakteryzowanego stanowiska kładą zatem nacisk na brak obiektywnych i (neurofi-zjologicznie) subiektywnych podstaw do wyjaśnienia zjawisk poznawczych, jak wspominane doświadczanie kolorów. Opowiadają się za ujmowaniem owych zjawisk, czyli reprezentacji spostrzeżeniowych, jako cyrkulujących, nieustannie krążących od układu poznawczego do świata i z powrotem. Autorzy wybierają jednak jeszcze mocniejszą wersję tej tezy i twierdzą, że podstawowa cyrkulacja ma miejsce pomiędzy naukowymi badaniami nad poznaniem a ludzkimi strukturami poznawczymi²⁵⁸. Ujmując relację między zachowaniem i doświad-czaniem (postrzeganymi zazwyczaj fenomenologicznie i jako pochodne) a strukturami ma-terialnymi (zazwyczaj ujmowanymi jako empiryczne i przyczynowe) jako krążącą, zmieniają sam status tej relacji. Zachowania i doświadczenia nie są już pochodnymi struktur material-nych, a raczej oba poziomy współtworzą się. Konieczne więc z takiego punktu widzenia jest uzupełnianie się poziomów fenomenologicznego i empirycznego, a niemożliwa jest mate-rialistyczna redukcja fenomenów do poziomu przetwarzania informacji.

Enaktywizm jest zatem stanowiskiem próbującym wyjaśnić umysł i jego działanie. Podkreśla przy tym rolę sposobu, w jaki organizm i ludzki umysł organizują same siebie przez interak-cję ze środowiskiem, w którym są osadzone. W Drzewie Wiedzy Varela proponuje „używanie pojęcia enaktywizm na oznaczenie poglądu na wiedzę, mówiącego że to, co jest znane, jest wywołane, w przeciwieństwie do twierdzeń bardziej klasycznego spojrzenia tak kognitywi-zmu, jak i koneksjonizmu”²⁵⁹, a samo poznanie ma być „enakcją − historią strukturalnego sprzężenia wywołującego (wydobywającego, bring forth) świat”²⁶⁰.

256 Inne argumenty przeciw koneksjonizmowi podaje U. Żegleń, Filozofia umysłu, Toruń 2003, s. 141.

257 F. Varela, E. Thompson, E. Rosch, op.cit., za: Anand Rangarajan, op.cit., s. 9.

258 Ibidem, s. 19–22.

259 H. Maturana, F. Varela, The Tree of Knowledge. The Biological Roots of Hman Understanding, Boston, Londyn 1998, s. 255.

260 Ang. enact – przedstawiać, odtwarzać, odgrywać; F. Varela, E. Thompson, E. Rosch, op.cit., s. 206–207.

Na gruncie enaktywizmu wyrasta złożony transdyscyplinarny nurt badań nad poznaniem, łączący w swej najczystszej formie ucieleśnienie, zanurzenie sytuacyjne, rozproszenie oraz poznanie motoryczne. Nurt ten określany jest jako enaktywistyczna platforma badawcza²⁶¹. Dla dalszych analiz tej pracy szczególnie ważne jest krytyczne stanowisko enaktywistów wo-bec reprezentacji.

Pragnąc zebrać i podsumować kluczowe elementy powyższego rozdziału, należy wskazać scharakteryzowane nurty nauki o poznaniu, które są istotne dla pojawienia się i ukształto-wania koncepcji rozszerzonego umysłu. Omówione zostały zatem stanowiska określane jako poznanie usytuowane, ucieleśnione i rozproszone. Koncepcje te uznają czynną i twórczą rolę środowiska, otoczenia w którym przebiegają procesy poznawcze. Co ważne, do otoczenia tego należą różnego typu narzędzia, ale i inni ludzie, na których rozprasza się poznanie.

W rozdziale tym przedstawiona została również koncepcja poznania dynamicznego, które w sposób krytyczny odnosi się do tradycyjnego ujmowania procesów poznawczych jako obliczeniowo-reprezentacjonistyczych. Pełne omówienie tego zagadnienia zawiera jednak rozdział czwarty poniższej pracy.

W konsekwencji swych założeń, idee prezentowane w tym rozdziale prowadzą do formuło-wania spójnej koncepcji rozszerzonych systemów poznawczych, czyli ucieleśnionych, rozpro-szonych poznawczych systemów dynamicznych. Warto dodać w tym momencie, że specyficz-ną odmiaspecyficz-ną rozszerzonych systemów poznawczych mogą być grupy badawcze, zajmujące się formułowaniem koncepcji naukowych czy odkrywaniem innowacji technologicznych.

Analizą funkcjonowania tych charakterystycznych typów rozproszonych systemów poznaw-czych zajmuje się choćby Nancy Nersessian²⁶², której koncepcję będę prezentować w dalszej części pracy. Z pozycji epistemologii natomiast zagadnienie to uwzględnia w swoich docie-kaniach m.in. Bruno Latour²⁶³.

261 Propozycja enaktywistycznej platformy badawczej Tomasza Komendzińskiego, zob. T. Komendziński, Enakty-wizm. Platforma badawcza dla badan transdyscyplinarnych i jednosci nauki i filozofii, w druku.

262 N.J. Nersessian, The Cognitive-Cultural Systems of the Research Laboratory, „Organization Studies” 2006, 27/, s. 125–145; N.J. Nersessian, Model-based Reasoning in Distributed Cognitive Systems, „Philosophy of Science” 2005, 72/5, s. 1–8 wersji PDF.

263 B. Latour, Pandora’s Hope: Essays on the Reality of Science Studies, Cambridge, MA, Londyn 1999, s. 174–215.

83 2. Ciało na nowo odkryte

Operowanie, manipulowanie zewnętrznymi nośnikami [tre-ści] istotnie różni się od operowania nośnikami wewnętrzny-mi oraz od integrowania ich w jednostki analizy poznawczej.

Nie jest tak, że po prostu włączamy artefakty do wcześniej istniejących podmiotów poznawczych. Organizm staje się podmiotem poznającym dopiero poprzez bycie sprzężonym, połączonym ze swoim środowiskiem zewnętrznym.

Richard Menary

3. Formy eksternalizmu we współczesnej