Gwarowe nazwy roślin bada się z najróżniejszych perspektyw i w rozmaitych kontekstach: są to głównie badania dialektologiczne, etnolingwistyczne, socjolingwi-styczne, historyczno-etymologiczne itd. Jako jedną z najważniejszych cech fitonimii gwarowej badacze wskazują to, że w gwarach zanikają nazwy ogromnej liczby wciąż jeszcze istniejących gatunków roślin (Waniakowa 2012: 14).
Wśród przyczyn tego zjawiska można wyróżnić zarówno przyczyny o cha-rakterze pozajęzykowym, jak i językowym. Do przyczyn pozajęzykowych należy przede wszystkim zanikanie tradycji użytkowania roślin: ziołolecznictwa, magii miłosnej i apotropeicznej, obrzędów pogrzebowych itd. Jeszcze jedną bardzo ważną przyczyną zanikania gwarowych nazw roślin jest znacząca rozbieżność między wie-dzą naukową (szerzoną w edukacji) a wiewie-dzą użytkową (Waniakowa 2012: 13–14, 16); różnica ta powoduje niezgodność systemów nazewnictwa roślin, nie pozwala na ukształtowanie się jednolitego systemu ich klasyfikacji, a więc czyni gwarową fitonimię systemem niestabilnym.
Do przyczyn językowych należy m.in. jeden z podstawowych procesów zacho-dzących w języku, a mianowicie ciągłe przekształcanie się semantyki słowa.
Według Olega Trubaczowa semantyka słowa nie jest mechaniczną kompozycją składników, lecz jednolitą treścią, która jest jednocześnie trwała i zmienna (Трубачёв 2004: 122), a badania etymologów dowodzą, że zawsze należy podawać w wątpliwość jednoznaczność słowa we współczesnym języku i w przeszłości (Трубачёв 2004: 135).
Mechanizm zmian zachodzących w semantyce słowa w latach 30. XX wieku został opisany m.in. przez Wasilija Abajewa w artykułach Język jako ideologia a język jako technika (Абаев 1995b) oraz Pojęcie ideosemantyki (Абаев 1995a). W artykułach tych autor wprowadził pojęcia semantyki technicznej i semantyki ideologicznej jako dwóch warstw semantyki słowa oraz opisał mechanizmy ich ewolucji:
Badając wartość znaczeniową tego czy innego elementu językowego, możemy podczas swojej analizy zanurzyć się mniej lub bardziej głęboko. Na pewnej głębokości analiza
semantyczna przekształca się w ideologiczną. Kiedy konkretnie to się odbywa? W zde-cydowanej większości wypadków dopiero wtedy, kiedy ustalamy genetyczną łączność danego znaczenia z innymi znaczeniami, poprzedzającymi je albo z nim sąsiadującymi.
Jeśli stwierdzimy, że łaciński wyraz pecunia znaczył ‘pieniądze’ i nic poza tym – wtedy pozostaniemy w granicach semantyki komunikacyjnej, technicznej. Lecz jak tylko ustalimy łączność tego słowa z innym łacińskim słowem pecus o znaczeniu ‘bydło’, analiza semantyki staje się analizą ideologiczną. Innymi słowy, istnieją dwie seman-tyki: semantyka znaczeń odosobnionych, technicznych – semantyka techniczna – oraz semantyka genezy i wzajemnego związku znaczeń – semantyka ideologiczna. [...] Jest dobrze znane współczesne, potoczne znaczenie słowa труд w języku rosyjskim. Prze-śledziwszy historię tego słowa, ustalamy, że kiedyś znaczyło ono również ‘cierpienie’,
‘choroba’. Dowiadujemy się więc, że poprzez słowo труд wyrażano nie tylko pojęcie o działalności produkcyjnej (semantyka techniczna), lecz także punkt widzenia na daną działalność jako na cierpienie, chorobę – krótko mówiąc, pewną ideologię (semantyka ideologiczna). Jedno i to samo pojęcie bogactwa jest wyrażane w trzech różnych języ-kach: rosyjskim, osetyjskim i niemieckim – na trzy różne sposoby. W rosyjskim jest ono związane z bogiem, w osetyjskim z dniem, światłem (bondžyn od bon ‘dzień’), w niemieckim – z władzą królewską (Reich). Semantyka techniczna tych trzech wyrazów jest taka sama. Semantyka zaś ideologiczna jest różna. Każdy z nich mówi o odrębnej wizji świata oraz o różnych warunkach życia publicznego w epoce tworzenia tych słów (Абаев 1995b: 45–46).
Później Abajew ujął semantykę techniczną jako podstawowe minimum funkcji sensowych, które pozwala używać słów w komunikacji na współczesnym etapie (Абаев 1995a: 68), porównując je również do jądra semantycznego.
Każdy element języka może być, po pierwsze, nośnikiem pewnego znaczenia technicznego, które odpowiada jakiemuś rzeczywistemu faktowi albo relacji ze świata obiektywnego.
Ta wartość znaczeniowa stanowi „jądro”, trwałe i zdolne do przejścia z jednej epoki do następnej, z jednej rzeczywistości społecznej do innej, ponieważ podsumowuje doświadczenie empiryczne, oparte na tożsamości przedmiotowego odpowiednika danego pojęcia u ludzi z różnych epok i formacji (Абаев 1995b: 47–48).
Z kolei semantyka ideologiczna (ideosemantyka) według Abajewa to całokształt skojarzeń i wyobrażeń emocjonalnych, pokazujących historię i życie słów w przeszłości (Абаев 1995a: 68), swoista powłoka, składająca się z idei aktualnych na poprzednich etapach funkcjonowania słowa.
Dane obiektywne, techniczno-empiryczne „jądro” znaczenia może być owinięte, osnute szeregiem subiektywnych, ubocznych wyobrażeń ideologicznych, nastrojów i skojarzeń, które są całkowicie uwarunkowane stanem świadomości i doświadczenia ludzi danej epoki i danego środowiska społecznego, a więc są tak samo zmienne i przemijające, jak każda inna forma ideologii. Cały kompleks tych towarzyszących wyobrażeń semantycz-nych stanowi „powłokę”, która nadaje elementowi języka pewien aromat ideologiczny (Абаев 1995b: 48).
Zmiany semant yk i morfemu rdzeniowego *gǫs- a zmiany mot y wacji...
Według Abajewa każde słowo w języku, zanim uzyskało współczesne znaczenie, przeszło długą drogę, która prowadziła do pierwotnych wysiłków nazwotwórczych człowieka (Абаев 1995a: 67). Użytkownik języka uświadamia sobie semantykę ide-ologiczną dopóty, dopóki jest aktualna wizja świata, zgodnie z którą słowo zostało stworzone (Абаев 1995b: 51).
Z czasem cała semantyka ulega specjalizacji i zawężeniu, tzw. technizacji, a więc dochodzi do zatarcia, częściowego lub całkowitego zapomnienia semantyki ideologicznej (Абаев 1995b: 48–52):
Weźmy nasz nowo utworzony, świeżo powstały na skutek procesów percepcji-uświa-domienia-nazywania kompleks semantyczny i puśćmy go w obieg, w praktykę komu-nikacyjną. Zobaczmy, co się tu z nim stanie.
Jest oczywiste, że kiedy nowotwór trafił do obiegu komunikacyjnego, przy jego użyciu nie jest za każdym razem powtarzana ta praca umysłu, z którą było związane uświadomienie-nazywanie. Praca ta, jak dobrze pamiętamy, polegała głównie na ideolo-gicznym opanowaniu na nowo uświadomionego zjawiska czy relacji, na ideoloideolo-gicznym wprowadzaniu ich do całego doświadczenia, na włączeniu ich do praktyki społecznej, na tworzeniu dookoła nich pewnej „powłoki” ideologicznej. Praca ta odbywa się w prak-tyce komunikacyjnej coraz mniej całościowo i coraz mniej dokładnie, i wyobrażenia semantyczne koncentrują się raczej wokół tych trwałych, stałych, adekwatnych ele-mentów percepcji rzeczywistości obiektywnej, które stanowią „jądro”. Innymi słowy, jeśli w trakcie uświadamiania-nazywania centrum semantyczne nowotworu mogło się znajdować w „powłoce”, to w toku komunikacji ono coraz bardziej przesuwa się ku
„jądru”, ku znaczeniu technicznemu (Абаев 1995b: 48–49).
Według Abajewa semantyka ideologiczna po zajściu procesów technizacji aktywizuje się i najpełniej przejawia wtedy, kiedy jest realizowana funkcja poetycka języka (Абаев 1995a: 72): w tekstach folklorystycznych, skonwencjonalizowanych kolokacjach, porównaniach itp.
W przypadku nazw roślin zacieranie się semantyki ideologicznej ich morfemów rdzeniowych powoduje trudności w ustaleniu motywacji nazwy, tzn. w zestawieniu znaczenia rdzenia i właściwości roślin. Wraz ze zmianami fonetycznymi ten proces powoduje zwiększenie się liczby tzw. ciemnych nazw roślin, np. jagoda, malina, łoboda, łopian, rdest, mikołajek, miłek, niezapominajka, miłosna (Pawłowski 1974:
168). A przecież świadomość semantyczno-motywacyjnego związku nazwy i jej desygnatu na każdym etapie użycia jest gwarancją przetrwania tej nazwy.
Niemniej język nie jest bezradny wobec opisanego wyżej procesu technizacji.
Jednym ze sposobów zachowania nazw roślin jest wybór dla fitonimu innego morfemu rdzeniowego, którego semantyka pozwala realizować się językowo jakiejś właściwo-ści rośliny. Wławłaściwo-ściwa fitonimii gwarowej ogromna liczba podstaw nominacji i brak jakichkolwiek ograniczeń ich wyboru wraz z brakiem ograniczeń wyboru morfemów rdzeniowych powodują, że nazwy roślin w dialektach cechuje olbrzymia synonimia.
Za ilustrację tego twierdzenia mogą służyć wybrane nazwy rośliny Anemone L . w językach słowiańskich: pol. czarne ziele, zawilec, kozia gryźć; kasz. gąså sḿěrc, zimkovė gv́åzdečḱi; czes . podľeska, konopka; słow. veternica; górnołuż. jatrowna kwětka itp. Przytoczone nazwy są motywowane takimi właściwościami rośliny, jak ciemny kolor kwiatów niektórych gatunków Anemone L ., kształt łodygi, szkodliwość dla kóz czy gęsi, czas kwitnienia, budowa kwiatów, miejsce występowania, kształt liści, delikatność rośliny, oddziaływanie lecznicze na wątrobę – które realizują się w semantyce rdzeni czarn-; zawil-; koz- i gryźć-; gąs- i sḿěrc-; zimk-; gv́åzd-; l’es-;
konop-; veter- oraz jatr-.
W powyższym przykładzie różne cechy motywacyjne Anemone L . realizowały się jednak w semantyce różnych rdzeni. Niniejszy artykuł jest zaś poświęcony innemu sposobowi przetrwania gwarowych nazw roślin, a mianowicie temu, jak na skutek zmian, które zaszły w semantyce morfemu rdzeniowego *gǫs-, zmieniły się mecha-nizmy motywacji fitonimów przy jednoczesnym zachowaniu tego samego rdzenia.
Podstawę do rozważań w niniejszym artykule stanowi ponad 100 nazw 39 roślin:
Achillea millefolium L. (kasz. gąsė krёpḱi), Alchemilla vulgaris L. (pol. gąsiarka, gęsia nóżka, gęsiarka, gęsiarz, gęsia stopka, gęsie łapki, gęsie nóżki; czes. husie noha, husie nóžka, husí čapka, husí nožka, husí šlapka, husí nůžka; słow. husa nožka, husa zelina, huśa noha), Anemone nemorosa L. (pol. gąska; kasz. gąså sḿěrc, gąski), Arabidopsis Heynh. (czes. huseníček; górnołuż. husowka), Arabis L. (pol. gęsiówka; czes. husenik, huseník; górnołuż. husowka), Artemisia L. (stczes. husie řit), Bellis L. (pol. gąseczka, gąsiczka, gąsionka, gąsiorek, gąska, gęsiarek, gęsiarka, gęsiczka, gęsie pępki, gęsiorek, gęsi pępek, gęsipępka; dolnołuż. gusorowe kwětki, gusyna kwětka, gusyny kwětk;
górnołuż. husaca balka, husaca bělka, husaca kwětka, husace kwětki), Callistephus Cass. (pol. gęsie łapki), Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. (pol. gęsia rzeżucha), Chenopodium L. (pol. gęsia noga, gęsia nóżka, gęsia stopa, gęsie nóżki, gęsi ślad; czes.
husí nůžka; słow. husa nožka, husa zelina; górnołuż. husaca stopa), Chrysanthemum leucanthemum L. (czes. houser, husar, husárek, husička), Cichorium intybus L. (pol.
gęsi języczek, gęsi język), Convallaria majalis L. (czes. husí víno), Ervum L. (pol. gęsi groch, gęsia wyka), Hottonia palustris L. (górnołuż. husacy jabrik, husacy rěblik), Leonurus cardiaca L. (pol. gęsia noga, gęsia stopa, gęsie łapki, gęsi ślad), Lysimachia nummularia L. (pol. gęsi polej), Matricaria L. (pol. gęsi pępek), Mycelis muralis (L.) Dumort. (kasz. gąså sałata), Nuphar lutea (L.) Sm. (pol. gąska), Nymphaea alba L.
(pol. gąsior, gąska, gęsior), Orobus L. (pol. gęsi groch), Plantago lanceolata L. (czes.
husí jazýček; górnołuż. husacy jazyk, husacy jazyčk, husacy rěblik), Plantago major L.
(górnołuż. husacy jazyk, husacy jazyčk, husacy rěblik), Poa pratensis L. (pol. gęsina), Potentilla L. (pol. gąsiówka, gąsówka, gęsie ziele; kasz. gąsė zelė, gąsȯvka; czes. husí mýdlo; słow. husacie mydlo, husie mydlo; dolnołuż. gusorowe zele, gusyna stopa; gór-nołuż. husaca rutwica, husaca stopa, husaca trawa, husace zelo), Primula L. (pol. gęsie
Zmiany semant yk i morfemu rdzeniowego *gǫs- a zmiany mot y wacji...
pępki; słow. huśata, huśatka), Ranunculus acris L. (czes. husí nůžka, husynežníka), Ribes uva-crispa L. (czes. husí víno), Rumex hydrolapathum Huds. (kasz. gąsi ščåv), Succisa pratensis Moench (kasz. gąsa klȯska), Solanum dulcamara L. (dolnołuż.
gusorowe wino), Sonchus oleraceus L. (słow. husa ščetka, husa zelina), Symphytum officinale L. (pol. gęsia nóżka, gęsie nóżki), Taraxacum officinale F. H. Wigg (czes. husí kap), Teucrium scordium L. (pol. gęsi polej), Tussilago L. (słow. huśata, huśatka, huśe kvitky), Vicia cracca L. (pol. gęsi groch). Przytoczone nazwy zostały wynotowane ze słowników gwarowych, których wykaz znajduje się na końcu artykułu – zob. Wykaz źródeł – oraz z pracy V. Machka Česká a slovenská jména rostlin (Machek 1954).
Naturalnym i logicznym punktem wyjściowym w poszukiwaniach motywacji fitonimów o rdzeniu *gǫs- będzie zestawienie aktualnej semantyki tego rdzenia, czyli jego semantyki technicznej, i właściwości roślin, w nazwach których ten rdzeń jest obecny. Informacje o semantyce technicznej są zawarte przede wszystkim w definicjach słownikowych wyrazów o rdzeniu *gǫs-. Analiza tych definicji pozwala wnioskować, że semantykę techniczną rdzenia *gǫs- w językach zachodniosłowiańskich można ująć następująco: ‘właściwy ptakowi Anser Brisson, roślinożernemu, o nogach z palcami spiętymi błoną pławną, żyjącemu nad brzegami wód i w leśnych mokradłach albo hodowanemu jako ptak domowy’.
W ujętej w dany sposób semantyce technicznej rdzenia *gǫs- urzeczywistniają się takie charakterystyki roślin, jak podobieństwo do gęsi, miejsce występowania oraz służenie gęsiom za pokarm.
Jedną z najważniejszych i najliczniej reprezentowanych kategorii motywacyjnych fitonimów o rdzeniu *gǫs- jest podobieństwo do gęsi. W granicach danej kategorii można wyróżnić takie cechy motywacyjne, jak podobieństwo koloru roślin do koloru pierza gęsiego oraz podobieństwo kształtu części roślin do poszczególnych części ciała gęsi.
Pod względem strukturalno-motywacyjnym fitonimy motywowane podobień-stwem do koloru pierza gęsiego dzielą się na fitonimy proste i złożone (dwurdzenne).
Fitonimy proste to głównie nazwy roślin mających białe kwiaty, przypominające kolorem dorosłe ptaki Anser Brisson: Anemone nemorosa L. (pol. gąska; kasz. gąski) (Губанов 2: 195), Bellis L. (pol. gąseczka, gąsiczka, gąsionka, gąsiorek, gąska, gęsia-rek, gęsiarka, gęsiczka, gęsiorek; dolnołuż. gusorowe kwětki, gusyna kwětka, gusyny kwětk; górnołuż. husaca balka, husaca bělka, husaca kwětka, husace kwětki) (Губанов 3: 349)1, Chrysanthemum leucanthemum L. (czes. houser, husar, husárek, husička)
1 Składniki dolnołuż. i górnołuż. kwětki, kwětka, kwětk, jak też słow. zelina, kvitky w fitonimach dolnołuż. gusorowe kwětki, gusyna kwětka, gusyny kwětk; górnołuż. husaca kwětka, husace kwětki; słow.
husa zelina, huśe kvitky faktycznie nie odzwierciedlają żadnej cechy motywacyjnej, wartość motywacyjno-semantyczna tych składników jest niska ze względu na ich zbyt szeroki zakres znaczeniowy. Z kolei składniki balka i bělka górnołuż. husaca balka, husaca bělka odzwierciedlają tę samą cechę motywacyjną co rdzeń *gǫs-, czyli biały kolor kwiatów.
(Губанов 3: 386) i Nymphaea alba L. (pol. gąsior, gąska, gęsior) (Губанов 2: 187)2. Do prostych fitonimów należą też nazwy roślin o żółtych kwiatach, przypominających kolor puchu piskląt: Anser Brisson: Nuphar lutea (L.) Sm. (pol. gąska) (Губанов 2:
185)3, Primula L. (słow. huśata, huśatka) (Губанов 3: 38), Sonchus oleraceus L. (słow.
husa zelina) (Губанов 3: 490) oraz Tussilago L. (słow. huśata, huśatka, huśe kvitky) (Губанов 3: 462). Jak widać, niektóre nazwy mają formanty -ata, -atka, podkreślające podobieństwo właśnie do gąsiąt.
Motywowane kolorem kwiatów fitonimy złożone podkreślają nie tylko biały kolor płatków, lecz też kontrastowy żółty kolor środka kwiatu, porównywanego do pępka (Губанов 3: 38, 456, 459, 349). Daną grupę stanowią złożone nazwy takich roślin, jak Bellis L. (pol. gęsie pępki, gęsi pępek, gęsipępka), Matricaria L. (pol. gęsi pępek) i Primula L. (pol. gęsie pępki). Z kolei husí kap – czeska nazwa rośliny Tara-xacum officinale F. H. Wigg – motywowana jest białym kolorem puchu rośliny po kwitnieniu (składnik husí) oraz charakterystycznym środkiem kwiatostanu, który zostaje obnażony po zdmuchnięciu puchu (składnik kap – prawdopodobnie ‘głowa’) (Губанов 3: 496).
Większość fitonimów motywowanych podobieństwem części roślin do czę-ści ciała gęsi to pod względem strukturalno-motywacyjnym fitonimy złożone.
Dosyć liczną grupę stanowią fitonimy motywowane podobieństwem liści roślin do nóg Anser Brisson. Pod względem struktury absolutną większość (przy stosunkowo niewielkiej liczbie fitonimów prostych) stanowią nazwy, zawierające oprócz rdzenia
*gǫs- składnik o znaczeniu ‘noga’: pol. łapki, noga, nóżka, nóżki, stopa, stopka, ślad;
czes. čapka, nežníka, noha, nožka, nóžka, nůžka, šlapka; słow. noha, nožka; dolnołuż.
stopa; górnołuż. stopa. Są to nazwy takich roślin, jak Alchemilla vulgaris L. (pol.
gąsiarka, gęsia nóżka, gęsiarka, gęsiarz, gęsia stopka, gęsie łapki, gęsie nóżki; czes.
husie noha, husie nóžka, husí čapka, husí nožka, husí šlapka, husí nůžka; słow. husa nožka, husa zelina, huśa noha), Callistephus Cass. (pol. gęsie łapki), Chenopodium L.
(pol. gęsia noga, gęsia nóżka, gęsia stopa, gęsie nóżki, gęsi ślad; czes. husí nůžka;
słow. husa nožka, husa zelina; górnołuż. husaca stopa), Leonurus cardiaca L. (pol.
gęsia noga, gęsia stopa, gęsie łapki, gęsi ślad), Potentilla L. (pol. gąsiówka, gąsówka, gęsie ziele; kasz. gąsė zelė, gąsȯvka; dolnołuż. gusorowe zele, gusyna stopa; górnołuż.
husaca stopa, husaca trawa, husace zelo), Ranunculus acris L. (czes. husí nůžka, husynežníka) oraz Symphytum officinale L. (pol. gęsia nóżka, gęsie nóżki). Wszystkim tym roślinom: Alchemilla vulgaris L. (Губанов 2: 358), Callistephus Cass. (zaliczana
2 W przypadku nazw Nymphaea alba L. cechą motywacyjną jest również miejsce występowania rośliny (jest to roślina wodna) i najprawdopodobniej to, że Nymphaea alba L. ma duże pojedyncze kwiaty.
3 Jak i w przypadku Nymphaea alba L., należąca do tej samej rodziny Nuphar lutea (L.) Sm. może mieć dodatkowe cechy motywacyjne: miejsce występowania rośliny i obecność dużych pojedynczych kwiatów.
Zmiany semant yk i morfemu rdzeniowego *gǫs- a zmiany mot y wacji...
dawniej do rodzaju Aster L. [Губанов 3: 347–348]), Chenopodium L. (Губанов 2:
91–100), Leonurus cardiaca L. (Губанов 3: 129), Potentilla L. (Губанов 2: 377–391), Ranunculus acris L. (Губанов 2: 215) oraz Symphytum officinale L. (Губанов 3:
106) właściwy jest specyficzny kształt liści, przypominających gęsią stopę o palcach spiętych błoną pławną4.
Następną grupę tworzą fitonimy motywowane podobieństwem liści roślin do języka gęsi. Nazwy te zawierają oprócz rdzenia gǫs- składnik o znaczeniu ‘język’:
pol. języczek, język; czes. jazýček; górnołuż. jazyk, jazyčk. Do grupy tej należą nazwy Cichorium intybus L. (pol. gęsi języczek, gęsi język), Plantago lanceolata L. (czes. husí jazýček; górnołuż. husacy jazyk, husacy jazyčk) oraz Plantago major L. (górnołuż.
husacy jazyk, husacy jazyčk). Liście tych roślin mają lancetowaty zaostrzony kształt, podobny do kształtu języka gęsi5 (Губанов 3: 371, 239–240).
Jednostkowa nazwa rośliny Artemisia L. (stczes. husie řit) najprawdopodobniej jest motywowana podobieństwem pierzastosiecznych liści rośliny do nóg gęsi i ich szarawym kolorem (właściwym jednemu z gatunków – Artemisia absinthium L.
[Губанов 3: 335]), co jest realizowane poprzez semantykę rdzenia *gǫs-, oraz inten-sywnym zapachem rośliny, co jest realizowane poprzez semantykę składnika řit ‘tyłek’.
Osobną uwagę warto poświęcić dwurdzennym górnołużyckim nazwom zawie-rającym oprócz rdzenia*gǫs- składniki jabrik i rěblik . Do tych fitonimów należą nazwy Hottonia palustris L. (górnołuż. husacy jabrik, husacy rěblik), Plantago lan-ceolata L. (górnołuż. husacy rěblik) i Plantago major L. (górnołuż. husacy rěblik).
Jednym ze znaczeń górnołuż. leksemów jabrik i rěblik jest ‘żebro’ (Schuster-Šewc 1972: 418, 1212–1213; Bielfeld 1985), co skłania do poszukiwania podobieństwa części wymienionych roślin do żeber. W przypadku Hottonia palustris L. do żeberek na grzbiecie są podobne grzebieniastosieczne liście (Губанов 3: 34), w przypadku obu gatunków Plantago L. do żeber mogą być porównywane przebiegające przez liście wyraziste żyłki (Губанов 3: 239–240). Nie sposób jednak interpretować obecności składników o morfemie rdzeniowym *gǫs- jako sygnału dokładnego podobieństwa do żeber ptaka Anser Brisson (zresztą na przykład dla Hottonia palustris L. istnieje samodzielna nazwa rěblik). Najprawdopodobniej motywacją, która realizuje się poprzez ten rdzeń, jest miejsce występowania roślin Hottonia palustris L., Plantago lanceolata L. i Plantago major L., a mianowicie – wody stojące, stawy (Hottonia palustris L. – do czego nawiązuje również epitet gatunkowy łac. palustris ‘błotny’
4 Warto zwrócić uwagę, że motywacja zachodniosłowiańskich nazw takich roślin jak Chenopodium L.
i Potentilla L. (typowy gatunek to Potentilla anserina L.) odpowiada motywacji łacińskich nazw (Chenopodium L. pochodzi od gr. χήν ‘gęś’ i ποδίον ‘nóżka’, epitet gatunkowy Potentilla anserina L. – od łac. anser ‘gęś’).
5 Plantago major L., jak wiadomo, ma liście bardziej okrągłe niż Plantago lanceolata L., jednak przynależność obydwu gatunków do tego samego rodzaju botanicznego i duże podobieństwo pozostałych części roślin może powodować przeniesienie nazwy pierwszej rośliny na drugą.
[Губанов 3: 34]) oraz łąki i pastwiska (Plantago lanceolata L. i Plantago major L.
[Губанов 3: 239–240]), na które wyprowadza się gęsi.
Osobną kategorią motywacyjną jest spożywanie roślin przez gęsi. W zależności od tego, czy spożywanie roślin ma skutki pozytywne (w przypadku roślin jadalnych) czy negatywne (w przypadku roślin trujących dla gęsi), pod względem struktural-no-motywacyjnym fitonimy są odpowiednio jednordzenne albo dwurdzenne.
Do roślin jadalnych należą Arabis L. (pol. gęsiówka; czes. husenik, huseník;
górnołuż. husowka) (Machek 1954: 67–68) i utożsamiana nieraz z Arabis L. roślina Arabidopsis Heynh. (czes. huseníček; górnołuż. husowka) (Machek 1954: 69). Zja-daniem przez gęsi jest motywowana również nazwa Poa pratensis L. (pol. gęsina), należącej do cennych roślin pastewnych (Губанов 1: 291).
Z kolei nazwa Anemone nemorosa L. (kasz. gąså sḿěrc) jest motywowana tym, że dana roślina zawiera substancje toksyczne i jest trująca dla gęsi (Буданцев, Лесиовская [red.] 2001: 457), co zostało zasygnalizowane poprzez składnik sḿěrc.
Kluczowym w ustaleniu motywacji kolejnej grupy fitonimów jest uwzględnienie modelu ich budowy, a mianowicie modelu „gęsi” + fitonim/nazwa przedmiotu/sub-stancji: Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. (pol. gęsia rzeżucha), Convallaria majalis L.
(czes. husí víno), Ervum L. (pol. gęsi groch, gęsia wyka), Lysimachia nummularia L.
(pol. gęsi polej), Mycelis muralis (L.) Dumort. (kasz. gąså sałata), Orobus L. (pol.
gęsi groch), Potentilla L. (czes. husí mýdlo; słow. husacie mydlo, husie mydlo), Ribes uva-crispa L. (czes. husí víno), Rumex hydrolapathum Huds. (kasz. gąsi ščåv), Succisa pratensis Moench (kasz. gąså klȯska), Solanum dulcamara L. (dolnołuż. gusorowe wino), Sonchus oleraceus L. (słow. husa ščetka), Teucrium scordium L. (pol. gęsi polej), Vicia cracca L. (pol. gęsi groch).
Jak widać, model ten należy do bardzo produktywnych. Wśród innych zachodnio-słowiańskich nazw opartych na tym modelu – przymiotnik dzierżawczy utworzony od nazwy zwierzęcia + samodzielny fitonim/nazwa przedmiotu/substancji – można wymienić pol. kocie mleko, kozie mydło; kasz. kukuččёno v́ino, kuřė krёpḱi, mёšё krёpё;
czes. kočičí mýdlo, kozj dětel, žabí mléko, hadí mleko; słow. kozí mléčník; dolnołuż.
kóccyne mloko, kokotowe mloko i in. Składnik utworzony od nazwy zwierzęcia pełni w nich tzw. funkcję niezupełnej identyczności (Dylewska-Kupisz 1979). W ramach owej funkcji przymiotnik odzwierzęcy służy podkreśleniu tego, że roślina, której nazwę stanowi cały fitonim, jest gorsza w porównaniu do rośliny lub przedmiotu, której/którego nazwa jest jednym ze składników fitonimu, albo może występować jako jej/jego namiastka dzięki podobieństwu właściwości, wyglądu zewnętrznego itd.6
6 Nazwy roślin Achillea millefolium L. (kasz. gąsė krёpḱi), Hottonia palustris L. (górnołuż. husacy jabrik, husacy rěblik), Plantago lanceolata L. (górnołuż. husacy rěblik), Plantago major L. (górnołuż.
husacy rěblik) i Potentilla L. (górnołuż. husaca rutwica) należy jednak wykluczyć z tej grupy.
Zmiany semant yk i morfemu rdzeniowego *gǫs- a zmiany mot y wacji...
Wśród wymienionych wyżej fitonimów można wydzielić kilka grup nazw, utworzonych odpowiednio od nazw rzeżuchy (Cardamine pratensis L. albo Lepidium sativum L.), winorośli (Vitis vinifera L.), grochu (Pisum sativum L.), wyki (Vicia sativa L.), mięty poleju (Mentha pulegium L.), sałaty (Lactuca sativa L.), szczawiu (Rumex rugosus Campd.) i ostu (słow. ščetka ‘Carduus nutans L.’).
Od nazwy rzeżuchy został utworzony fitonim pol. gęsia rzeżucha (por. niem.
Gänsekresse [Анненков 1878: 82]). Składnik o rdzeniu *gǫs- podkreśla niższą wartość odżywczą Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. (Губанов 2: 270) w porównaniu do Cardamine pratensis L. (Губанов 2: 271–273) albo Lepidium sativum L. (Губанов 2: 301).
Od nazwy winorośli zostały utworzone fitonimy czes. husí víno i dolnołuż.
gusorowe wino . Składnik o rdzeniu *gǫs- sygnalizuje, że owoce roślin Convallaria majalis L. (Губанов 1: 455) i Solanum dulcamara L. (Губанов 3: 168) w przeciwień-stwie do winogron nie są jadalne, a owoce Ribes uva-crispa L. mają inny smak i nie nadają się do produkcji wina.
Od nazwy grochu został utworzony fitonim pol. gęsi groch . Składnik o
Od nazwy grochu został utworzony fitonim pol. gęsi groch . Składnik o