FEDERALIŚCI W NOWYM ŚWIECIE

D

ŁUGOFALOWY PLAN AKCJI niepodległościowej zarysowany przez NiD w Ame-ryce w czterech zasadniczych płaszczyznach: – jednoczenia Polaków; koordyno-wania działalności nowych emigracji i Polonii; – współpracy politycznej niepod-ległościowych przedstawicielstw narodów zza żelaznej kurtyny; – zacieśniania współpracy Polonii z  jej odpowiednikami innych grup narodowych naszego regionu, by wspólnie wytworzyć silny blok wyborczy, zainteresowany sprawą wolności Europy Środkowo-Wschodniej miał tworzyć tzw. pressure group na amerykańskie władze.

Warto podkreślić, że na gruncie amerykańskim nie dało się mechanicznie przenieść metod działania wypróbowanych w Anglii. Trzeba je było samemu wypracowywać, przy niewielkich w początkowej fazie kontaktach politycznych ze światem amerykańskiej polityki. Jakkolwiek spośród federalistów pewne kontakty polityczne mieli tacy działacze, jak J. Lerski, A. Rudzki, czy B. Wierzbiański, ale w istocie sytuacja w Nowym Jorku była krańcowo odmienna od londyńskiej. Piotr Wandycz dodawał: „(…) oddział amerykański wyrósł osobno, ale NiD (Pawłowicz, ja i Rudzki) w dużej mierze go przejął”²¹.

Grupa nidowa i federalistyczna nowojorczyków posiłkowała się jednak doświad-czeniem europejskim. Powołując Związek Polskich Federalistów w USA czerpała z doświadczeń federacyjnych we Francji i Wielkiej Brytanii. Tworząc analogiczną

20 Ibidem, s. 95–96.

21 P. Wandycz, O federalizmie…, s. 56; por. S. Łukasiewicz, op.cit., s. 86 i n.

196 Wiesława Piątkowska-Stepaniak

organizację o identycznej nazwie, zachowano jednak dystans do europejskiej imienniczki. Uznając swoją odrębność, organizacja nie chciała się podporządkować organizacyjnie ośrodkowi londyńskiemu, bowiem musiałaby wtedy rejestrować się jako foreign agent. To stanowiło też jedną z trudności przeniesienia metod pracy czy działalności politycznej z Europy do USA.

Na konstytucyjnym zebraniu Związku, które miało miejsce 6 września 1950 r.

w Nowym Jorku powołano statut określający jego cele i zadania. Uznając, że sprawy zjednoczenia decydować się będą w USA, Związek Polskich Federalistów w Stanach Zjednoczonych – Polish Federalist Association (bo taką nazwę przyjął) postanawiał współdziałać w wypracowaniu polskiej koncepcji związku narodów w myśl wytycz-nych, że bezpieczeństwo i pokój mogą być trwale zespolone jedynie w ramach światowego systemu opartego na równych prawach wszystkich narodów i odpo-wiednim podziale odpowiedzialności. Te równe prawa winny wyrażać się w gwa-rancji wolności politycznej i sprawiedliwości społecznej. Na straży tych praw i obowiązków winna stać powszechna ponadpaństwowa organizacja, wyposażona we władzę ustawodawczą, sądowniczą i wykonawczą. Jednym z członków tej organizacji powinien być związek narodów europejskich, przynależnych do euro-pejskiej wspólnoty kulturalnej a jednym ze związków regionalnych, wchodzących w skład związku europejskiego powinien być Związek Narodów Europy Środkowo--Wschodniej.

Na zjeździe ustalono również strukturę organizacyjną Związku uznając jedno-cześnie, że jego siedziba mieścić się będzie w Nowym Jorku, a Związki Polskich Federalistów istniejące na terenie Stanów Zjednoczonych będą afi liacjami²².

Jeśli założyć, że działalność polityczna jest funkcją dwóch elementów – ideolo-gii i pieniędzy, to Związek posiadał wielki ładunek ideologiczny, brak było mu jednak elementu drugiego – środków fi nansowych. Organizacja, poza składkami członkowskimi i donacjami, nie mogła liczyć na szersze wsparcie fi nansowe ze strony władz amerykańskich. To dopiero utworzone z inicjatywy Komitetu Wolnej Europy Zgromadzenie Europejskich Narodów Ujarzmionych (ACEN – Assembly of Captive European Nations) uzyskało – w pierwszym okresie działania – spore subsydia.

22 Statut Związku Polskich Federalistów w Stanach Zjednoczonych uchwalony przez Zebranie Konstytucyjne Związku 6 IX 1950 r. w Nowym Jorku z poprawkami wprowadzonymi przez Walne Zebranie 8 XII 1950 i 28 III 1952, arch. IJP, teczka: Federalism.

Ustalenie składki członkowskiej 3 $ rocznie, stanowiło de facto symboliczne źródło funduszów organizacji, wysoce niewystarczające na szersze rozwinięcie działalności informacyjnej, odczytowej i innej.

Mimo tych ograniczeń Związek dla spopularyzowania swojej koncepcji wydawał krótkie informacyjne broszury w języku polskim i angielskim, organizował odczyty i spotkania towarzyskie z przedstawicielami emigracji politycznej z innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Celem zainteresowania kół amerykańskich impre-zami organizowanymi przez Związek zapraszano też na przewodniczących tych imprez szereg wybitnych osobistości, szczególnie amerykańskiego świata polityki i nauki.

Na początku lat 50., kiedy zarysowywały się kształty przyszłych instytucji zjed-noczeniowej Europy, polscy federaliści w Ameryce uznali, że jest to szczególnie korzystny czas dla nawiązania bardziej efektywnej współpracy z partnerami Europy Środkowo-Wschodniej, która stanowić będzie o skutecznej realizacji idei włącze-nia tej części Europy do „Europejskiej Wspólnoty”. Polscy federaliści mieli nadzieję na stworzenie w USA wspólnego Związku, obejmującego przedstawicieli emigra-cyjnych wszystkich narodów Europy Środkowo-Wschodniej²³. Myśl była o tyle istotna, że – jak podkreślano podczas obrad Walnego Zebrania Związku w 1952 r.

– inne grupy narodowościowe Europy Środkowo-Wschodniej organizacji federa-listycznych na terenie Ameryki nie miały²⁴. W Europie taką rolę konsolidacyjną pełniła m.in. działająca w Wielkiej Brytanii, a następnie w Paryżu Komisja Środ-kowo-Wschodnio-Europejska, która skupiała przedstawicieli wszystkich emigracji politycznych i reprezentantów krajów zachodnich.

Z czasem na gruncie amerykańskim rolę tę przejął Komitet Wolnej Europy i powołany z jego inicjatywy ACEN²⁵. Sztandarową postacią w ACEN stał się

23 Sprawozdanie z obrad Walnego Zebrania Związku Polskich Federalistów w Stanach Zjedno-czonych z 28 III 1952 r. w Nowym Jorku, arch. IJP, teczka: Federalism.

24 Ibidem.

25 Do pierwszej wspólnej polskiej 11-osobowej delegacji do ACEN wyłonionej przez Oddział Tymczasowej Rady Jedności Narodowej weszli m.in.: Stefan Korboński – przewodniczący, Stanisław Bańczyk, Bolesław Biega, Feliks Gadomski, Bolesław Łaszewski, Michał Mościcki, Adam Niebiesz-czański, Otton Pehr, Jerzy Panciewicz, Stanisław Wójcik, Bolesław Wierzbiański. Sztandarową po-stacią w ACEN stał się mecenas Stefan Korboński (od 1971 r. prezes Polskiej Rady Jedności Narodowej w Stanach Zjednoczonych). Bez popełnienia większego błędu można powiedzieć, że w dużej mierze to z jego inicjatywy Zgromadzenie Europejskich Narodów Ujarzmionych przez wiele lat trwało i aktywnie działało, F. Gadomski, Zgromadzenie Europejskich Narodów Ujarzmionych, Nowy Jork 1995, s. 20.

198 Wiesława Piątkowska-Stepaniak

mecenas Stefan Korboński (od 1971 r. prezes Polskiej Rady Jedności Narodowej w Stanach Zjednoczonych)²⁶.

Stworzenie organizacji stricte federalistycznej nie było rzeczą prostą. Z jednej strony wewnętrzne spory ideologiczne w łonie narodowościowych grup, czego efektem były zmiany personalne w naczelnych organizacjach politycznych zarówno w obrębie krajów bałtyckich, wśród Białorusinów, Ukraińców, Czechów i Słowa-ków, Rumunów, Bułgarów, Węgrów i in., co nie sprzyjało zjednoczeniu. Z drugiej – ewolucja ideologiczna w wielu obozach emigracyjnych, która przesuwała się w kierunku pozycji nacjonalistycznych – jak na przykład w obozie ukraińskim, gdzie przewagę zdobywali Melnykowcy i Banderowcy – zaczynała zrażać do siebie Kozaków, Czechów, Słowaków i inne narody²⁷.

Dlatego Związek Polskich Federalistów w Ameryce z przedstawicielami poli-tycznych emigracyjnych ośrodków utrzymywał lepsze lub gorsze stosunki, wyni-kające m.in. z rozbieżności ideologicznych, stanowisk, co do granic państwowych określonych w powojennych umowach, czy chociażby oskarżeń Polaków o zapędy imperialne²⁸.

Sam Związek Polskich Federalistów na początku lat 50. nie był jeszcze zareje-strowany ofi cjalnie w USA, co automatycznie przekładało się na mniejszą skutecz-ność działań. Stąd w 1952 r. zostało sformułowane zalecenie Walnego Zebrania Związku dla Zarządu organizacji, o jak najszybsze przeprowadzenie rejestracji ZPF. Nowo powołany Zarząd w osobach dr. Zygmunta Nagórskiego seniora – prezesa, sekretarza zarządu Piotra Wandycza oraz członków: Michała Budnego, dr. Jerzego Krzywickiego, Henryka Kucharzyka, Tadeusza Pawłowicza oraz dr. Jana Miszelskiego miał zatem zadbać o ugruntowanie pozycji Związku i jego większą skuteczność.

Należy zaznaczyć, że Związek Polskich Federalistów, jakkolwiek działał samo-dzielnie, w wielu kwestiach utrzymywał stałą łączność ze Związkiem Polskich Federalistów w Europie, wypracowując z nim wspólne stanowiska.

Nowojorczycy, którzy w 1952 r. tworzyli Radę Związku, to m.in.: Roman Micha-łowski – przewodniczący, prof. Oskar Halecki, Janusz Kazimirski, Stefan Korboń-ski, Jan Lechoń, Jerzy LerKorboń-ski, amb. Józef LipKorboń-ski, red. Ignacy MorawKorboń-ski, Otton Pehr, amb. Tadeusz Romer, Adam Rudzki, Władysław Zachariasiewicz. W skład

Komi-26 W. Zachariasiewicz, Etos niepodległościowy Polonii Amerykańskiej, Warszawa 2005, s. 207 i n.

27 Zagadnienia Środkowo-Wschodniej Europy na Emigracji, wrzesień 1949–kwiecień 1951, opracowanie wrzesień 1951, arch. IJP, teczka: Federalizm.

28 Ibidem.

sji Rewizyjnej weszli: prof. Ludwik Krzyżanowski, dr Aleksander Mełeń i Stanisław Jordanowski. Osoby, które konstytuowały skład Rady, Zarządu i Komisji Rewizyj-nej, to w większości członkowie NiD-u, którzy przez kolejne lata stanowili o kształ-cie Związku, jego działaniach i aktywności.

Rok później Walne Zebranie zatwierdziło zarząd w składzie: prezes Zygmunt Nagórski senior, wiceprezes – Tadeusz Pawłowicz, sekretarz – Piotr Wandycz, skarbnik – Aniela Mieczysławska oraz członkowie: Michał Budny, Jerzy Krzywicki, Jan Wszelaki²⁹.

W latach 1953–1954 i następnych we władzach Związku byli również m.in.: dr Jan Wszelaki, Aniela Mieczysławska, Stanisław Skrzypek, Stanisław Gierat, Lesław Bodeński, Bernard Ziff er, Ewa Mieroszewska, Ludwik S. Teclaff , Aleksander Mełeń, Bolesław Łaszewski, Bolesław Wierzbiański³⁰.

Przede wszystkim to grono zastanawiało się jak dotrzeć z koncepcją federacyjną do szerszego odbiorcy, zarówno przedstawicieli amerykańskich kręgów politycz-nych, jak i  przedstawicieli emigracyjnych narodów ujarzmionych. Skuteczny sposób realizacji działalności informacyjnej (dotarcie do mediów, spotkania, odczyty itp.) mógł być spełniony jedynie przy czynnej współpracy członków i zwiększeniu zwolenników myśli federacyjnej. A to nie zawsze przebiegało tak, jak sobie zakładały władze organizacji.

W 1953 r. Piotr Wandycz w liście do ambasadora Józefa Lipskiego dzielił się swoimi obawami, co do poczynań zmierzających do tworzenia faktów dokonanych Komitetu Wolnej Europy, który nie porozumiewając się z żadnymi ośrodkami politycznymi, czy też zajmującymi się federalizmem stworzył – jak pisał – „9 panels pod kierunkiem Th orbekke’a” o tendencjach antyregionalnych i ewentualnie pro--niemieckich wśród kierowników amerykańskich tej całej imprezy”³¹. I dodaje

29 Sprawozdanie z Walnego Zebrania z 27 V 1953 r., które odbyło się w Sali Woodrow Wilson Memorial Librery, 45 East 65 Street w Nowym Jorku. Arch. IJP, teczka: Federalizm.

30 W „Komunikacie” nr 1 z czerwca 1954 r. dotyczącego obrad Walnego Zebrania Polskiego Związku Federalistów czytamy m.in., że w skład nowego zarządu w 1954 r. weszli: prezes – Bolesław Łaszewski, wiceprezes – Tadeusz Pawłowicz, skarbnik – Aniela Kieczysławska, sekretarz – Ewa Mieroszewska, oraz członkowie – Michał Budny, Jerzy Krzywicki i Stanisław Skrzypek. Skład Rady tworzyli: prezes – Roman Michałowski, wiceprezesi – Jan Wszelaki, Oskar Halecki, sekretarz – Adam Rudzki oraz członkowie: Stefan Korboński, Ludwik Krzyżanowski, Jerzy Lerski, Józef Lipski, Zygmunt Nagórski – senior, Otton Pehr, Antoni Brzenk, Lesław Bodeński, Bernard Ziff er, Władysław Zacha-riasiewicz i Piotr Wandycz. Do komisji rewizyjnej zostali wybrani Aleksander Mełeń, Stanisław Jordanowski i Ludwik S. Teclaff . Por. Związek Polskich Federalistów w Stanach Zjednoczonych,

„Komunikat” nr 1, z czerwca 1954 r. Arch. IJP, teczka: Federalizm.

31 List P. Wandycza do ambasadora J. Lipskiego z 15 X 1953 r. Arch. IJP., teczka: Federalizm.

200 Wiesława Piątkowska-Stepaniak

„Zarząd ZPF postanowił śledzić rozwój wypadków, wzmocnić pozycje polskiego federalizmu przez parę wystąpień zewnętrznych i próbować wywierać pośrednią presję (o ile się uda) na prace KWE. Planujemy także jakieś wspólne zebranie polsko-czeskie, żeby podkreślić żywotność naszych koncepcji federalnych-regio-nalnych. Czesi są zresztą bardzo zaniepokojeni obrotem, jaki przybiera cała akcja.

Są też podobno presje na Radę Czech, idące w kierunku podbudowania pozycji Osusky`ego, co oni tłumaczą tym, że KWE chce, żeby kierownicy tych 9 komisji byli „reprezentatywni”. Oczywiście cała akcja KWE może się rozpłynie w komisjach i papierkach, ale jeżeli wypracowano by jakiś program integracji pod dyktandem p. Th orbekke`a, a fi rmowany nazwiskami środkowo-europejskimi, to mogłoby to poważnie osłabić całą naszą akcję federalną”³².

Polacy przekonując w 1954 r. zwłaszcza kręgi polityczne do koncepcji regiona-lizmu w Europie Środkowo-Wschodniej posiłkowali się argumentami, że istnieje wyraźny regionalny „trend” w Europie Zachodniej i że widać już w praktyce rozwój grup regionalnych o  różnym charakterze (utworzenie państw Benelux, Rady Skandynawskiej etc.). Podkreślali, że regionalizm a zjednoczenie europejskie nie jest sprzeczne, lecz wprost przeciwnie, uzupełnia się. Podkreślali pewną logikę wydarzeń w Europie, która powinna sprowadzić dyskusję z teoretycznych rozważań za lub przeciw regionalizmowi na realną analizę rzeczywistości³³.

Dlatego w pierwszej kolejności działalność nowojorskich federalistów skupiała się na konkretnej współpracy polsko-czechosłowackiej. Stąd nidowcy – federaliści zainicjowali utworzenie polsko-czechosłowackiej grupy studiów w Nowym Jorku.

Grupa, która powstała już w 1951 r., rozpoczęła wydawanie w metropolii wspól-nego polsko-czechosłowackiego pisma. Profesjonalne, stojące na wysokim pozio-mie pismo (kwartalnik) w języku angielskim pt. Th e Central European Federalist (CEF) zaczęło się ukazywać od 1953 r.. Stronę polską reprezentowali w nim m.in.:

B.  Łaszewski, Z.  Nagórski, T.  Pawłowicz, A.  Rudzki, L.S.  Teclaff , P.  Wandycz.

Współredaktorem pisma został jego pomysłodawca, nidowiec, członek Rady Politycznej w latach 1949–1954 – Adam Rudzki (ze strony czechosłowackiej Vil Brzorad, przypis W.P.-S.). Sekretarzem redakcji polskiej grupy został również nidowiec – Piotr Wandycz. Po wyjeździe Wandycza w 1954 roku z Nowego Jorku jego funkcję przejął kolejny działacz NiD-u Ludwik S. Teclaff .

32 Ibidem.

33 Por. m.in.: List P. Wandycza do ambasadora J. Lipskiego z 16 III 1954 r. Arch. IJP, teczka:

Federalizm.

W dokumencie MEDIA  MNIEJSZOŚCI (Stron 195-200)