66 Bernadetta Nitschke
Oprócz kwestii terminologicznych należy zasygnalizować skalę zjawiska. Polskę już w okresie odradzania swych struktur państwowych po 1918 r. cechował etos emigracyjny. Wynikało to z głębokich doświadczeń historycznych w tym zakresie.
Pierwsze fale emigracji z ziem polskich wystąpiły w okresie poprzedzającym roz-biory, nasiliła ten proces utrata państwowości oraz kolejne zrywy niepodległo-ściowe. Można więc wskazać na następujące fale emigracji: barską – w 1772 r., trzeciomajową – po 1793 r., po III rozbiorze z 1795 r. oraz kolejne, następujące po nieudanych zrywach niepodległościowych: po powstaniu listopadowym (1831 r.) tzw. Wielka Emigracja oraz po powstaniu styczniowym z 1863 r. Te fale emigracji miały w głównej mierze charakter polityczny, ale już w pierwszej połowie XIX w.
pojawiła się emigracja o charakterze ekonomicznym. Wśród rzesz emigrantów znaleźli się wtedy głównie chłopi. W przeciwieństwie do emigracji politycznej, emigracja ekonomiczna miała charakter kontynentalny. Kolejne fale Polaków kierowały się do: Argentyny, Brazylii, Kanady oraz USA4. Następne strumienie migracyjne, o charakterze politycznym i ekonomicznym, nastąpiły po zakończeniu II wojny światowej i trwają do dziś.
Patrząc na skalę zjawiska, należy odnotować, że około 10 mln osób opuściło ziemie polskie w okresie od 1860 do 1914 r. Kolejna fala migracji miała miejsce już po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. i trwała do 1939 r. Objęła ona ponad 2 miliony osób. W wyniku II wojny światowej z różnych względów opuściło Polskę 5 milionów osób. Następnie w latach 1944–1990 bezpowrotnie wyemigrowało 1,2 miliona5. Liczby te robią olbrzymie wrażenie. Przyczyny, którymi kierowano się przy podejmowaniu decyzji o wyjeździe (jeżeli rzeczywiście te decyzje były dobrowolne) były bardzo zróżnicowane. Pozwalają one jednak wyodrębnić w spo-łeczności polskiej, która znalazła się poza granicami państwa polskiego tzw. dia-sporę ofi ar oraz diadia-sporę pracy6.
Wymienione wyżej liczby świadczą nie tylko o skali zjawiska, ale również o potencjale, którym te społeczności dysponowały, bądź stopniowo go nabywały.
W wypadku Polski Ludowej kluczową rolę w realizacji polityki wobec Polonii odgrywało Towarzystwo „Polonia”. Jego pierwowzorem stało się funkcjonujące w ZSRR Towarzystwo „Rodina”. Decyzja o jego utworzeniu zapadła 17 maja 1955 r.
na zebraniu Komitetu do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego. Miało ono fi rmować
4 A. Kicinger, Polityka emigracyjna II Rzeczpospolitej, „Central European Forum For Migration Research. Working Paper” 2005, nr 4, s. 5.
5 Polska diaspora…, s. 9.
6 Ibidem, s. 9.
„zarówno reemigrację, a w dłuższej perspektywie politykę PRL wobec Polonii i uchodźstwa”7. Zebranie założycielskie odbyło się w Warszawie 18 października 1955 r. Wtedy powstała organizacja pod nazwą Towarzystwo Łączności z Wychodź-stwem „Polonia”. Natomiast na drugim zjeździe Towarzystwa w 1959 r. podjęto uchwałę o zmianie nazwy na Towarzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną
„Polonia”8.
Od samego początku Towarzystwo „Polonia” znalazło się pod ścisłym nadzorem Departamentu I i Departamentu III Komitetu do Spraw Bezpieczeństwa Publicz-nego, choć jego twórcom „(…) chodziło o nadanie stowarzyszeniu form instytu-cjonalnych z jednoczesnym zaakcentowaniem jego rzekomej bezpartyjności i niezależności od władz PRL”9. Podkreślano, że „Polska ze swej strony zawsze przejawiała zainteresowanie życiem i działalnością środowisk polonijnych, a losy emigrantów na obczyźnie nigdy nie były jej obce. Powstanie Polski Ludowej stworzyło nowe warunki dla ukształtowania stosunków między środowiskami polonijnymi a Polską. Dynamicznie i wszechstronnie rozwijająca się Polska stała się dla wychodźców i ich potomków nie tylko źródłem tradycji, lecz także przed-miotem dumy ze współczesnych dokonań. W odpowiedzi na życzenia licznych organizacji polonijnych dążących do rozwoju współpracy z Krajem (…) z inicja-tywy przedstawicieli różnych środowisk społecznych i zawodowych powołano do życia Towarzystwo Łączności z Wychodźstwem »Polonia« – organizację społeczną nawiązującą do bogatych tradycji ruchu polonijnego w Polsce”10.
Towarzystwo pełniło funkcje typowo wykonawcze, stanowiąc swoistą przy-krywkę właściwych ośrodków decyzyjnych11. Aby uwiarygodnić Towarzystwo w oczach Polonii Sekretariat KC zaakceptował wniosek Wydziału Propagandy dotyczący składu osobowego Zarządu Towarzystwa na czele z wicemarszałkiem Sejmu – profesorem Uniwersytetu Wrocławskiego Stanisławem Kulczyńskim, który przewodniczył zebraniu założycielskiemu12.
7 S. Cenckiewicz, Oczami Bezpieki. Szkice i materiały z dziejów aparatu bezpieczeństwa PRL, Kraków 2008, s. 45, 50.
8 AAN, Towarzystwo Łączności z Polonią zagraniczną „Polonia”, sygn. 6/223, 30 lat Towarzystwa Łączności z Polonią Zagraniczną Polonia, Warszawa 1985, s. 3.
9 Ibidem, s. 51.
10 AAN, Towarzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia”, sygn. 11/25, Łączność Polonii Zagranicznej z Krajem (z doświadczeń Towarzystwa „Polonia”), s. 1.
11 Zob. A. Zaćmiński, Działalność zagraniczna Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich w latach 1957–1970, Bydgoszcz 1995, s. 43–54.
12 J. Lenczarowicz, Rola Towarzystwa „Polonia” w polityce PRL wobec Polonii w krajach zachodnich,
„Przegląd Polonijny” 1996, z. 1 (79), s. 47. W Zarządzie Głównym Towarzystwa znaleźli się: Zofi a
68 Bernadetta Nitschke
Z punktu widzenia polityki wobec Polonii kluczową rolę odgrywał Wydział Zagraniczny KC PZPR, który powstał już w 1949 r. z połączenia Wydziałów Zagranicznych istniejących w Komitecie Centralnym Polskiej Partii Robotniczej i Centralnym Komitecie Wykonawczym Polskiej Partii Socjalistycznej13. Do jego podstawowych zadań należała: praca z organizacjami partyjnymi na placówkach zagranicznych PRL (przedstawicielstwa dyplomatyczne i handlowe, przedsiębior-stwa produkcyjne, skupiska młodzieży studiującej), współpraca z MSZ, zbieranie dokumentacji i przygotowywanie informacji o działalności partii komunistycznych i robotniczych oraz opracowywanie w formie biuletynu materiałów obrazujących aktywność PZPR dla potrzeb partnerów zewnętrznych, utrzymywanie łączności z innymi partiami lewicowymi (delegacje, wczasy partyjne), praca z emigracją polityczną, zwłaszcza grecką, współdziałanie z organizacjami społecznymi w zakre-sie ich kontaktów zagranicznych, jak również sprawy usługowe związane z zała-twianiem formalności paszportowych i przejazdowych. Wydział obejmował cztery sektory merytoryczne: organizacji partyjnych i kadr oraz spraw polonijnych, dokumentacji i informacji partyjnych, kontaktów z bratnimi partiami i z emigra-cją oraz organizacji społecznych14.
Jak podkreśla W. Borodziej, stopień samodzielności Wydziału Zagranicznego (podobnie, jak i innych wydziałów) był znikomy, bowiem jego kompetencje ogra-niczały się do przygotowywania materiałów do decyzji najwyższych gremiów a najważniejsze sprawy zarezerwowane były dla sekretarza KC i Biura Politycznego.
Wasilkowska (sekretarz Centralnej Rady Związków Zawodowych), Hugon Hanke (były premier rządu na uchodźstwie), Czesław Wycech (wiceprezes Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego), Szczepan Stec (były przewodniczący Rady Narodowej Polaków we Francji), Andrzej Biernacki (członek Ko-mitetu Nauk Medycznych Polskiej Akademii Nauk), Irena Romańska (prezes Polskiego Czerwonego Krzyża), Arkady Fiedler (literat), Bolesław Gebert (były działacz komunistyczny w Stanach Zjedno-czonych), Dominik Horodyński (poseł na Sejm PRL, działacz Stowarzyszenia „PAX”), Edward Ko-walski (dyrektor wydawnictwa „Polonia”), Stanislaw KoKo-walski (lektor języków obcych Szkoły Głównej Służby Zagranicznej, były członek „Świadpolu”, reemigrant z Argentyny), Roman Kozłowski (członek PAN, profesor Uniwersytetu Warszawskiego), ks. Bolesław Kulawik (były duszpasterz Polonii fran-cuskiej), Oskar Lange (były działacz komunistyczny w Stanach Zjednoczonych, członek Rady Pań-stwa, poseł, rektor Szkoły Głównej Planowania i Statystyki), Czesław Modrzyk (dziennikarz, były współpracownik „Nardowca” a następnie „Gazety Polskiej” we Francji), Edmund Osmańczyk (poseł i publicysta), Antoni Słonimski (literat) i Wojciech Świętosławski (chemik, profesor Uniwersytetu Warszawskiego).
13 W. Bordodziej, Wydział zagraniczny KC PZPR, [w:] Centrum władzy w Polsce 1948–1970, red.
A. Paczkowski, Warszawa 2003, s. 51.
14 W. Janowski, Ustrój władz, zadania i struktura aparatu wykonawczego KC PZPR, [w:] Informator o strukturze i obsadzie personalnej aparatu PZPR 1948–1990, red. K. Persak, Warszawa 2000, s. 32.
Zresztą już od 1950 r. członkowie Biura Politycznego sprawowali bezpośredni nadzór nad pracą konkretnych wydziałów. Przy przydziale brano pod uwagę:
doświadczenie polityczne i organizacyjne sekretarzy, ich przygotowanie meryto-ryczne, zainteresowania, czy też życzenia. „Niezmienna pozostawała – natomiast według W. Borodzieja – aura tajemniczości otaczająca sprawy zagraniczne, co skądinąd nie było specjalnością gmachu KC, lecz cechą charakterystyczną całego aparatu władzy”15.
Merytoryczna zależność polskiej służby dyplomatycznej od KC PPR, a następnie KC PZPR była bezspornym faktem. Struktura resortu od 1945 r. ulegała systema-tycznej rozbudowie i specjalizacji. Sprawy Polonii znalazły się w gestii Departa-mentu Konsularnego, który dzielił się na pięć Wydziałów: ds. Polonii, Paszpor-towo-Wizowy, Prawno-Konsularny, Organizacyjno-Sprawozdawczy oraz Spadków16. MSZ, będąc bezpośrednim wykonawcą polityki wobec Polonii, przejął w 1964 r. od Ministerstwa Kultury i Sztuki bezpośredni nadzór nad Towarzystwem Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia”17.
Podobnie było także w okresie Polski Ludowej. Początkowo w polityce władz PRL wobec Polonii dominowało oddziaływanie na tzw. starą emigrację, czyli drugie albo trzecie pokolenie emigrantów. Dla nich bojkot kraju pochodzenia był czymś zupełnie niezrozumiałym. Widoczne to było zwłaszcza wśród Polonii amerykańskiej, której w większości zależało na utrzymaniu bliskich kontaktów z Polską. Takie postawy były widoczne nawet w Kongresie Polonii Amerykańskiej18. Tą słabość, a właściwie początkowy brak zrozumienia sytuacji w Polsce potrafi ło wykorzystać Towarzystwo „Polonia”, a za jego pośrednictwem organy bezpieczeń-stwa, które zaktywizowały swoje działania w USA oraz we wszystkich środowiskach polonijnych, do których docierało Towarzystwo. W jednym z pierwszych tzw.
Planów pracy Towarzystwa „Polonia” podkreślano wagę kontaktów indywidual-nych „(…) między niektórymi dzielnicami Polski a organizacjami ziomkowskimi w krajach osiedlenia; chodzi tu głównie o istniejące w Stanach Zjednoczonych organizacje ziomkowskie, utrzymujące bardzo żywy i skuteczny kontakt z rodzin-nymi wioskami, gminami, parafi ami szczególnie małopolskimi i podhalańskimi.
Należałoby również zatroszczyć się o nawiązanie kontaktu między miastami Polski
15 W. Borodziej, Od Poczdamu do Szklarskiej Poręby. Polska w stosunkach międzynarodowych, Londyn 1990, s. 12.
16 K Szczepanik, Dyplomacja Polski 198–2005. Struktury organizacyjne, Warszawa 2005, s. 138–139.
17 Ibidem.
18 S. Cenckiewicz, Tadeusz Katelbach (1897–1977). Biografi a polityczna, Warszawa 2005, s. 539.
70 Bernadetta Nitschke
a miastami, względnie miasteczkami i osadami o tych samych nazwach. Wiemy, że istnieje w Stanach Zjednoczonych kilka miast o nazwie Warszaw, istnieje rów-nież miasteczko (może nawet kilka) o nazwie Częstochowa. Z pewnością znala-złoby się jeszcze więcej takich nazw, nawiązujących do polskich miast i osiedli.
Wynalezienie tych miast nie nastręcza wielkich trudności jeśli niebezpośrednio w kraju to przy pomocy polskich placówek konsularnych lub dyplomatycznych”19. Analiza tych słów prowadzi do wniosku, że dostrzegano wagę i znaczenie związków z krajem pochodzenia, a zwłaszcza z „małą ojczyzną”. Starano się to w miarę możliwości wykorzystać20. Wielu przedstawicielom Polonii, głównie starszego pokolenia trudno się było oprzeć nostalgii wobec kraju dzieciństwa, często także młodości i wspomnień z tym związanych. Dostrzegano również wagę pozyskania młodego pokolenia, które nie czuło już takich związków z krajem pochodzenia rodziców. W tym celu akcentowano konieczność organizowania dla tych dzieci i młodzieży kolonii i obozów sportowych w kraju. Chciano też pozyskać studentów z tych środowisk, poprzez zachęty fi nansowe w postaci stypendiów21.
W planach pracy Towarzystwa „Polonia” dominował cel zaktywizowania działań skierowanych wobec Polaków rozsianych w świecie. Nie było w tym wypadku żadnych motywów altruistycznych, nacechowanych empatią. Była to gra, która miała na celu maksymalne wykorzystanie Polonii do celów zgodnych z kierunkiem polityki wypracowanej przez gremia partyjne. Przeznaczono na nią olbrzymie środki fi nansowe. Było to widoczne zwłaszcza w latach 70. Realizowano w ten sposób zmiany zapowiedziane przez Edwarda Gierka w orędziu noworocznym z grudnia 1970 r., kiedy to złożył Polakom przebywającym poza granicami życze-nia słowami: „Naszym licznym rodakom na obczyźnie, aby ich serca biły wspólnym rytmem z sercami całego narodu polskiego, aby mogli być dumni ze swego kraju i szczycić się jego osiągnięciami. Wierzymy głęboko, że w Nowym Roku dzięki naszemu zespolonemu wysiłkowi – Polska Ludowa będzie umacniać swą pozycję międzynarodową w świecie”22.
19 AAN, Towarzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia”, sygn. 4/2, O planie pracy
„Polonii” na najbliższy okres z dnia 29.07.1958, s. 14.
20 Zob. J. Wojdon, „W imieniu sześciu milionów…” . Kongres Polonii Amerykańskiej 1944–1968, Toruń 2005, s. 177–209; idem, „W jedności siła”. Kongres Polonii Amerykańskiej w latach 1968–1988, Toruń 2008, s. 327–347.
21 Ibidem, s. 15–16.
22 Zespolonym wysiłkiem całego narodu będziemy umacniać nasz dom ojczysty – Polskę Ludową.
Przemówienie noworoczne I sekretarza KC PZPR tow. Edwarda Gierka w radio i TV, „Trybuna Ludu”
01.01.1971, nr 1 (8019), s. 1.
Pierwsze dokumenty programowe dotyczące polityki wobec Polonii zaczęły się pojawiać w PRL dopiero w latach 70. 12 lutego 1972 r. został przyjęty „Plan pracy z Polonią w krajach kapitalistycznych”. Opracowała go na wniosek Prezesa Rady Ministrów międzyresortowa komisja na czele z wicepremierem Wincentym Kraśko. Podkreślano w nim, że: „Po raz pierwszy kierownictwo partyjne oceniło sytuację w środowiskach polonijnych i wytyczyło zasadnicze kierunki w odniesie-niu do szerokich rzesz Polonii zagranicznej. Dokonując tego Biuro Polityczne wzięło pod uwagę fakt, że Polska posiada ilościowo jedną z największych emigra-cji za granicą. Polonia obejmuje ogół osób zarówno obywateli polskich, jak i obywateli obcych zamieszkałych stale za granicą, których wiąże z Polską świado-mość polskiego pochodzenia oraz poczucie więzi duchowej i kulturalnej z Polską.
Analiza istniejącej sytuacji w środowiskach polonijnych pozwala stwierdzić, iż w ciągu ostatnich lat nastąpiło wyraźne zbliżenie szerokich mas polonii do kraju.
Proces ten ma charakter postępujący i trwały. Obserwujemy coraz silniejszy wpływ, jaki masy polonijne wywierają na opinię miejscowych społeczeństw o Polsce Ludowej. (…). Chcemy, by rosła wśród Polonii sympatia dla starego kraju, dla jego wkładu do nauki i kultury światowej, by umacniała się sympatia do Polski Ludowej i jej nowoczesnego rozwoju; pragniemy, by Polonia broniła dobrego imienia Polski, szerzyła w kraju zamieszkania obiektywne informacje o rozwoju swojej ojczyzny i kraju swoich przodków, a także współdziałała w rozwoju stosunków pomiędzy jej krajem zamieszkania a Polską we wszystkich dziedzinach a zwłaszcza handlowo--ekonomicznej, kooperacji technicznej i przemysłowej oraz wymiany naukowej i kulturalnej”23.
Kolejnym krokiem do zaktywizowania polityki wobec Polonii stała się uchwała Biura Politycznego KC PZPR „O zasadach koordynacji i organizacji stosunków PRL z zagranicą” przyjęta w styczniu 1973 r.24 Uchwała stanowiła swego rodzaju wezwa-nie, a nawet wręcz apel do aktywizacji działań Polski na arenie międzynarodowej.
Podkreślano, że: „Konsekwentnie realizując uchwały VI Zjazdu PZPR, Polska Ludowa aktywnie rozwija stosunki polityczne, ekonomiczne, naukowo-techniczne i kulturalne z zagranicą. Celem dalszego dynamicznego rozwoju stosunków naszego kraju z zagranicą jest umocnienie wspólnoty socjalistycznej, utrwalenie bezpieczeń-stwa i pokoju, zapewnienie korzystnych warunków zewnętrznych dla pomyślnej
23 AAN, Towarzystwo Łączności z Polonią zagraniczną „Polonia”, sygn. 6/1, Plan pracy z Polonią w krajach kapitalistycznych, s. 1, 3.
24 AAN, Towarzystwo Łączności z Polonią zagraniczną „Polonia”, sygn. 11/65, Uchwała Biura Politycznego KC PZPR „O zasadach koordynacji i organizacji stosunków PRL z zagranicą”, Warszawa, styczeń 1973.
72 Bernadetta Nitschke
realizacji społeczno-gospodarczego programu, wzrostu siły i międzynarodowego autorytetu Polski”25. Bardzo dużą wagę przywiązywano do kreowania odpowied-niego wizerunku Polski poza granicami, stwierdzając dobitnie: „Należy w sposób zdecydowany ulepszyć działalność w dziedzinie propagandy i informacji na zagra-nicę. Biuro Polityczne zobowiązuje Wydział Propagandy, Prasy i Wydawnictw, Wydział Zagraniczny oraz MSZ do ścisłego koorydnowania informacji i propagandy polskiej na zagranicę oraz informacji o sprawach międzynarodowych i związanych ze stosunkami PRL z zagranicą na terenie kraju. Konieczne jest opracowywanie kompleksowego systemu zadań i kompetencji w tej dziedzinie, aby zapewnić zgod-ność informacji i propagandy ze strategicznymi celami i potrzebami taktyki w roz-woju stosunków PRL z zagranicą”26.
Swoistą „tubą” propagandową na zagranicę stało się w tym okresie Towarzystwo
„Polonia”, którego wpływ i rola były nie do przecenienia. Znalazło to odzwiercie-dlenie na konferencji poświęconej realizacji rządowego „Planu pracy z Polonią w krajach kapitalistycznych”, która odbyła się 19 kwietnia 1973 r. Po krytyce dotychczasowej realizacji planu stwierdzono, że: „Plan ten stanowi nadal obowią-zujący, rządowy i partyjny program współpracy z Polonią zagraniczną. Zaintere-sowane resorty, urzędy i instytucje powinny przyspieszyć tempo realizacji zawar-tych w nim zadań”27. Jednocześnie koordynację działań w tym zakresie na płaszczyźnie rządowej powierzono Ministerstwu Spraw Zagranicznych, a na płaszczyźnie społecznej Towarzystwu „Polonia”28.
W wypadku PRL-u uwaga władz była skupiona na Polonii, która w wyniku wojny oraz jej następstw znalazła się na terenie Europy Zachodniej, w tym szcze-gólnie Wielkiej Brytanii, Francji i Republice Federalnej Niemiec. Dużą wagę przywiązywano również do utrzymywania kontaktów z polskimi organizacjami w USA. Programowo natomiast zapominano o Polonii w krajach Europy Środ-kowo-Wschodniej. Nie dopuszczano zwłaszcza myśli o istnieniu polskiej grupy narodowej w ZSRR i NRD.
Z dzisiejszego punktu widzenia ciekawie brzmią zasady, którymi rzekomo kie-rowało się w swej działalności Towarzystwo „Polonia”. Na pierwszym miejscu stawiano nieingerowanie „(…) w sprawy wewnętrzne środowisk polonijnych oraz
25 Ibidem, s. 5.
26 Ibidem, s. 44.
27 AAN, Towarzystwo Łączności z Polonią zagraniczną „Polonia”, sygn. 11/24, Wykaz ustaleń przyjętych na konferencji w dniu 19 kwietnia 1973 r., s. 1.
28 Ibidem.
ich organizacji”29. Sformułowanie to było dalekie od prawdy, już od samego początku działalności Towarzystwa. Równie wątpliwie brzmi „zasada poszanowa-nia lojalności Polaków i osób polskiego pochodzeposzanowa-nia zamieszkujących stale poza granicami Polski wobec władz i porządku prawnego krajów ich osiedlenia”30. Inny wymiar natomiast miała niewątpliwie kwestia „uspołecznienia działań Towarzy-stwa, przede wszystkim w postaci pozyskania do współpracy w komisjach proble-mowych wielu wybitnych znawców zagadnień polonijnych, w tym naukowców, przedstawicieli sztuki i literatury, działaczy społecznych, politycznych, kulturalnych oraz duchownych i świeckich działaczy katolickich, chrześcijańskich z Kraju i z zagranicy”31. Ta szeroka platforma społeczna osób związanych w sposób bez-pośredni i bez-pośredni z Towarzystwem pozostawała faktem. Jednak były to tylko pozory, a faktyczny stan rzeczy był inny. Kierunki działań podejmowanych wobec Polonii nakreślało Biuro Polityczne, a Towarzystwo miało za zadanie je wykonywać – tym samym je legitymizując. Podobny charakter miała „zasada szerokiego otwarcia na skupiska polonijne, niezależnie od występujących zróżnicowań, tak w zakresie struktur organizacyjnych, pokoleniowych, kulturowych czy socjalnych, jak i niezwykle ostrych odmienności światopoglądowych i politycznych. Działania Towarzystwa kierowane są do wszystkich, którzy z racji pochodzenia polskiego, bez względu na kraj urodzenia lub znajomość języka, czują się związani z macierzą i okazują zainteresowanie polską kulturą, historią i tradycją, przejawiając chęć współdziałania na rzecz dobra Polski. Naszą działalność określamy również jako powinność obywatelską i patriotyczną, traktujemy ją więc jako realizację tych nurtów polityki wewnętrznej, w których urzeczywistnia się porozumienia naro-dowe i budowanie oraz umacniane są platformy współpracy politycznej, a także gospodarczej kraju ze skupiskami polonijnymi”32.
Analiza planów działalności Towarzystwa „Polonia” w latach 60. prowadzi do jednoznacznego wniosku, że w środowisku tym dominowało przekonanie o grun-townej zmianie postrzegania kraju przez Polonię. Wyrażało się to m.in. w stwier-dzeniach, że: „Dynamiczna rozbudowa naszego kraju, wkład Polski w pokojowe współżycie narodów i znaczenie polskich inicjatyw w życiu międzynarodowym, pozytywne informacje o Polsce ukazujące się w prasie zagranicznej, zwiększone
29 AAN, Towarzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia”, sygn. 6/223, 30 lat Towarzystwa Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia”, Warszawa 1985, s. 5.
30 Ibidem, s. 5.
31 Ibidem, s. 5.
32 Ibidem, s. 5–6.
74 Bernadetta Nitschke
przyjazdy turystów polonijnych do kraju – spowodowały zwrot w opinii Polonii zagranicznej o Polsce Ludowej”33.
Z tego względu na pierwszy plan w działalności Towarzystwa w tym okresie czasu wysunęło się popularyzowanie wiedzy o Polsce. W kolejnych programach działalności Towarzystwa „Polonia” akcentowano, że: „Przy opracowywaniu materiałów dla prasy polonijnej, organizacji, Towarzystwo Polonia w szerszym niż dotychczas stopniu uwzględniać będzie osiągnięcia gospodarcze kraju w dziedzinie politycznej, ekonomicznej, społecznej, naukowej i kulturalnej. W realizacji tego zadania wykorzystane będą przede wszystkim materiały i wydawnictwa znajdujące się na rynku księgarskim”34. Koncentrowano się więc wówczas w pierwszym rzędzie na: prowadzeniu działalności wydawniczej oraz wspieraniu szkolnictwa polonij-nego i rozwijaniu ruchu turystyczpolonij-nego.
Działalność wydawnicza skupiała się na upowszechnianiu w środowiskach polonijnych wydawnictw periodycznych i nieperiodycznych. Do tych pierwszych należy zaliczyć: biuletyn Krajowej Agencji Informacyjnej oraz miesięczniki –
„Wisełka” i „Nasza Ojczyzna”. Szczególna rola przypadła w tym zakresie biuletynowi KAI, który miał stanowić źródło bieżących informacji dla redakcji gazet polonij-nych i działaczy organizacji polonijpolonij-nych35.
W wypadku wydawnictw nieperiodycznych na uwagę zasługuje kalendarz książkowy, który miał jednocześnie formę informatora o Polsce i problemach Polonii zagranicznej. Nie miał on stałego nakładu. Jednak starania o jego upo-wszechnienie doprowadziły do tego, iż kalendarz z 1962 r. ukazał się w nakładzie 15 tys. egzemplarzy, a w 1969 r. – 20 tys. egzemplarzy36. Taki charakter miał także wydany w 1968 r. folder, stanowiący vademecum wiedzy o Polsce dla polonijnego turysty. Zawierał on informacje i praktyczne wskazówki turystyczne i usługowe oraz wiadomości o ośrodkach i skupiskach polonijnych na świecie37. W 1965 r.
rozpoczęto wydawanie pamiętników emigrantów, które można uznać za niezwykle wartościową inicjatywę. Dużą wagę merytoryczną przedstawiało również wydane
33 AAN, Towarzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia”, sygn. 4/2, Plan działalności Towarzystwa Łączności z Polonią zagraniczną na rok 1965, s. 1.
34 Ibidem, s. 3.
35 Ibidem, s. 5. Biuletyn KAI wysyłano m.in. do „Głosu Ludowego” w USA, „Kroniki Tygodnio-wej” w Kanadzie, „Kroniki” i „Oblicza Tygodnia” w Wielkiej Brytanii oraz „Głosu Polskiego” w RFN.
36 AAN, Towarzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia”, sygn. 4/2, Plan pracy Towa-rzystwa „Polonia” na rok 1969, s. 17.
37 AAN, Towarzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia”, sygn. 4/2, Wytyczne do pracy Towarzystwa „Polonia” na 1968 rok, s. 11.
z inicjatywy Komisji Polonii Zagranicznej Polskiej Akademii Nauk opracowanie o charakterze naukowym „Problemy Polonii Zagranicznej”38.
Ściśle związane z działalnością wydawniczą były zabiegi mające na celu
Ściśle związane z działalnością wydawniczą były zabiegi mające na celu