Eugenika pozytywna i negatywna

Podstawową kwestią przy rozważaniu problemów moralnych, dotyczących spo-łecznych zastosowań wiedzy genetycznej, jest udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy mamy prawo ingerować w strukturę genetyczną populacji ludzkiej, bądź wpły-wać na jakość wyposażenia genetycznego poszczególnych jednostek, a jeśli tak, to kto powinien decydować o kierunku takiego działania i jakie warunki powinna

speł-1Zob. S.E. Luria, Potęga biologii współczesnej, „Dialoque-USA” 1974, nr 1 oraz I. Frołow, Postęp nauki a przy-szłość człowieka, Warszawa 1979.

2Na konferencji w Asilomar w 1975 r. opracowano pierwsze zasady bezpiecznej pracy w inżynierii genetycznej i zaproponowano moratorium dla nielicznych typów doświadczeń.

Alicja Przyłuska-Fiszer

niać dopuszczalna moralnie kontrola genetyczna. Niektórzy genetycy i lekarze są-dzą, że mamy nie tylko prawo, ale i obowiązek moralny wprowadzać w życie działa-nia mające na celu ochronę i zabezpieczenie dobrego wyposażedziała-nia genetycznego przyszłych pokoleń. Pogląd taki wyrażają zwolennicy tzw. eugeniki negatywnej po-stulującej wprowadzenie kontroli genetycznej, której celem byłoby znaczne ograni-czenie częstości występowania w populacji ludzkiej „niekorzystnych genów”. Wśród proponowanych swego czasu przez niektórych wybitnych naukowców środków re-alizacji tego celu wymienić należy, np. nakaz przymusowych przedślubnych badań genetycznych, kolczykowanie nosicieli potencjalnie niebezpiecznych genów i wpro-wadzenie zakazu zawierania związków małżeńskich pomiędzy nimi, oraz postulat sformułowania nowej prawnej definicji narodzin (2 dni po porodzie), aby umożli-wić wyeliminowanie jednostek nie spełniających przyjętych kryteriów.³

Bardziej radykalne stanowisko w kwestii prawa do ingerowania w dziedziczność człowieka zajmują zwolennicy eugeniki pozytywnej. Ich zdaniem wiedza genetycz-na umożliwia spełnienie odwiecznego marzenia ludzkości o stworzeniu nowego, lepszego człowieka. Świadoma kontrola genetyczna powinna obejmować nie tylko działania zapobiegające wzrostowi urodzeń dzieci o genetycznej predyspozycji do poważnych chorób, lecz również działania mające na celu zwiększenie częstości występowania w populacji genów uznanych za szczególnie pożądane. I tak, np. zda-niem wybitnego genetyka i laureata Nagrody Nobla H.J. Mullera powinno się pod-jąć takie metody postępowania, które doprowadzą do stworzenia nowej rasy nace-chowanej „pod względem fizycznym, czerstwiejszym zdrowiem; pod względem intelek-tualnym, bystrzejszą, wnikliwszą i bardziej twórczą inteligencją; pod względem moral-nym, większym poczuciem wspólnoty i duchem współpracy; pod względem percepcyj-nym, zdolnością głębszego rozumienia i doskonalszego wyrażania.”⁴ Muller był gorą-cym zwolennikiem sztucznej inseminacji przy użyciu nasienia pochodzącego od osób wybitnych. Propagowanie rozmnażania się osób o korzystnych cechach biologicz-nych i założenie banków nasienia umożliwiłoby, jego zdaniem, poprawę istniejące-go potencjału biologiczneistniejące-go.⁵

Idea ulepszania właściwości dziedzicznych przyszłych pokoleń ma dosyć długą tradycję. Już Platon w „Państwie” sugerował konieczność doboru par małżeńskich w celu uzyskania jak najbardziej doskonałego potomstwa.⁶ Twórcą zarówno same-go terminu, jak i nowoczesnej idei eugeniki był Francis Galton, który użył terminu eugenika w 1869 r. na określenie sytemu poglądów głoszących możliwość doskona-lenia cech dziedzicznych człowieka, a tym samym gatunku ludzkiego. Słowo „euge-nika” jest pochodzenia greckiego i oznacza „dobrze urodzonego” (gr. eu - dobrze, gen - rodzący). Polityka eugeniczna była praktycznie stosowana na początku XX wieku w Ameryce Północnej i niektórych krajach Europy do wspierania

restrykcyj-3Zob. Ch. Frankel, op.cit. oraz J.Toulat, Sztuczne poronienie. Wyzwolenie czy zbrodnia, Paris 1978.

4Ch. Frankel, op.cit., s.40.

5Zob. H.H. Muller, What genetic course will man steer?, w: Man’s Future Birthright. Essays on Science and Humanity, New York 1973, s.117-152.

6Por. Platon, Państwo, Alfa, Warszawa 1994, t. I, księga V.

Etyczne problemy genetyki – zarys problematyki

nej polityki imigracyjnej. Do, wydawałoby się, ostatecznej kompromitacji idei eu-genicznych przyczyniła się ideologia III Rzeszy, oparta m.in. na wypaczonej euge-nicznej idei rasy. Rozwój wiedzy genetycznej przyczynił się jednak do ponownego zainteresowania eugeniką w latach pięćdziesiątych naszego wieku.

XX-wieczne powojenne programy eugeniczne opierały się na dwóch podstawo-wych założeniach: na uznaniu wpływu leczenia chorób uwarunkowanych genetycz-nie na zwiększegenetycz-nie częstości ich występowania w populacji oraz na przekonaniu, że realizacja planowanych celów jest w praktyce możliwa. Oba te założenia są obecnie kwestionowane i współczesna wiedza genetyczna nie daje naukowych podstaw pro-gramom eugenicznym.

Krytycy eugeniki pozytywnej podkreślają ryzyko programu, zmierzającego do preferowania wybranych genów, oraz zwracają uwagę na brak kryteriów umożli-wiających określenie „idealnego typu ludzkiego”. Wszelkie działania, zmierzające do ograniczenia zmienności populacji, należy uznać za niebezpieczne nie tylko z punktu widzenia genetyki populacyjnej, lecz także z punktu widzenia etyki. Nie ma absolutnego kryterium, które mogłoby być pomocne przy ustalaniu cech „dobrych”

i „złych”. Poglądy na temat idealnego typu człowieka zmieniają się nie tylko w za-leżności od tego, kto je wypowiada, ale zależą także od czasu ich sformułowania.

Krytyka programów eugeniki negatywnej opiera się w zasadzie na wykazaniu niesłuszności poglądu, wedle którego ograniczenie prawa do reprodukcji osób, obarczonych poważnymi chorobami genetycznymi lub nosicieli potencjalnie nie-bezpiecznych genów, mogłoby przyczynić się, w sposób istotny dla gatunku ludz-kiego, do wyeliminowania niekorzystnych genów z populacji. Wielu naukowców wykazuje sceptycyzm wobec możliwości wpływania na jakość puli genetycznej ludz-kości. Zwraca się także uwagę na trudności w określeniu, które geny są na tyle szkodliwe, że powinny podpadać pod kontrolę reprodukcji.⁷

Olbrzymie kontrowersje moralne wzbudzają przede wszystkim proponowane przez eugeników środki działania, zakładające stosowanie przymusowych form kontroli genetycznej (zakaz zawierania małżeństw, zakaz reprodukcji, sterylizacja itp.). Wszystkie programy eugeniczne podporządkowują interesy jednostki intere-som społecznym i zakładają ograniczenie wolności osobistej. „Dążenie do genetycz-nego doskonalenia gatunku ludzkiego jest atrakcyjną propozycją jako konieczny wstępny warunek polepszenia jakości życia. Ale jakość życia nie powinna być oceniana jedynie w terminach użyteczności lub produktywności, powinna zawierać inne cechy, takie jak sprawiedliwość, miłość, wolność, możność doznawania bólu i rozczarowań, możność życia w niedoskonałym świecie...”.⁸ Bioetycy podkreślają zwłaszcza, że wśród pod-stawowych zasad etyki medycznej znajduje się zasada autonomii moralnej pacjen-ta, która zakłada konieczność uzyskania świadomej zgody danej osoby na wszelkie działania medyczne, włączając w to także uzyskanie porady genetycznej. Należy także zwrócić uwagę na to, że cele eugeniczne i cele poradnictwa genetycznego

7Por. H. Krzanowska, Niebezpieczeństwa inżynierii genetycznej, Kraków 1978.

8A.S. Moraczewski, Ethical Aspects of Genetic Counseling, w: M.A. Sperber, L.F. Jarvik (eds), Psychiatry and Genetics, N. Y. 1976, s. 181.

Alicja Przyłuska-Fiszer

mogą wchodzić ze sobą w konflikt – zapobieganie chorobom uwarunkowanym ge-netycznie w indywidualnych przypadkach może stać w sprzeczności z postulatami eugeniki negatywnej. Rozpowszechnione przekonanie o tym, że każdy rodzaj kon-troli genetycznej narusza podstawowe prawa człowieka, powoduje, że programy eugeniczne znajdują coraz mniej zwolenników. We współczesnych dyskusjach na temat etycznych aspektów genetyki coraz mniej miejsca poświęca się więc proble-mom eugeniki, a coraz więcej probleproble-mom genetyki medycznej i genetycznym eks-perymentom.