Moral hazard w pośrednictwie finansowym
MORAL HAZARD IN FINANCIAL INTERMEDIATION
3. Moral hazard a ryzyko systemowe
We współczesnym świecie moral hazard jest ściśle związany z systemami motywacji m.in. dla zarządzających spółkami kapitałowymi. Obejmuje rów-nież agentów i brokerów, doradców finansowych, agencje ratingowe, firmy audytorskie, a także polityków zdobywających władze populistycznymi hasła-mi i kreuje uzasadnione frustracje i ryzyko kryzysów społeczno-gospodar-czych. Moral hazard może być ograniczony do rozmiarów gwarantujących zrównoważony rozwój gospodarczy, może jednak także prowadzić do nisz-czenia wartości firm i krajów, a także katastrof społeczno-gospodarczych.
Szczególnie niebezpieczny jest moral hazard wynikający z błędnych roz-wiązań systemowych, ponieważ jego nasilenie może powodować destrukcję na niespotykaną skalę w związku z postępującymi procesami globalizacji życia społeczno-gospodarczego.
Współczesny sektor pośrednictwa finansowego obfituje w błędne rozwią-zania systemowe stymulujące moral hazard. W opinii wielu ekonomistów moral hazard w pośrednictwie finansowym uważany jest za najważniejszą przyczynę kryzysu finansowego w 2008 roku.
W literaturze przedmiotu trudno znaleźć jednoznaczną definicję pośred-nika finansowego. Najczęściej uważa się, że klasycznym pośrednikiem finan-sowym jest bank, który pożycza fundusze od oszczędzających, a następnie udostępnia je kredytobiorcom. Burzliwy rozwój sektora finansowego od połowy lat dziewięćdziesiątych spowodował, że pojęcie pośrednictwa
finan-Moral hazard w pośrednictwie finansowym 59
sowego uległo istotnemu rozszerzeniu i obejmuje szereg instytucji poza-bankowych funkcjonujących samodzielnie lub w kooperacji z bankami na podstawie umów outsourcingowych, umów agencji i innych określających zasady współpracy, odpowiedzialności, kontroli i zarządzania ryzykiem (por. Barembruch, 2007).
Szersza definicja pośrednika finansowego zawarta jest w rozporządzeniu Komisji Europejskiej (UE) nr 651/2014 z dnia 17 czerwca 2014 r. Komisja Europejska definiuje pośrednika finansowego jako każdą instytucję finan-sową, bez względu na jej formę i strukturę własności, świadczącą usługi na rzecz podmiotów dysponujących oszczędnościami (podmioty nadwyżkowe) oraz podmiotów poszukujących funduszy pieniężnych (podmioty deficyto-we) w celu sfinansowania ich zamierzeń konsumpcyjnych, inwestycyjnych i produkcyjnych.
W pośrednictwie finansowym klasycznym przykładem moral hazard połą-czonego z błędnymi rozwiązaniami systemowymi jest łańcuch moral hazard towarzyszący procesowi sekurytuzacji kredytów. Sprzężony jest on z per-manentnym konfliktem interesu instytucji i osób zaangażowanych w ten proces (rys. 1).
Rysunek 1. Łańcuch moral hazard w procesie sekurytyzacji kredytów
pobiera opłaty od uczestników rynku, utajnia wyniki kontroli
60 LESZEK PAWŁOWICZ
W łańcuchu tym odbywa się transfer ryzyka kredytowego od kredytobior-ców, poprzez pośredników kredytowych, do banków, a następnie z banków, poprzez spółki celowe, na rynki finansowe, aż do nabywców pochodnych kredytowych, którzy, nie mając „zielonego pojęcia” o zarządzaniu ryzykiem kredytowym, ponoszą konsekwencje chciwości i niefrasobliwości wielu uczestników rynku finansowego.
Moral hazard uprawiają sprzedawcy i brokerzy kredytowi przedstawiający się jako „doradcy”. Doradcy ci wynagradzani są jednak przez kredytodawców, a nie kredytobiorców, którym „doradzają”. Co więcej wynagradzani są najczę-ściej w formule akordowej, pobierając prowizje od sprzedawanego kredytu.
Doradca doradzi jak dopasować się do wymogów procedur scoringowych banku, który oferuje mu najwyższą prowizję. Działa w klasycznym konflik-cie interesów, który „ma miejsce wówczas, gdy człowiek zobowiązany jest w wyniku zewnętrznych okoliczności lub własnych działań, do podwójnej lojalności” (Lewicka-Strzałecka, 2015).
Moral hazard uprawiają banki pobierające opłaty i transferujące ryzyko kredytowe wraz ze sprzedażą portfela kredytowego do SPV. Koszty ryzyka pokryją nabywcy emitowanych przez SPV instrumentów finansowych.
Filarami wiarygodności systemu są:
– agencje ratingowe opłacane przez emitentów, – audytorzy opłacani przez kontrolowanych, – nadzór finansowy utajniający oceny.
Wiarygodność emitowanych instrumentów finansowych oceniana jest przez agencje ratingowe, ale mimo że beneficjentem tych ocen powinni być inwestorzy, agencje wynagradzane są jednak przez emitentów. Podobnie wiarygodność sprawozdań finansowych banku dla wierzycieli i akcjonariu-szy oceniana jest przez audytorów zewnętrznych, ale wynagradzani są oni przez ocenianego. Co więcej, świadczą dla niego zazwyczaj szereg usług konsultingowych. Znajdują się w podobnej sytuacji, jak nauczyciel udzielający korepetycji uczniowi, którego później egzaminuje. Są to klasyczne konflikty interesów, które nie pozwalają przezwyciężyć kryzysu zaufania na rynkach finansowych. Jedyną instytucją, która nie jest w sytuacji konfliktu intere-sów jest nadzór bankowy, wynagradzany przez uczestników rynku w formie obowiązkowej składki. Utajnia on jednak wyniki swoich ocen i kontroli.
Unikając odpowiedzialności, nie jest w stanie ograniczyć kryzysu zaufania na rynkach finansowych. Przykładem utraty zaufania na rynkach finanso-wych jest sytuacja na rynku międzybankowym, na którym praktycznie nie
Moral hazard w pośrednictwie finansowym 61
zawiera się transakcji na okresy dłuższe niż tydzień, a stopy referencyjne (LIBOR, EURIBOR, WIBOR) nie mają od kilku lat charakteru rynkowego.
Zniekształca to wycenę instrumentów finansowych i pogłębia kryzys zaufania.
Moral hazard w połączeniu z konfliktem interesów powoduje ograniczenie działania mechanizmów rynkowych. Moral hazard w pośrednictwie finan-sowym wzmacniany jest nie tylko przez permanentny konflikt interesów instytucji, które powinny uwiarygadniać system finansowy, w szczególności firm audytorskich i agencji ratingowych, lecz także przez asymetrię informa-cji. Asymetria informacji oraz związana z nią pokusa nadużycia szczególnie widoczne są w przypadku dystrybucji produktów bardziej skomplikowanych.
Pośrednik finansowy, mający na celu zwiększenie sprzedaży, może świadomie prowadzić do sytuacji, gdzie klient będzie miał ograniczony dostęp do rzetel-nych informacji o usłudze lub zostanie przytłoczony nadmiarem informacji, wynikających często z regulacji ostrożnościowych oraz natarczywej reklamy.
Asymetria informacji i moral hazard ze strony pośredników finansowych doprowadziły m.in. do problemów związanych z nadmiernym zadłużeniem w kredytach denominowanych we frankach szwajcarskich czy też problemów związanych ze sprzedażą tzw. opcji walutowych zerokosztowych.
Rysunek 2. Moral hazard a kryzys zaufania
moral hazard + konflikty interesów
nierynkowa wycena instrumentów
finansowych (bazująca na nierynkowej stopie referencyjnej)
brak transakcji na rynku międzybankowym
kryzys zaufania na rynkach finansowych
Źródło: opracowanie własne.
62 LESZEK PAWŁOWICZ
Mikroekonomiczny mechanizm funkcjonowania sektora bankowego o relatywnie wysokim poziomie moral hazard kumuluje się z moral hazard w skali makro.
W skali makro uprawiają go głównie przedsiębiorstwa zbyt duże by upaść, głównie banki, politycy populiści, a także banki centralne postępujące jak twórcy piramid finansowych.
W Europie niewypłacalne duże banki, które zbankrutować nie mogą, wspierane są przez bankrutujące kraje, które zadłużają się w bankrutujących bankach i dotowane są przez Europejski Bank Centralny. Usiłuje on zmniej-szyć ryzyko rozpadu strefy euro i, pod pozorem ratowania płynności systemu bankowego, dotuje banki eurolandu w ramach operacji LTRO (Long Term Refinancing Operation), w oczekiwaniu na decyzje i rozwiązania systemowe, które nie mogą być skutecznie podjęte przez polityków, ponieważ dotyczą kosztów ryzyka i podziału strat, a nie populistycznych obietnic.
Rysunek 3. Moral hazard wbudowany w system społeczno-gospodarczy Hazard wbudowany w system
bankrutujące banki wspierane są przez bankrutujące kraje, które zadłużają się w bankrutujących bankach, które dotuje Europejski Bank Centralny
Kto przejmie ryzyko?
Źródło: opracowanie własne.
Niemoralny moral hazard wbudowany jest w system polityczny, w którym mechanizm zdobywania i utrzymania władzy stwarza presję na wzrost ryzy-ka dla bezpieczeństwa finansów publicznych. Moral hazard kreowany przez transgraniczne banki – zbyt duże, aby upaść i zbyt duże, aby je uratować – pogłębia ryzyko dla bezpieczeństwa finansów publicznych. Dodatkowo trudno przewidzieć, w którym kraju nastąpi nacjonalizacja strat. Korzyści z hazardu mają bowiem wymiar ponadnarodowy, a koszty ryzyka – narodowy.
Ostatnie lata pokazały, że w Europie ma miejsce wyjątkowo groźne sprzę-żenie zwrotne moral hazard kreowanego przez banki too-big-to-fail (TBTF)
Moral hazard w pośrednictwie finansowym 63
oraz przez populistycznych polityków. Będący wyrazem populizmu polityków wysoki dług publiczny znajdował swoje odzwierciedlenie w obniżeniu jako-ści aktywów banków, posiadających w swoich portfelach obligacje rządowe.
Skutki tego fatalnego sprzężenia zwrotnego, w którym coraz bardziej niewypłacalne kraje zadłużały się w coraz bardziej niewypłacalnych bankach, zostały odroczone przez powołanie Europejskiego Mechanizmu Stabilizacji Finansowej, który w intencji jego twórców powinien przyczynić się do przer-wania sprzężenia między zadłużeniem rządów a sytuacją banków1. W osta-tecznym kształcie ESM ma dysponować kapitałem 700 mld euro (z tego 620 mld euro to kapitał na żądanie) i będzie najprawdopodobniej najwięk-szą globalną instytucją finansową. Do tej pory z pomocy ESM skorzystały Hiszpania i Cypr. Nie negując zasadności powołania ESM, warto zauważyć, że stanowi on kolejne zabezpieczenie dla banków i rządów przed ryzykiem rynkowym i groźbą bankructwa. Może zatem spowodować, że moral hazard banków TBTF przeniesiony zostanie ze szczebla narodowego na europejski.
Generalnie system ograniczający nadmierne ryzyko dla decydentów w gospodarce rynkowej, gospodarce, której cykliczny rozwój oparty jest na
„chciwości” i „strachu” przed skutkami nieodpowiedzialnych działań, pro-wadzi do poczucia bezkarności, narastania moral hazard, kryzysu zaufania i ryzyka systemowego.
Rysunek 4. Przerwać zaklęty krąg
moral hazard prowadzi do kryzysu zaufania na rynkach finansowych
kryzys zaufania zwiększa ryzyko systemowe
tworzenie buforów eliminuje „strach”
i zwiększa moral hazard
ryzyko systemowe stymuluje interwencjonizm
oraz tworzenie funduszy i buforów dla bezkarnych
(banków i krajów)
Źródło: opracowanie własne.
1 European Stability Mechanism (ESM) został powołany w 2012 roku traktatem podpisa-nym przez 17 państw eurolandu, głównie z obawy przed rozpadem strefy euro (ESM, 2018).
64 LESZEK PAWŁOWICZ