Finansowanie przedsiębiorstw społecznych

W 2012 roku niewiele więcej niż połowa podmiotów ekonomii społecz-nej potwierdziła prowadzenie działalności gospodarczej (53%). Wśród pod-miotów prowadzących działalność gospodarczą 96% wykazało uzyskiwanie przychodów: do 1 tys. – 1%; od 1 do 10 tys. – 4%; od 10 do 100 tys. – 24%; od 100 tys. do 1 mln – 46%; powyżej 1 mln – 25% organizacji (GUS, 2013, s. 67). Pomiędzy rokiem 2010 i 2012 wzrosła liczba podmiotów eko-nomii społecznej prowadzących działalność gospodarczą (o 22%), a  także suma środków finansowych uzyskanych przez podmioty, co spowodowało wzrost przeciętnego poziomu ich przychodów z  1,7 do 1,9 mln zł (GUS, 2013, s. 67).

Analiza udziału poszczególnych źródeł przychodów w budżetach przed-siębiorstw społecznych prowadzących działalność gospodarczą wykazała, że największą część wszystkich uzyskanych funduszy stanowiły ich przycho-dy własne (65% wszystkich zgromadzonych funduszy) (GUS, 2013, s. 69).

Znaczącymi źródłami finansowania były też środki z  dotacji subwencji publicznych (pozyskało je 47% badanych podmiotów społecznych), które stanowiły 23% wszystkich przychodów, w  tym 9% przychodów, stanowiły środki przekazane z  publicznych źródeł zagranicznych.

Podmioty społeczne prowadzące działalność gospodarczą (71%) uzyskiwa-ły również środki przekazane przez osoby fizyczne, podmioty gospodarcze nastawione na zysk oraz inne organizacje pozarządowe. Jednakże ich wkład do sumy wszystkich zgromadzonych funduszy był niewielki (11%). Środki pochodzące z niepublicznych źródeł zagranicznych uzyskało 5% podmiotów, a  ich udział w  zgromadzonych funduszach wynosił 1%.

Struktura przychodów wszystkich badanych podmiotów społecznych w  2012 roku wykazała, że największa część wszystkich uzyskanych przy-chodów pochodziła ze źródeł o charakterze nierynkowym i uzyskało je 72%

organizacji, które wykazały posiadanie przychodów, natomiast nieco mniejszą rolę odgrywały środki pochodzące ze źródeł rynkowych, których posiadanie wykazało 38% podmiotów (GUS, 2014, s. 119–120).

142 EWA KRAKOWIŃSKA

Suma wszystkich poniesionych kosztów w  2012 roku przez organiza-cje prowadzące działalność gospodarczą wynosiła 6,9 mld zł, z  czego 47%

przeznaczono na prowadzenie działalności statutowej, 40% na prowadzenie działalności gospodarczej, a 12% na koszty administracyjne funkcjonowania samej organizacji.

Dobra kondycja finansowa podmiotów społecznych prowadzących działal-ność gospodarczą wynika z faktu, że w całej analizowanej zbiorowości 54%

podmiotów uzyskało w  2012 roku dodatni wynik finansowy, w  zrównowa-żonej sytuacji finansowej było 24% organizacji, a 22% organizacji osiągnęło deficyt budżetowy (GUS, 2013, s. 70–71).

W 2014 roku budżety ponad połowy badanych organizacji społecznych były zasilane przez krajowe środki na realizację zadań publicznych:

– ze źródeł samorządowych i administracji centralnej (60% organizacji);

– ze składek członkowskich, dotyczy to tylko stowarzyszeń (60% orga-nizacji);

– z darowizn finansowych i rzeczowych od osób indywidualnych, przed-siębiorców lub instytucji (56% organizacji);

– z przychodów z działalności gospodarczej, odpłatnej lub majątku wła-snego (26% organizacji);

– z przychodów od 1% podatku dochodowego od osób fizycznych (23%  organizacji);

– z zagranicznych środków publicznych: UE, Komisja Europejska itd.

(18% organizacji);

– z dotacji od innych krajowych lub zagranicznych organizacji (14% orga-nizacji) (Adamiak, Charycka i  Gumkowska, 2015, s. 15).

Roczny budżet przeciętnego podmiotu ekonomii społecznej w 2014 roku wynosił 27 tys. zł, a  trzy lata wcześniej – 18 tys. zł. Przeciętna wysokość przychodów w 2014 roku była zróżnicowana w zależności od branży, a także od wieku organizacji i ich zlokalizowania w miejscowościach różniących się wielkością.

Mimo wzrostu przychodów poważnym problemem organizacji jest brak sta-bilności i przewidywalności finansowania. Spośród badanych organizacji tylko 56% organizacji miało zapewnione nie więcej niż połowę budżetu na 2015 rok, a 17% organizacji miało zagwarantowane ¾ budżetu. Zapewnienie stabilnego finansowania w dłuższej perspektywie na 2016 rok dla większości organizacji pozostawało poza zasięgiem (http://fakty.ngo.pl/wiadomości/1889353.html).

Struktura przychodów organizacji świadczących usługi integracji spo-łeczno-zawodowej według źródeł była w  2016 roku zbliżona do struktury

Źródła finansowania podmiotów ekonomii społecznej w  Polsce 143

przychodów ogółu organizacji społecznych. Dominowały w niej przychody ze źródeł publicznych (58,7%), w tym 27% stanowiły przychody od admini-stracji samorządowej, a tylko 1/3 przychodów (29,1%) pochodziła ze źródeł o charakterze rynkowym, z czego 13,4% były to środki z działalności gospo-darczej. Relatywnie niewielką część przychodów (9%) stanowiły przychody ze źródeł niepublicznych, a  jeszcze mniejszą – ze składek członkowskich (GUS, 2018a, s. 54).

Przeprowadzona analiza źródeł finansowania podmiotów ekonomii spo-łecznej pokazuje jedynie fragmentaryczny obraz finansowania przedsiębiorstw społecznych, gdyż nie istnieją spójne i  kompleksowe dane dotyczące ich wykorzystania w praktyce. Niemniej jednak można zauważyć, że przedsiębior-czość społeczna w Polsce rozwija się dzięki wsparciu ze źródeł publicznych, głównie europejskich. W latach 2005–2008 w znacznej mierze były to środ-ki Europejsśrod-kiego Funduszu Społecznego (IW EQUAL), program Ministra Pracy i  Polityki Społecznej „Wspieranie rozwoju spółdzielczości socjalnej”, Program Operacyjny Kapitał Ludzki. W nowej perspektywie finansowej na lata 2014–2020 w Krajowym Programie Rozwoju Krajowej Przedsiębiorczości Społecznej na realizację działań społecznych przewidziano 2,74 mld zł. Udział poszczególnych źródeł finansowania w  ogólnej puli środków na realizację KPRES ma być następujący: 58,5% środki z UE; 20,4% państwowe fundusze celowe; 11,5% państwo; 7,9% samorządy terytorialne; 1,7% krajowe środki prywatne (Schimanek, 2015, s. 15).

Badania wskazują, że dość słaba kondycja finansowa podmiotów ekonomii społecznej wynika z  trudności w  pozyskiwaniu środków na ich działalność (Badania podmiotów…, 2015, s. 65), że większość tych przedsiębiorstw nie powstałaby bez dofinansowania ze środków europejskich, niewielki zaś pro-cent opiera swoją działalność na przychodach z  działalności gospodarczej, oczekując raczej na środki publiczne jako główne źródło finansowania.

Nieco więcej informacji można uzyskać na temat źródeł finansowania w  przypadku spółdzielni socjalnych, działało ich w  2016 roku 1,4 tys. i  ich liczba wzrosła o blisko 1/5 w ciągu ostatnich 3 lat. Przeciętne roczne przy-chody spółdzielni socjalnej w  2016 roku wynosiły 308 tys. zł. Największą część spółdzielni socjalnych tworzyły jednostki osiągające roczne przychody powyżej 100 tys. zł (56%) i  grupa ta generowała największą część przy-chodów badanej zbiorowości (61%). Spółdzielnie socjalne o  przychodach od 10  tys. do 1 mln zł rocznie stanowiły 35% badanej zbiorowości, ale udział środków finansowych zgromadzonych przez te podmioty w  całości osiągniętych przychodów wynosił 6%. Spółdzielnie socjalne o  najwyższych wpływach (powyżej 1 mln zł) generowały zaś ponad 1/3 łącznych

przycho-144 EWA KRAKOWIŃSKA

dów uzyskanych przez spółdzielnie socjalne (GUS, 2018b, s. 5). Na koniec 2016 roku zrównoważony wynik finansowy osiągnęło 4 na 10 spółdzielni socjalnych (39%), tj. odnotowały przychody na poziomie kosztów. Podobny odsetek spółdzielni (37%) zadeklarowało, że przychody nie pozwoliły na pokrycie kosztów działalności, a nadwyżkę przychodów nad kosztami osią-gnęło 24%  spółdzielni socjalnych (GUS, 2018b, s. 5).

Spółdzielnie socjalne korzystają również ze wsparcia publicznego zarów-no na etapie tworzenia spółdzielni, jak i na późniejszych etapach działalzarów-no- działalno-ści w  postaci dotacji na przystąpienie do spółdzielni socjalnej z  Funduszu Pracy (FP) i PEFRON oraz ze wsparcia w początkowej fazie funkcjonowania spółdzielni – refundacji składek z  FP. W 2016 roku ze środków PEFRON i FP przekazano środki w wysokości 623,6 tys. zł na rozpoczęcie działalności gospodarczej w  spółdzielniach socjalnych i  objęto nim 41 osób. Pomiędzy 2014 i  2016 rokiem liczba osób objętych wsparciem zmniejszyła się ponad 5-krotnie, co wskazuje na spadek zainteresowania tą formą aktywizacji (GUS, 2018b, s. 6).

Ważnym instrumentem wsparcia finansowego spółdzielni socjalnych są środki z  EFS w  ramach projektów dotyczących ekonomii społecznej reali-zowanych przez Ośrodki Wsparcia Ekonomii Społecznej (OWES) oraz Regionalne Ośrodki Polityki Społecznej (ROPS). W 2016 roku w  ramach regionalnych programów operacyjnych wsparciem finansowym i pozafinanso-wym objęto 341 spółdzielni socjalnych (38% aktywnych podmiotów) (GUS, 2018b, s. 7).

Wśród instrumentów wsparcia współfinansowanych ze środków europej-skich są również preferencyjne pożyczki oferowane przez Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK) na rozwój działalności i tworzenie nowych miejsc pracy.

W  2016 roku udzielono spółdzielniom socjalnym 55 pożyczek na kwotę 3,7 mln zł. Natomiast w latach 2013–2016 udzielono łącznie ponad 500 poży-czek dla 401 przedsiębiorstw społecznych (w tym 256 spółdzielniom socjal-nym) na kwotę 39 mln zł (GUS, 2018b, s. 8; http://esfundusz.pl/?p=2319).

Z analizy danych dotyczących możliwych źródeł finansowania i kondycji finansowej przedsiębiorstw ekonomii społecznej wynika, że znaczący jest udział środków publicznych w  finansowaniu ich działalności, a  szczególnie dotyczy to spółdzielni socjalnych. Natomiast w  niewielkim zakresie przed-siębiorstwa społeczne korzystają z  instrumentów zwrotnych: kredytów na finansowanie inwestycji, kredytów obrotowych na finansowanie bieżących potrzeb związanych z  prowadzoną działalnością oraz kredytów pomosto-wych na przedsięwzięcia refinansowane ze środków UE, mikropożyczek i  poręczeń.

Źródła finansowania podmiotów ekonomii społecznej w  Polsce 145

Przyjęty w  sierpniu 2014 roku Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej wskazuje na potrzebę wsparcia ekonomii społecznej w  dostępie do zewnętrznych źródeł finansowania i  wdrożenia programu finansowania podmiotów społecznych opartego na zwrotnych instrumentach finansowych.

Towarzystwo Inwestycji Społeczno-Ekonomicznych SA, w  ramach pod-pisanej z BGK S.A. umowy, udzielało preferencyjnych pożyczek dla przed-siębiorstw społecznych ze środków PO KL 2007–2013 i były one udzielane do końca 2015 roku – wartość udzielonych pożyczek 30,2 mln zł, udzielo-no 382 pożyczki i  wsparto 311 podmiotów PES. Po tym czasie plaudzielo-nowane jest rozszerzenie oferty wsparcia PES w  ramach perspektywy finansowej 2014–2020 ze środków Programu Operacyjnego Wiedza, Edukacja Rozwój, poza preferencyjnymi pożyczkami od 2017 roku oferta zostanie rozszerzona o gwarancje i reporęczenia. Pożyczki mają być przeznaczane na rozszerzenie prowadzonej działalności, wzmocnienie podstawowej działalności PES lub realizację nowych przedsięwzięć. PES w  ramach przedsięwzięcia objętego dofinansowaniem powinien generować korzyści społeczne. Dla PES, które nie działają dłużej niż 12 miesięcy przewidziane są pożyczki na start w wysokości do 100 tys. zł, na następujących warunkach: maksymalny okres spłaty 5 lat, karencja w  spłacie do 6 miesięcy, brak prowizji i  opłat, oprocentowanie na poziomie spłaty redyskonta weksli NBP (obniżenie do ½ redyskonta weksli NBP, gdy celem przedsięwzięcia jest m.in. utworzenie nowego miejsca pracy w  ramach pożyczki). Dla PES, które działają powyżej 12 miesięcy dedyko-wana jest pożyczka na rozwój do 500 tys. zł, na warunkach: okres spłaty 7 lat, karencja w spłacie do 6 miesięcy, brak prowizji i opłat, oprocentowanie uzależnione od kwoty pożyczki (do 100 tys. zł na poziomie stopy redyskonta weksli NBP, z  możliwością obniżenia do ½ stopy redyskonta weksli (nowe miejsce pracy), powyżej 100 tys. zł na poziomie rynkowym, możliwość obni-żenia do wysokości stopy redyskonta weksli, gdy w ramach przedsięwzięcia utworzona zostanie liczba miejsc pracy odpowiadająca kwocie zaciągniętej pożyczki w  proporcjach, zgodnie z  którymi 100 tys. zł pożyczki przekłada się na 1 miejsce pracy).

4 kwietnia 2017 roku odbyła się konferencja otwierająca program reali-zowany przez BGK S.A. na zlecenie Ministra Rodziny i Polityki Społecznej, oferujący kompleksowe wsparcie dla podmiotów ekonomii społecznej z  wykorzystaniem instrumentów finansowych. W projekcie przewidziano ponad 135 mln zł na preferencyjne pożyczki oraz ponad 4 mln zł na repo-ręczenia. Fundusze pochodzą z Programu Wiedza Edukacja Rozwój. Dzięki tym środkom wsparcie otrzyma minimum 2030 PES i powstanie 1250 miejsc pracy w  obszarze ekonomii społecznej.

146 EWA KRAKOWIŃSKA

W 2017 roku Ministerstwo Rodziny, Pracy i  Polityki Społecznej podpi-sało z BGK S.A. umowę, która powołała Fundusz Gwarancyjny Krajowego Funduszu Przedsiębiorczości Społecznej. W ramach funduszu, podmiotom ekonomii społecznej zostaną udostępnione gwarancje, które pozwolą zwięk-szyć dostępność rynkowych źródeł finansowania, dzięki istotnemu zmniej-szeniu ryzyka zobowiązań zaciąganych przez te podmioty w  instytucjach finansowych działających na warunkach komercyjnych. Uzyskane od insty-tucji finansowych środki istotnie wpłyną na funkcjonowanie PES i umożliwią im finansowanie celów statutowych, a także dokonanie inwestycji na rozwój infrastruktury oraz budowę jej zaplecza finansowego. Lepsza kondycja finan-sowa PES pozwoli im lepiej konkurować na rynku z innymi usługodawcami, a prowadzenie dokładniejszej księgowości będzie wywierało korzystny wpływ na efektywność zarządzania organizacją.

Zaproponowane w KPRES rozwiązania zwrotnego finansowania podmio-tów ekonomii społecznej będą zapewne impulsem do rozwinięcia działalności gospodarczej, w szczególności poczynienia niezbędnych w tym celu inwesty-cji. Na wyniki podjętych działań trzeba będzie jednak poczekać.

5. Podsumowanie

Z przeprowadzonej analizy wynika, że przedsiębiorstwa społeczne znajdują się w nie najlepszej sytuacji finansowej, która pozwala im jedynie utrzymywać działalność na minimalnym poziomie. Ich niewielkie przychody oraz mały udział w działalności gospodarczej powodują, że nie są w stanie samodziel-nie zadbać o  podstawy bytu i  w  większości przypadków funkcjonują jako beneficjanci pomocy społecznej w  postaci dotacji.

Rosnący udział środków publicznych w  finansowaniu działalności PES wywołuje ich mniejsze zainteresowanie rozwijaniem działalności gospodar-czej, a wybór przedmiotu ich działalności dokonywany jest nie na podstawie analizy rynku, a  realizacji z  góry wyznaczonego celu społecznego dopaso-wanego do możliwości pracowników przedsiębiorstwa.

Działalność przedsiębiorstw społecznych może być finansowana z  róż-nych źródeł: środków własróż-nych wypracowaróż-nych w ramach prowadzonej dzia-łalności gospodarczej; finansowania bezzwrotnego (dotacje i granty rządowe i samorządowe lub z budżetu UE); finansowania zwrotnego (kredyty, mikro-pożyczki, poręczenia i gwarancje), a także ze środków prywatnych (udziały, darowizny). Przedsiębiorstwa społeczne w  niewielkim zakresie korzystają z  instrumentów zwrotnych, których oferta była dotychczas dla

przedsię-Źródła finansowania podmiotów ekonomii społecznej w  Polsce 147

biorstw społecznych niewielka, a  podmioty ekonomii społecznej nie miały doświadczenia w  korzystaniu z  niej.

Obecnie wykorzystanie finansowania zwrotnego jako narzędzia zabezpie-czenia płynności i źródła finansowania rozwoju przedsiębiorczości społecznej zostały zawarte w KPRES, a przełożenie zawartych w nim ogólnych zapisów na działania operacyjne i  ich konsekwentna realizacja spowoduje, że przed-siębiorstwa społeczne w  mniejszym stopniu będą uzależnione od środków publicznych, w  większym zaś będą mogły budować swoją samodzielność finansową.

Przedsiębiorstwa społeczne mają szansę dzięki wykorzystaniu instru-mentów zwrotnych na finansowanie działalności, stworzyć trwałe podstawy swojego funkcjonowania poprzez równoważenie celów społecznych i  eko-nomicznych.

Literatura

Adamiak, P., Charycka, B. i  Gumkowska M. (2015). Polskie Organizacje Pozarządowe 2015.

Warszawa: Stowarzyszenie Klon/Jawor. Pozyskano z: http://fakty.ngo.pl/files/fakty.ngo.pl/

public/kondycja_2015/KondycjaNGO2015.pdf.

Badania podmiotów ekonomii społecznej w  subregionie południowym województwa śląskiego.

(2015). Bielsko-Biała: Stowarzyszenie Bielskie Centrum Przedsiębiorczości.

GUS. (2013). Raport końcowy pomiaru wpływu EFS na poziom zatrudnienia i  ekonomizację pod-miotów ekonomii społecznej w  ramach badania SOF-1 za rok 2012. Warszawa: GUS.

GUS. (2014). Trzeci sektor w  Polsce. Stowarzyszenia, fundacje, społeczne podmioty wyznaniowe, organizacje samorządu zawodowego, gospodarczego i pracodawców w 2012 roku. Warszawa: GUS.

GUS. (2018a). Rola sektora non-profit w dostarczaniu usług społecznych w latach 2014–2016. Kraków:

GUS.

GUS. (2018b). Spółdzielnie socjalne w  2016 roku. Informacja sygnalna. Warszawa: GUS.

Herbst, I. (2008). Analiza możliwości finansowania podmiotów ekonomii społecznej. Warszawa:

Bank DnBNORD.

http://esfundusz.pl/?p=2319 (25.06.2018).

http://fakty.ngo.pl/wiadomości/1889353.html (29.06.2018).

Pełka, W. (2012). Rynkowe instrumenty finansowania działalności przedsiębiorstw społecznych w  Polsce. Ekonomia Społeczna, 2.

Schimanek, T. (2015). Finansowanie przedsiębiorstw społecznych w Polsce. Ekonomia Społeczna, 2.

Waszak, Ł. (2010). Finansowanie ekonomii społecznej w Polsce. Wyzwania na przyszłość. Warszawa:

Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych.

Winiarska, K. (2015). Jednostki mikro według ustawy o rachunkowości. W: M. Postuła, J. Turyna (red.), Finansowe uwarunkowania rozwoju organizacji gospodarczych. Zarządzanie finansami a  efektywność. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania UW.