O ewolucji standardów adekwatności kapitałowej

2.1. Od Bazylei I do Bazylei II

Standardy adekwatności kapitałowej jako regulacyjne narzędzie tworzenia równych warunków gry są obecne w  międzynarodowym sektorze banko-wym od trzydziestu lat. Pierwsza uzgodniona wersja tych standardów, zwana Bazyleą I, została przyjęta przez  Bank Rozrachunków Międzynarodowych

Rezerwy na ryzyko kredytowe w  standardach adekwatności kapitałowej 167

w 1988 roku. Była ona rozwiązaniem nowatorskim w tamtym okresie – przy-najmniej w ujęciu regulacyjnym¹. Z perspektywy teoretycznej rozwiązywała ona przynajmniej część problemu pokusy nadużyć (moral hazard), która cechuje relacje między akcjonariuszami banku (inwestorami) i  deponenta-mi (jako wierzycieladeponenta-mi) i wynika z funkcjonowania systemu gwarantowania depozytów. Akcjonariusze banku – mając świadomość niskiej zdolności drob-nych deponentów do nadzorowania ryzyka banku (tym bardziej, że drobne depozyty posiadają ubezpieczenie w  publicznym systemie gwarantowania), mają skłonność do podejmowania decyzji inwestycyjnych, których ryzyko nie jest w  pełni odzwierciedlone w  poziomie oprocentowania depozytów.

Idea tego standardu sprowadzała się do wprowadzenia stałej relacji między kapitałami własnymi banku i  ważonymi ryzykiem aktywami i  pozycjami pozabilansowymi. Według oczekiwań Bazylei I taka stała relacja powinna wynosić 8%.

Kolejne lata po przyjęciu oryginalnego tekstu Bazylei I to okres doskonale-nia (i co za tym idzie znacznego rozbudowywadoskonale-nia) standardu, by uwzględnić w nim coraz szersze spektrum ryzyka (por. Olszak, 2009a, s. 21 i n.). O ile w  pierwotnej wersji Bazylea I pokrywała wyłącznie skutki ryzyka kredy-towego, to już poprawka wprowadzona w  1996 roku, nakazywała bankom utrzymywanie kapitałów, które pokryją straty związane z  ryzykiem rynko-wym (zarówno cenorynko-wym, jak i specyficznym). Pod koniec lat 90. XX wieku, uznano jednak, że konieczne jest dalsze rozwijanie tych standardów adekwat-ności kapitałowej, w  celu zapewnienia im zdoladekwat-ności do większej wrażliwo-ści na ryzyko (co odnosiło się szczególnie do ryzyka kredytowego), oraz uwzględnienia pomijanego przez lata, a  istotnego z  perspektywy stabilne-go działania banku, ryzyka operacyjnestabilne-go. W pracach nad tymi standardami dążono również do jak najlepszego uwzględnienia osiągnięć nauki (zarówno w sferze teoretycznej, jak i empirycznej) i techniki (postęp w zakresie zasto-sowania komputerów i  oprogramowania statystycznego do analizy ryzyka), w pomiarze ryzyka kredytowego (por. Olszak, 2009a, s. 25 i n. oraz Olszak 2015, s. 134 i n.). Efektem tych prac było uzgodnienie w 2004 roku finalnej wersji Bazylei II, która została zaprezentowana w jednym dokumencie w 2006 roku (por. BCBS, 2006). Nowatorskość Bazylei II polegała na wprowadzeniu trzech filarów pomiaru adekwatności kapitałowej banków. Przy czym pierw-szy filar obejmował pomiar minimalnego poziomu kapitału regulacyjnego,

1 Z niektórych opracowań dotyczących okresu wdrożenia Bazylei I wynika, że ten mię-dzynarodowy standard przyjęto m.in. by zmniejszyć udział banków japońskich w  rynkach kredytowych grupy G10, a  szczególnie amerykańskim rynku kredytowym (por. Olszak, 2009a, s. 20 i  n.).

168 MAŁGORZATA OLSZAK

niezbędnego do pokrycia nieoczekiwanych strat w działalności banku. Filar drugi dotyczył oceny nadzorczej procesu pomiaru adekwatności kapitałowej banków. Z kolei filar trzeci koncentrował się na takim pomiarze adekwatności kapitałowej, który będzie wynikał z oceny szeroko rozumianych interesatriu-szy banku². Warto jednak zauważyć, że Bazylea II utrzymała w mocy mini-malnym poziom współczynnika adekwatności kapitałowej na poziomie 8%.

Generalnie w filarze I Bazylei II, w odróżnieniu od Bazylei I, w standardzie z 2004 r. wprowadzono wrażliwość wag ekspozycji kredytowych na ryzyko kre-dytowe. Skala tej wrażliwości zależała od metody (standardowej, Standardised approach, SA, lub wewnętrznych ratingów, Internal ratings based approach, IRB) pomiaru ekspozycji na ryzyko kredytowe. W przypadku metody standardowej waga ta zależała od ratingu kredytowego (credit rating) zewnętrznego nadane-go przez tzw. uznaną agencję ratinnadane-gową (por. Olszak, 2009a, s. 38 i n.). Stąd z  założenia różnicowanie wag w  zależności od ratingu kredytowego mogło dotyczyć tych aktywów banku, których dłużnicy mieli nadany rating kredy-towy (tj.  głównie ekspozycji wobec rządów i  podmiotów instytucjonalnych, posiadających osobowość prawną) i  nie mogło dotyczyć ekspozycji detalicz-nych, tj. np. kredytów konsumpcyjnych lub kredytów hipotecznych udzielo-nych osobom fizycznym. Te ostatnie ekspozycje miały ustalone jednolite stałe wagi ryzyka kredytowego (por. Olszak, 2015, s. 158 i 159).

Natomiast w  przypadku metody wewnętrznych ratingów, wagi ryzyka były (i nadal są) bardzo zróżnicowane (maksymalny ich poziom to 1250%, podobnie jak w przypadku metody standardowej) i zależą od ratingu kredy-towego ustalonego w  procesie oceny zdolności kredytowej banku.

Jak już podkreślano, do istotnych nowości, wprowadzonych przez stan-dard Bazylea II, należy również zaliczyć podniesienie rangi dialogu mię-dzy bankiem (jako podmiotem nadzorowanym) oraz nadzorcą – co zostało uwzględnione w  tzw. filarze drugim Bazylei II, o  nazwie „Proces przeglą-du nadzorczego” (Supervisory Review Process)³ oraz szeroko rozumianymi interesariuszami banku – co zostało uwzględnione w  tzw. filarze trzecim Bazylei II, o  nazwie „Dyscyplina rynkowa”. Głównym celem filaru II było zapewnienie, że bank posiada kapitał własny adekwatny do pokrycia skut-ków tego ryzyka, które nie jest uwzględnione w  filarze I, a  które może mieć istotny wpływ na bezpieczeństwo funkcjonowania banku. Przyjęto, że nadzór publiczny (państwowy) nad bankiem, jest kompetentny do tego, aby

2 Podkreślenia wymaga fakt, że Bazylea I odnosiła się jedynie do pomiaru minimalnych wymogów kapitałowych, a  zatem w  istocie sprowadzała się do filaru I Bazylei II.

3 W Polsce nadzór publiczny nad bankami realizuje założenia tego procesu w tzw. BION-ie (Badaniu i  OcenBION-ie Nadzorczej).

Rezerwy na ryzyko kredytowe w  standardach adekwatności kapitałowej 169

wesprzeć bank w doskonaleniu wewnętrznego procesu adekwatności kapita-łowej (tzw. ICAAP, Internal Capital Adequacy Assessment Process). Natomiast Filar III, miał skłaniać bank do zwiększenia przejrzystości działania, poprzez ujednolicenie zakresu i  sposobu publikacji informacji o  adekwatności kapi-tałowej banku, w  efekcie obawy o  pogorszenie ratingu zewnętrznego bank miał dobrowolnie utrzymywać bufor kapitałowy (tj. nadwyżkę kapitału ponad minimum wynikające z  Filaru  I i  II)⁴.

2.2. Bazylea III jako odpowiedź na kryzys finansowy 2007–2008 W efekcie negatywnych następstw dla sfery realnej ostatniego Globalnego Kryzysu Finansowego, Komitet Bazylejski istotnie zrewidował (i zaostrzył) standardy adekwatności określone w  Bazylei II. Zmiany te miały wymiar mikroostrożnościowy i makroostrożnościowy, co powinno dać w efekcie nie tylko stabilne finansowo pojedyncze banki, lecz także stabilny i bezpiecznych sektor bankowy (i finansowy) i dotyczyły głównie filaru I (tj. pomiaru ade-kwatności kapitałowej). Z perspektywy mikroostrożnościowej (por. Olszak, 2011; 2015, s. 403 i  n.; Olszak i  Olszak, 2014): (1) zaostrzono kryteria doboru składu kapitałów własnych, szczególnie kapitału pierwszej kategorii (tzw. Tier 1) i  kapitału zwykłego (tzw. CET 1, Common Equity tier 1);

(2) podwyższono poziom minimalnego współczynnika kapitałowego CET 1 (z 2 do 4,5%) i  Tier 1 (z 4 do 6%); (3) obniżono znaczenie kapitału dru-giej kategorii; (4)  wprowadzono wskaźnik dźwigni, będący relacją kapitału pierwszej kategorii do sumy aktywów i pozycji pozabilansowych i wynoszący minimum 3%; (5) powiązano standardy adekwatności kapitałowej z pomia-rem ryzyka płynności, poprzez wprowadzenie wskaźnika pokrycia płyn-ności (LCR) oraz wskaźnik stabilnego finansowania (NSFR) (por. Olszak i  Olszak, 2014).

Natomiast z  perspektywy makroostrożnościowej, wprowadzono m.in.

antycykliczny bufor kapitałowy oraz dodatkowe obciążenie kapitałowe dla instytucji finansowych istotnych systemowo (por. Olszak, 2015, s. 420–423).

Wskaźnik dźwigni, ze względu na jego zdolność do ograniczania skali ryzyka ogółem banku, jest również uznawany, na równi z LCR i NSFR, za narzędzie sterowania ryzykiem systemowym (Olszak, 2015, s. 419).

Zatem współcześnie standardy adekwatności kapitałowej, stanowią regu-lację, która ma na celu zapewnienie stabilnego działania pojedynczych

ban-4 Proces ten nawiązywał do wyników badań nad rolą dyscypliny rynkowej w bankowości (por. Olszak, 2009b).

170 MAŁGORZATA OLSZAK

ków oraz stabilnego sektora bankowego. Potencjał makroostrożnościowy standardów kapitałowych został potwierdzony w  badaniach empirycznych (por.  badanie Olszak i  in., 2016 i  2018 oraz cytowaną tam literaturę).

3. Dlaczego rezerwy na ryzyko mają istotne znaczenie