Rezerwy na ryzyko kredytowe w umowach bazylejskich a standardy rachunkowości

Wprawdzie rezerwy na ryzyko kredytowe oddziałują na adekwatność kapi-tałową banków, to jednak nie istnieje wspólna siatka pojęciowa między stan-dardami ostrożnościowymi banków oraz stanstan-dardami rachunkowości w tym zakresie. Każdy z tych standardów posiada bowiem swój zestaw pojęć i defi-nicji tych pojęć. Oznacza to zatem, pewien stopień uznaniowości banków

8 Sformułowanie „regulacyjny pomiar”, wskazuje na pomiar zgodnie z wymogami regu-latora (co jest określone w przepisach prawa) i pozwala na odróżnienie bankowego sposobu oceny oczekiwanej straty, który może odbiegać istotnie od regulacyjnego oszacowania.

172 MAŁGORZATA OLSZAK

(i władz ich nadzorujących lub twórców regulacji bankowych) w  zakresie tworzenia poszczególnych kategorii rezerw na ryzyko kredytowe. Standardy rachunkowości w tym obszarze przede wszystkim stanowią propozycję wyce-ny ekspozycji kredytowych. Tutaj odniosę się do tych, które są przechowy-wane w  księgach bankowych, bo właśnie te ekspozycje odgrywają istotną rolę w kształtowaniu się ryzyka systemowego i są uwzględniane w polityce makroostrożnościowej (szczególnie tej antycyklicznej) (por. Olszak, 2015).

Zauważyć należy, że wycena instrumentów finansowych, które tworzą eks-pozycję na ryzyko banku jest bardzo istotna z kilku powodów. Przede wszyst-kim jest ona wykorzystywana przy opracowywaniu raportów i  sprawozdań finansowych banków oraz służy jako ważna zmienna wejściowa do pomiaru ryzyka. Efekty pomiaru ryzyka – odpowiednio opracowane w  postaci miar i  wskaźników – są również zamieszczane w  odpowiednich raportach finan-sowych banków. Informacja finansowa opracowana przez bank na podstawie danych wynikających z  wyceny trafia na rynki finansowe różnymi kanałami i staje się narzędziem dyscyplinowania działalności banków przez uczestników rynków – tzw. szeroko rozumianych interesariuszy banków. Informacja ta staje się dla kadry zarządzającej bankiem jedną z podstawowych determinant decyzji inwestycyjnych. Jak widać więc, wycena jest jednym z  kluczowych czynników oddziałujących na działalność banku (Olszak, 2015, s. 202).

Metoda pomiaru rezerw na ryzyko kredytowe oraz zasady ich uwzględ-niania w bilansie mają istotne znaczenie z perspektywy kondycji kapitałowej banków, ze względu na to, że konieczność utworzenia rezerwy oddziałuje na poziom kapitałów własnych. Rezerwy specyficzne pomniejszają poziom dochodów banków i w efekcie poziom kapitałów własnych o kwotę w przy-bliżeniu równą iloczynowi rezerw specyficznych netto (tj. różnicy między kwotą utworzonej rezerwy specyficznej i  rozwiązanej rezerwy specyficznej w okresie rozrachunkowym) oraz liczbie 1 pomniejszonej o wysokości stopy podatkowej.

Natomiast jeżeli banki w danym kraju są zobligowane do tworzenia rezerw generalnych, to ich sposób wpływu na poziom kapitałów własnych zależy od tego czy i  jak są one uwzględniane w  kapitałach. Jeżeli kwota utworzonej w danym okresie rezerwy generalnej wchodzi w skład kapitałów własnych to wtedy przyrost kapitałów własnych jest równy kwocie utworzonej rezerwy generalnej pomnożonej przez stopę opodatkowania⁹. Natomiast jeżeli kwota

9 Wynika to z tego, że zysk netto banku jest uzyskiwany z iloczynu zysku brutto i (1-stopa opodatkowania). A zysk brutto równy jest dochodom operacyjnym banku pomniejszonym o  kwotę rezerw specyficznych i  rezerw generalnych.

Rezerwy na ryzyko kredytowe w  standardach adekwatności kapitałowej 173

rezerwy generalnej nie jest włączana do kapitałów własnych, to wtedy poziom kapitałów własnych jest korygowany o kwotę równą iloczynowi utworzonej w  danym okresie rezerwy generalnej i  (1-stopa opodatkowania).

Standardy rachunkowości w zakresie wyceny ekspozycji kredytowych pod-legają ewolucji, choć nie tak dynamicznej, jak regulacje bankowe w zakresie adekwatności kapitałowej. Odnosząc się do polskiego sektora bankowego, można zauważyć, że model szacowania utraty wartości ekspozycji kredyto-wych ulegał wielu zmianom w ostatnim trzydziestoleciu (por. Olszak, 2015, s. 219 i  n.). Do roku 2004 banki mogły identyfikować ekspozycje przeter-minowane (co jest niezbędne do określenia rezerw specyficznych, zdefinio-wanych w standardach adekwatności kapitałowej) przy użyciu tzw. Polskich Standardów Rachunkowości (tzw. PSR-y) – co w  ujęciu technicznym było opisane w rozporządzeniu Ministra Finansów¹⁰. Natomiast od przełomu roku 2004/2005 banki mogły przejść na stosowanie Międzynarodowych Standarów Rachunkowości (tzw. MSR-y) (por. Olszak, 2011). W okresie 2004–2017 kwestie tworzenia odpisów z tytułu utraty wartości ekspozycji kredytowych regulował MSR 39¹¹. W myśl MSR 39 (dalej: IFRS 39) banki tworzą jedynie odpisy tytułu utraty wartości aktywów wynikające ze strat faktycznie ponie-sionych, co pozwala zidentyfikować rezerwy specyficzne (istotne z perspek-tywy pomiaru adekwatności kapitałowej). Zatem nie istnieje w  myśl tego standardu kategoria oczekiwanych strat i  oczywiście nie ma w  nich miejsca na rezerwy ogólne, które mogłyby być włączone do kapitału Tier 2.

Natomiast od stycznia 2018 roku IFRS 39 został zastąpiony IFSR  9¹², który ma rozwiązać problem potencjalnej procykliczności metod wyce-ny księgowej ekspozycji kredytowych (por. Olszak, 2015, s. 434–437).

W standardzie tym, model poniesionej faktycznie straty na ekspozycjach kredytowych i  odpisów został zastąpiony tzw. modelem oczekiwanej stra-ty kredytowej (expected credit loss model, ECL). Nowy model szacowania rezerw na straty oczekiwane wymaga od banku rozpoznawania oczekiwa-nych strat w  każdym momencie raportowania w  celu uwzględnienia zmian w  ryzyku kredytowym instrumentu finansowego. W odróżnieniu od MSR

10 W latach 90. XX wieku było to Zarządzenie Prezesa NBP i Uchwała Komisji Nadzoru Bankowego (por. Olszak, 2015, s. 220–221).

11 Oczywiście nie wszystkie banki stosują od tego momentu MSR 39. Bardzo duża grupa banków spółdzielczych pozostała przy PSR-ach.

12 MSR 9 został zaproponowany przez International Accounting Standards Board (IASB), którego standardy są stosowane w  wielu krajach, z  wyjątkiem Stanów Zjednoczonych.

W Stanach Zjednoczonych standard zbliżony w istocie do MSR 9, zaproponował US Financial Accounting Standards Board (FASB).

174 MAŁGORZATA OLSZAK

39, jest to model uwzględniający potencjalne następstwa przyszłych zdarzeń (tzw. forward-looking). W  szczególności, decyzja o  utworzeniu rezerwy nie jest uzależniona od wystąpienia zdarzenia istotnie wpływającego na wartość ekspozycji kredytowej, jak również bank może uwzględniać informacje histo-ryczne, bieżące oraz wynikające z  prognoz.

Specyfika pomiaru utraty wartości według IFRS 9 a standardy adekwatności kapitałowej

W tabeli 1 przedstawiono sposób szacowania oczekiwanej straty według IFRS 9 w  zależności od jakości kredytowej ekspozycji. W okresie trwania ekspozycji (tj. od momentu udzielenia kredytu do jego spłaty) wyodrębnić można trzy etapy. W pierwszym znajdują się ekspozycje, które zostały nowo utworzone, a  więc w  odniesieniu do nich nie widać objawów pogorszenia jakości kredytowej. W odniesieniu do tych ekspozycji bank zobligowany jest do szacowania 12-miesięcznej oczekiwanej straty równej iloczynowi ekspozycji przez prawdopodobieństwo niewykonania zobowiązania (PD) i współczynnik straty na ekspozycji kredytowej (LGD). Wartość tak utwo-rzonej straty jest kosztem w  rachunku zysków i  strat banku. Strata ta nie pomniejsza wartości ekspozycji kredytowej, lecz jest włączana do bilansu (w pasywach) jako kwota rezerwy na ryzyko kredytowe (tzw. loan loss allo-wance). Ten rodzaj oczekiwanej straty można utożsamiać z oczekiwaną stratą zdefiniowaną w  rozdziale 1 (w sensie ekonomicznym) i  rezerwą generalną (w sensie finansowym). Metoda pomiaru tej straty w wersji zaproponowanej przez IASB w  IFRS 9 nie pozwala na uchwycenie niedociągnięć pomiaru ryzyka, o  których była mowa w  rozdziale 3. Biorąc bowiem pod uwagę wnioski płynące z  analizy zawartej w  rozdziale 3 – w  szczególności to, że wartości PD i LGD są zmiennymi stochastycznymi, skorelowanymi ze sobą, należałoby dążyć do tego, aby kwota oczekiwanej straty była wyższa, niż wynika to z  prostego iloczynu parametrów ryzyka kredytowego. W ten sposób bank mógłby gromadzić wyższą kwotę rezerw w  fazie wzrostowej cyklu koniunkturalnego (oraz finansowego) i  niższą w  okresie spadkowej, co prowadziłoby do stabilizacji dochodów i mogłoby – w świetle wniosków płynących z rozdziału 6 – ograniczać procykliczny wpływ kapitałów własnych na aktywność kredytową.

Pozostałe dwa etapy dotyczą ekspozycji, w odniesieniu do których istnieją przesłanki do uznania ich za tracące wartość. Na drugim etapie znajdują się eks-pozycje, w odniesieniu do których odnotowano przypadki pogorszenia jakości kredytowej, np. ze względu na pogorszenie uwarunkowań ekonomicznych

funk-Rezerwy na ryzyko kredytowe w  standardach adekwatności kapitałowej 175

cjonowania branży, której inwestycje są finansowane przez bank. W odniesieniu do tych ekspozycji tworzona jest kwota rezerwy (przy zastosowaniu podejścia indywidualnego lub kolektywnego, zbliżonego w  istocie to funkcjonującego w MSR 39 podejścia szacowania strat dla ekspozycji włączonych do grupy tzw.

IBNR (identified but not reported loss, zidentyfikowane, ale nie zaraportowane straty) – nazywanej oczekiwaną stratą na okres pozostały do końca terminu zapadalności. Jeżeli ustaną przesłanki wskazujące na wzrost ryzyka niewykona-nia zobowiązaniewykona-nia przez dłużnika, ekspozycja ta wraca do etapu 1.

Natomiast na etapie trzecim znajdują się ekspozycje kredytowe, które ze względu na zaprzestanie wykonania zobowiązań przez kredytobiorcę, bank musi uznać za niepracujące i  spisać w  straty kredytowe.

Tabela 1. Rodzaje oczekiwanych strat na ekspozycjach kredytowych wycenianych według zamortyzowanego kosztu w  myśl standardu IFRS 9

Zmiana jakości kredytowej ekspozycji od momentu pierwszego uwzględnienia w księgach banku

Rodzaj rozpoznawanych oczekiwanych strat 12-miesięczne oczekiwane

straty oczekiwane straty na okres pozostały do terminu

zapadalności

oczekiwane straty na okres pozostały do terminu

zapadalności sposób uwzględniania dochodów odsetkowych

efektywne odsetki naliczane od

wartości brutto ekspozycji efektywne odsetki naliczane od

wartości brutto ekspozycji efektywne odsetki naliczane od wartości netto ekspozycji (pomniejszonej o kwotę straty)

etap 1: etap 2: etap 3:

ekspozycje pracujące ekspozycje pod obserwacją ekspozycje zagrożone ujęcie początkowe – aktywa bez

utraty wartości i bez wysokiego ryzyka kredytowego

aktywa, w  przypadku których zanotowano znaczny wzrost ryzyka kredytowego w porów-naniu do ujęcia początkowego

aktywa, których jakość kredy-towa znacząco się pogorszyła

Źródło: Olszak, 2015, s. 436.

Jak słusznie podkreśla Komitet Bazylejski (BCBS, 2015, s. 16), porównanie modelu ECL i metody szacowania EL w przypadku banków stosujących IRB prowadzi do identyfikacji istotnych różnic w zakresie pomiaru oczekiwanej straty (a zatem rezerw ogólnych) oraz straty poniesionej (a zatem rezerw specyficznych). Różnice te dotyczą przede wszystkim kredytów pracujących (na etapie 1) oraz kredytów wchodzących w strefę zagrożenia brakiem spłaty

176 MAŁGORZATA OLSZAK

(na etapie 2). W przypadku kredytów nowo udzielonych, PD jest oszacowy-wane dla okresu 12 miesięcy zarówno w ECL, jak i IRB, ale występują różnice w  szacunku LGD i  EAD (por. tab. 2). Natomiast w  przypadku kredytów zagrożonych brakiem spłaty (etap 2 w tab. 1) banki określają PD dla całego okresu trwania umowy kredytowej, co oznacza znaczny wzrost poziomu rezerw na ryzyko kredytowe (w porównaniu z  rozwiązaniami określonymi w MSR 39 czy też PSR). W efekcie wpłynie to istotnie na adekwatność kapi-tałową banków, ograniczając poziom wskaźników kapitałowych banków. By zapobiec problemowi zagrożenia wypłacalności banków w związku z przej-ściem na model ECL, Komitet Bazylejski (2017) zaproponował standard pozwalający bankom na stopniowe aplikowanie rozwiązań ECL do szacunków adekwatności kapitałowej (por. też EBA, 2016).

Tabela 2. Porównanie ujmowania pracujących i  niepracujących ekspozycji kredytowych w  IFRS 9 i  w  metodzie IRB w  standardach adekwatności kapitałowej

Parametr ryzyka kredytowego

Kryterium

porównania IFRS 9 Bazylea III

PD

okres wybrany do

szacowania PD 12 miesięcy (na etapie 1)

cały okres pozostały do końca umowy kredytowej (na etapie  2)

12 miesięcy

wrażliwość na cykl

koniunkturalny ocena PD ma charakter bieżą-cy (tzw. Point-in-Time, PiT^*), uwzględniającej wyprzedzającą (for-ward – looking) informację, w tym czynniki makroekonomiczne

oszacowanie z  pełnego cyklu koniunkturalnego

LGD/EAD

metoda pomiaru neutralne oszacowanie, uwzględ-niające wyprzedzającą (forward – looking) informację, w tym czynniki makroekonomiczne

oszacowanie z  okresu spowolnienia gospo-darczego

* Wyjaśnienie pojęcia PiT można znaleźć w: Olszak (2015).

Źródło: BCBS, 2016, s. 16.

3.3. Rezerwy na ryzyko kredytowe a związek między