Ewidencja i rozliczanie kosztów w kopalniach węgla kamiennego

W kopalniach węgla kamiennego ewidencję i rozliczanie kosztów prowadzi się w nastę-pujących układach (Kicki i in 2011; Dyczko i in. 2013):

— rodzajowym,

— kalkulacyjnym – koszty produkcji według nośników w przekroju wyrobów (koszty bezpośrednie, koszty pośrednie) w ramach zespołu kont z nr 5*,

Rys. 3.1. Koszty sprzedanego węgla kamiennego w latach 2007–2016 Źródło: opracowanie własne na bazie danych ARP (2016)

Fig. 3.1. The costs of coal sold in 2007–2015

— funkcjonalnym (koszty zakupu, koszty działalności podstawowej, koszty działalności pomocniczej, koszty ogólnego zarządu, koszty sprzedaży) – zespół kont z nr 5*,

— według miejsc powstawania kosztów (np. działów, oddziałów, rejonów, procesów, centra kosztowe), zespół 5*, lub zespół 4*.

Podstawowym przekrojem kosztów jest układ rodzajowy, obejmujący ogół kosztów pro-stych poniesionych w okresie sprawozdawczym. Równolegle funkcjonuje układ kalkula-cyjny, w ramach którego gromadzi się koszty produkcji według nośników, w przekroju poszczególnych wyrobów. W układzie funkcjonalnym prowadzi się z kolei ewidencję i wy-kazuje koszty zakupu, działalności podstawowej i pomocniczej, koszty ogólnego zarządu oraz koszty sprzedaży. W układzie według miejsc powstawania kosztów ewidencjonuje się koszty podstawowych obiektów dekretacji, w miejscach ich powstawania przypisanych do fizycznej lokalizacji, tudzież określonego procesu lub środka trwałego. W kopalniach węgla kamiennego układ ten tworzy tzw. Oddziałowy Rachunek Kosztów (ORK) (Kopacz 2015b).

Ewidencja na kontach zespołu 4* stanowi punkt wyjścia do rozliczenia kosztów na konta wtórne zespołu 5* i 6*.

Ewidencja kosztów w miejscach ich powstawania

Podstawowym obiektem dekretacji są miejsca powstawania kosztów, tj. rejony lub sta-nowiska kosztów (STK). Bazą do budowania struktury miejsc powstawania kosztów jest schemat organizacyjny przedsiębiorstwa. Każdy element w strukturze organizacyjnej posia-da przypisanie do właściwego rejonu, czy też stanowiska kosztów, na którym rejestrowane są koszty, które go dotyczą. Pojedynczy rejon może mieć po kilka, kilkanaście czy nawet kilkadziesiąt STK (Dźwigoł 2001).

Logika tworzenia miejsc pracy (rejonów) unormowana jest przez wytyczne rejonizacji, obowiązujące w kopalni. Rejonizacja obejmuje zasady budowania struktur ewidencji kosz-tów w miejscach ich powstawania, stanowiąc bazę dla Oddziałowego Rachunku Koszkosz-tów (ORK). Poszczególne stanowiska kosztów (STK) odpowiadają procesom technologicznym realizowanym w kopalni w całej rozpiętości struktur i komórek organizacyjnych. Na stano-wiskach kosztów dekretowane są koszty związane z danym procesem, mając na uwadze ich istotność dla funkcjonowania ciągów technologicznych (przykładowo: kolej spągowa, czy odstawa główna) oraz znaczenie w tworzeniu kosztów.

Podstawowymi rejonami są rejony ścian eksploatacyjnych. Aktualizacja rejonów od-bywa się na podstawie przyjętych rocznych harmonogramów (robót przygotowawczych, przebudów, likwidacji), na podstawie których wykazywane są nowe obiekty górnicze bę-dące przyszłymi miejscami powstawania kosztów. Istotne znaczenie dla ewidencji kosztów posiadają również rejony wyrobisk chodnikowych (drążonych, będących w przebudowie, likwidowanych). Rejonem (stanowiskiem kosztów) może być również wydzielony element infrastruktury podziemnej lub proces, np.: transport kolejką podwieszaną i spągową, od-stawa główna, sieci elektroenergetyczne, warsztaty mechaniczne i elektryczne. W niektó-rych kopalniach funkcjonują również rejony własne oddziałów jako miejsce dla dekretacji kosztów oddziałów, których nie można odnieść do konkretnych rejonów robót. Dodatkowo,

56

w niektórych zakładach górniczych, w celu bardziej precyzyjnej identyfikacji etapu procesu dla robót związanych z eksploatacją ścian wprowadza się dodatkowe obiekty szczegółowe (przykładowo zbrojenie dowierzchni ściany – dodatkowy symbol: 1). Ponadto poszczególne oddziały mają rejony własne, gdzie alokowane są koszty niepowiązane z poszczególnymi typami robót.

Przykładowa struktura ewidencji obiektu chodnikowego i ścianowego została przedsta-wiona na rysunkach 3.2 i 3.3.

Oddziałowy Rachunek Kosztów i ewidencja w ujęciu procesowym (STK)

Dekretacja w ramach stanowisk tworzenia kosztów jest powszechnie stosowanym po-dejściem do ewidencji i rozliczania kosztów w ujęciu procesowym w powiązaniu z

reali-Rys. 3.2. Przykładowa struktura ewidencji kosztów w ramach wyrobiska chodnikowego Źródło: opracowanie własne

Fig. 3.2. An example of the cost accounting structure of a heading

Rys. 3.3. Przykładowa struktura ewidencji kosztów w ramach ściany Źródło: opracowanie własne

Fig. 3.3. An example of the cost accounting structure of a longwall face

zowanymi w kopalni procesami technologicznymi. Zasady dekretacji kosztów w ramach poszczególnych STK regulują:

— ustawa o rachunkowości,

— plan kont, rachunek kosztów oraz instrukcje pomocnicze wraz z komentarzami.

Podstawowym obiektem ewidencji kosztów jest czterocyfrowe stanowisko kosztów. Ob-serwacja kosztów na wyższym poziomie ewidencji możliwa jest przez równoległą dekretację kosztów z przypisaniem do oddziału i rejonu. Stanowiska kosztów są powiązane z kontami działalności. Prawidłowość dekretowania kosztów rodzajowych na stanowiska kosztów jest kontrolowana na podstawie istniejącej kartoteki stanowisk kosztów. W kartotece stanowisk kosztów opisane są powiązania stanowisk kosztów z kontami działalności, na które księguje się rozliczane koszty. Podaje się również pewne informacje charakteryzujące sposób rozli-czania rodzajów działalności, np. konto kosztu własnego sprzedaży. Dla kont kosztów wtór-nych z numerem początkowym 5*–7* (koszty według typów działalności i ich rozliczanie;

produkty i rozliczenia międzyokresowe; przychody i koszty związane z ich osiągnięciem) wyróżnia się STK o numerach od 1000 do 9999. Na poszczególnych stanowiskach kosztów dekretuje się koszty wszystkich operacji technologicznych w kopalni i zakładzie przerób-czym (wraz z gospodarką odpadami na powierzchni), koszty ochrony środowiska i gospo-darki odpadami i kamieniem, procesów BHP oraz dozoru na powierzchni. Wykaz stanowisk kosztów obejmuje, poza działalnością podstawową, także koszty produkcji pozostałych pro-duktów, działalności pomocniczej, robót budowlanych, koszty ogólnozakładowe, zakupu, sprzedaży, katastrof górniczych, klęsk żywiołowych, koszty likwidacji, środków trwałych w budowie, inne koszty kont analitycznych szczegółowych.

Oddziałowy rachunek kosztów wraz z systemem budżetowania i controllingu zakłada wyodrębnienie centr kosztów. Poniższe zestawienie pokazuje często spotykaną ewidencję kosztów w obrębie kilku podstawowych centr kosztów:

— centrum górnicze:

— pozostałe centra (np. gospodarki materiałowej, gospodarki środkami produkcji, ma-gazynów, mierniczo-geologiczne).

Należy jednak podkreślić, że przedstawiony powyżej podział na centra kosztów nie jest jednakowy we wszystkich kopalniach i dodatkowo ulega ciągłej rozbudowie. Przykładowo

58

w Polskiej Grupie Górniczej aktualnie koszty ewidencjonuje się i rozlicza w podziale na 28 centrów kosztów.

Rozliczanie kosztów w zakładach górniczych

Rozliczanie kosztów w przedsiębiorstwach górniczych o zbliżonym profilu działalności, a tym bardziej prowadzących ewidencję i rozliczanie kosztów przez uwzględnienie wymo-gów MSR i MSSF, przebiega podobnie.

Konta zespołu 5, służące do ewidencji i rozliczania poniesionych kosztów związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą, agregują koszty ewidencjonowane według miejsc ich powstania oraz w podziale na produkty, dla których sporządzane są kalkulacje jednost-kowe kosztów. Powiązanie układu rodzajowego poprzez pozycje i symbole kalkulacyjne zespołu kont z nr 5* pozwala przenosić koszty pierwotne w koszty wtórne, umożliwiając kalkulację jednostkową wyrobów gotowych i jednoznaczne powiązanie kosztów rodzajo-wych z kosztem wytworzenia. Po zakończeniu okresu rozliczeniowego konta zespołu 5 nie wykazują salda. Koszty zostają rozliczone na inne konta zespołu 5, 6, 7 i 083. Tak więc zaewidencjonowane koszty rodzajowe proste są korygowane o skutki rozliczeń kosztów na kontach zespołu z nr 6*. Na tej podstawie ustalany jest poziom kosztów rozliczanych w bie-żącym okresie rozrachunkowym (tzw. koszty okresu bieżącego). Następnie rozliczane są pozostałe koszty działalności (koszty zakupu, działalności socjalnej, działalności inwesty-cyjnej, sprzedaży, działalności bytowej, ogólnozakładowe, działalności pomocniczej, koszty działalności podstawowej), co prowadzi do oszacowania kosztu własnego sprzedanego wę-gla (ogólnie – wyrobu). Na tej podstawie tworzy się kalkulacje:

— kosztu własnego produktu (WKS),

— kosztu własnego (WKS-A) – węgiel,

— kosztów rodzajowych działalności operacyjnej (WKS-B).

W praktyce rozliczanie kosztów następuje przy okazji okresowej sprawozdawczości miesięcznej, kwartalnej czy rocznej, mimo że dekretowanie kosztów następuje bezpośrednio po wpisaniu faktury (dekretu) do systemów dziedzinowych finansowo-księgowych (Kicki i in. 2011; Dyczko i in. 2013).

Podsumowując, procesy ewidencji kosztów w kopalniach podzielonych pozwalają pre-cyzyjnie szacować koszty jedynie w ramach pojedynczego stanowiska kosztów i zgodnie z zakresem informacyjnym określonego STK. Powszechnym mankamentem tego układu ewidencji jest brak możliwości prostego wyznaczania kosztów procesów poza jednym STK (prosta suma kosztów poszczególnych STK nie daje poglądu na łączne, rzeczywiste koszty procesu), co wynika również ze złożoności prowadzonej działalności podstawowej i po-mocniczej oraz uprzednio innego rozumienia wymogów wobec prowadzonego w kopalniach rachunku kosztów (nacisk na ewidencję kosztów w miejscach powstawania). Dotyczy to również skały płonnej.