Pod pojęciem „System Calanda” (dalej SC) rozumie się we współczesnej indo-europeistyce zespół zjawisk w obrębie morfologii derywacyjnej i do pewnego stopnia fleksyjnej, rekonstruowanych dla języka pie. i wciąż obecnych w archaicznych językach ie. Poniżej przedstawiono – w wielkim skrócie2 – najważniejsze fakty.
Termin wywodzi się od nazwiska holenderskiego iranisty Willema Calanda. Pod koniec XIX wieku zauważył on, iż awestyjskie przymiotniki derywowane niektórymi przyrostkami, np. -ra- (< pie. *-ro-), tracą ten przyrostek, jeśli są pierwszym członem złożenia, zastępując go elementem -i- (< pie. *-i-): aw. dərəz-ra- ‘mocny’, ale dərəz-i--raθa- ‘mający mocny rydwan’. Wkrótce potem Jakob Wackernagel zaobserwował identyczną regułę w materiale greckim: por. κῡδ-ρό-ς ‘wspaniały’, κῡδ-ι-άνειρα ‘czyniąca mężów wspaniałymi’. Rozliczne dalsze badania3 wykazały, iż opisane przez Calanda i Wackernagla zjawisko substytucji morfemu przymiotnikowego przez *-i- jest jedynie
1 Za ciekawą dyskusję nad omawianą tu problematyką dziękuję dr. Rafałowi Szeptyńskiemu (IJP PAN), który na krakowskiej konferencji wygłosił wartościowy referat o temacie niemal zbieżnym z niniejszym, przedstawiając często odmienną perspektywę i poglądy. Mam nadzieję, iż zaprezentowane tam przemyślenia nad kontynuacją SC w słowiańszczyźnie (w tym szereg interesujących przykładów słowiańskich innych niż omówione poniżej) doczekają się publikacji.
2 Najpełniejszy opis SC w świetle dzisiejszej wiedzy przedstawia Rau (Rau 2009, 2013); szczegółową historię badań nad zagadnieniem, włącznie z analizą kluczowych wczesnych przyczynków Calanda i Wackernagla, podaje Dell’Oro (Dell’Oro 2015). Inne ważniejsze współczesne syntezy to m.in. Meißner 1998 oraz Bichlmeier 2008. Jedynym studium na temat SC opublikowanym po polsku pozostaje cenna, acz nader krótka praca Ostrowskiego (Ostrowski 2006).
3 W pierwszej kolejności: Risch 1974 (pierwsze wyd. 1937); Watkins 1971; Nussbaum 1976 (i szereg dalszych prac); Balles 2003, 2006 (etc.), lecz także wiele innych. Zob. bibliografie opracowań wymienionych w przyp. 2.
nieodłącznym elementem znacznie szerzej zakrojonego mechanizmu dającego się zrekonstruować dla języka pie. Mechanizm ten został w przełomowej monografii Nussbauma (Nussbaum 1976) nazwany „Systemem Calanda” (ang. Caland System).
Zjawisko polega na tym, że pewna grupa rdzeni (jaka konkretnie – o tym poniżej) produktywnie tworzy przymiotniki, abstracta oraz pewne formy czasownikowe za pomocą określonej grupy formantów. Najważniejsze spośród nich spotyka się w mate-riale z taką regularnością, że wystąpienie jednego z elementów niejako implikuje prawdopodobieństwo niegdysiejszego istnienia pozostałych, lub w każdym razie – z uwagi na dostępność nadzwyczaj wyraźnych wzorców analogicznych – możliwość ich wtórnego utworzenia przez użytkowników języka. Za przynależne do SC uważa się następujące formanty (Rau 2009):
1) stopień równy przymiotnika (adi.):
*-ro-, *-u-, *-o/ent-, *-i-; rzadziej: *-o-, *-no-, *-mo-, *-lo-, *-to- i inne;
2) stopień wyższy przymiotnika (compar.):
*-yos-4;
3) stopień najwyższy przymiotnika (superl.):
*-isth2o-5;
4) abstractum (abstr.):
*-es-6, *-u-, *-i-7, R-∅ (rzecz. pierwiastkowy); rzadziej: *-ih2-, *-r/n-,
*-mon-;
5) pierwszy człon złożenia (1CP):
*-i- (= abstractum na *-i-)8; 6) drugi człon złożenia (2CP):
*-es- (= abstractum na *-es-);
7) stativa (czasowniki stanu):
*-eh1-(ye-)9.
4 Jak wiadomo, gramatykalizacja sufiksów takich jak *-yos- czy *-(t)ero- jako wykładników stopnia wyższego jest zjawiskiem młodym, w dobie pie. zapewne nieprzeprowadzonym jeszcze w pełni; star-szym znaczeniem *X-yos- jest prawdopodobnie ‘szczególnie X’. Szczegółowiej zob. niedawno Rau 2014.
5 Prawdopodobna segmentacja: *-is-t-h2-o-, w ostatecznym rozrachunku derywat sufiksu *-yos- (stadia pośrednie: *-yos- → *-is-to- → *-is-te-h2- → *-is-t-h2-o-).
6 Głównie proterokinetyczne neutra, rzadziej typ amfikinetyczny.
7 Abstracta na *-u- oraz *-i- należały pierwotnie do typu akrostatycznego, podczas gdy przymiot-niki na *-u- oraz *-i- należały do typu proterokinetycznego.
8 Jest to źródło osobliwego zjawiska, które pierwotnie zaobserwował Caland, por. powyżej. Pod-stawianie do 1CP (oraz 2CP) abstraktów, a nie przymiotników, jest związane z bardziej ogólną tendencją występującą w złożeniach w pie., zob. Lindner 2011: 68–70.
9 Stativum na *-eh1-(ye)- jest z pochodzenia formą nominalną, mianowicie instr. sg. leżącego u podstaw SC rzeczownika pierwiastkowego (np. pierwotnie *h1rudʰ-eh1- ‘czerwienią, przez czerwień’,
Pozosta łości pra indoeuropejsk iego „Systemu Ca landa”...
Co bardzo ważne, wszystkie powyższe formy tworzone były bezpośrednio od rdzenia. Dlatego właśnie superl. od aw. przymiotnika dərəz-ra- ‘mocny’ brzmiał darəz-išta- (bez formantu *-ro-; nie †dərəzrišta-); stativum od łac. ruber ‘czerwony’ to rubeō (również bez formantu *-ro-; nie †rubreō), itd. Poniżej przedstawiono typowo
„Calandowski” zestaw derywatów zaświadczonych od rdzenia pie. *bʰerǵʰ- ‘wysoki, być wysokim’10 w różnych językach ie.:
adi. *-ro- *bʰr̥ǵʰ-ro- toch. B pärkare ‘długi’
adi. *-u- *bʰr̥ǵʰ-u- het. parkuš ‘wysoki’
adi. *-o/ent- *bʰr̥ǵʰ-o/ent- wed. br̥hánt- ‘wysoki, wielki’
compar. *-yos- *bʰerǵʰ-yos- aw. barəziiah- ‘wyższy’
superl. *-isth2o- *bʰerǵʰ-isth2o aw. barəzišta- ‘najwyższy’
abstr. *-es- *bʰerǵʰ-es- aw. barəzah- ‘wysokość’
1CP *-i- *bʰr̥ǵʰ-i- aw. bərəzi-caxra- ‘mający wysokie koła’
2CP *-es- *-bʰerǵʰ-es- wed. dvi-bárhas- ‘podwójnie wielki’
stat. *-eh1-(ye-) *bʰr̥ǵʰ-eh1-(ye-) het. parkēšš-zi ‘stawać się wysokim’11 Reprezentatywny przykład w obrębie pojedynczego języka (tu gr.):
adi. *-ro- κῡδ-ρό-ς ‘wspaniały’
compar. *-yos- κῡδ-ίων ‘wspanialszy’
superl. *-isth2o- κῡ́δ-ιστος ‘najwspanialszy’
abstr. *-es- κῦδ-ος (n .) ‘wspaniałość, chwała’
1CP *-i- κῡδ-ι-άνειρα ‘czyniąca mężów wspaniałymi’
2CP *-es- ἐπι-κῡδ-ής ‘wyróżniający się chwałą’
Powyższy opis to zrąb charakterystyki SC od strony formalnej, tzn. określenie zbio ru formantów, które w jego ramach występują; ten aspekt zjawiska został przez indoeuropeistów opisany jako pierwszy. Dalsze badania (zwł. Balles 2003, 2006; Rau 2009, 2013) wykazały, iż również charakterystyka rdzeni przybierających morfologię
„Calandowską” da się dość jasno określić, co umiejscawia SC na tle całości systemu językowego także pod względem semantyczno-funkcjonalnym. Do uczestniczenia w SC uprawnione są mianowicie te rdzenie, które tworzą przymiotniki bezwzględne, wyrażające stan lub jakość (rozmiar, formę, kolor, właściwości fizyczne, smak,
war-stąd wtórne formacje werbalne typu *h1rudʰ-eh1-ye-). Zob. Rau 2009: 136–139 z dalszymi odwołaniami.
Luźniej powiązane z SC są inne formacje werbalne, zob. Rau 2009: 139–184.
10 Co do przymiotnikowej/czasownikowej wartości tego typu rdzeni, zob. poniżej w tekście.
11 O związku het. fientiwów na -ē-šš- z pie. statiwami na *eh1 zob. zwłaszcza Watkins 1971.
tość itp.)12, ewentualnie zmianę stanu bez działania agensa zewnętrznego (‘zakwitły’,
‘zwiędły’). Warto zaznaczyć, że tego typu rdzenie nie mają ściśle przypisanej do siebie części mowy: tak np. typowo „Calandowski” rdzeń *h1rewdʰ- można opatrzyć zarówno glosą ‘czerwony’, jak i ‘czerwienić się’ lub ‘czerwień’. Nie przybierają nato-miast morfologii SC rdzenie czasownikowe wymagające większej ilości argumentów (np. tworzące czasowniki przechodnie) lub typowo rzeczownikowe (np. oznaczające fizyczne przedmioty lub osoby). Formanty przymiotnikowe uczestniczące w SC nie tworzą przymiotników relacyjnych, jedynie zaś takie wyrażające samą jakość zawartą w znaczeniu rdzenia.
Istotność SC polega m.in. na tym, że obejmuje on jedynie część spośród produk-tywnych przyrostków pie.; nie jest zatem po prostu tożsamy ze zbiorem wszystkich regularnie występujących morfemów derywacyjnych. Wiele ważnych formantów nie wykazuje żadnych związków z SC; należy tu chociażby szeroko rozpowszechniony, tworzący przymiotniki sufiks *-iyo-. (Podobnie nie partycypują w SC wszystkie przymiotniki, których semantyka teoretycznie by na to zezwalała; jakichkolwiek powiązań z SC – w postaci konkurencyjnych formacji na *-ro-, *-u- czy *-o/ent- albo abstraktów na *-es-, 1CP na *-i- itp. – nie widać przykładowo u dwóch bardzo dobrze poświadczonych przymiotników jakościowych *newo- ‘nowy’ i *seno- ‘stary’)13. Z dru-giej strony SC nie stanowi struktury oderwanej od reszty produktywnej morfologii derywacyjnej14: procesy i formanty stanowiące trzon SC są też spotykane w innych domenach pie. morfologii. SC stanowi zatem po prostu ośrodek największej produk-tywności danych formantów, z silną tendencją do regularyzacji i rozbudowywania wokół nich powtarzalnych paradygmatów derywacyjnych – w ściśle określonej domenie funkcjonalnej, jaką jest wyrażanie podstawowych jakości.
Ani w samym prajęzyku, ani w archaicznych językach ie. SC nie był tworem stabilnym: tak jak całość morfologii języka, bezustannie wchłaniał nowe elementy, podczas gdy niektóre inne traciły produktywność lub zanikały całkowicie. Naj-częstszym bodaj procesem odnawiającym morfologię SC była derywacja nowych przymiotników od przynależnych im abstraktów za pomocą sufiksów posesywnych (‘X’ → ‘posiadający X’, z czego też ‘charakteryzujący się X’ etc.): por. dla rdzenia
*h1rewdʰ- stare przymiotniki *h1rudʰ-ro- ‘czerwony’ (gr. ἐρυθρός, psł. *rъdrъ) oraz
12 Termin ang.: property concepts, zob. Dixon 2004.
13 W przypadku niektórych tego typu niezgodności można spekulować, iż przyczyną jest pocho-dzenie takich wyrazów ze sfery przymiotników relacyjnych, czyli spoza właściwej domeny SC. Dla przykładu, *new-o- ‘nowy’ objaśniano jako derywat typu vr̥ddhi od przysłówka *nu ‘teraz’; pierwotnym znaczeniem byłoby relacyjne *‘odnoszący się do teraz’, a nie jakościowe ‘nowy’. Podobnie *sen-o- ‘stary’
podejrzewano o związki z grupą wyrazów oznaczających ‘na zewnątrz, poza’ (łac. sine ‘bez’, wed. sanutár
‘poza’); pierwotne byłoby zatem – niekwalifikujące się jako „Calandowskie” – znaczenie *‘odległy’.
Zob. Nussbaum 2016.
14 Istnienie takiego bytu byłoby zresztą ewenementem z punktu widzenia językoznawstwa ogólnego.
Pozosta łości pra indoeuropejsk iego „Systemu Ca landa”...
*h1rowdʰ-o- ‘ts.’ (psł. *rudъ, pgerm. *raudaz), abstractum *h1rewdʰ-es- ‘czerwień’
(gr. ἔρευθος n.); od tego ostatniego derywowano sufiksem posesywnym *-o- dery-wat *h1re/ow dʰ-s-o- *‘posiadający czerwień, charakteryzujący się czerwienią’, który rozwinął się w konkurujący z już istniejącymi przymiotnik ‘czerwony’ (psł. *rusъ)15. Nowotwory tego rodzaju mogły z czasem uniezależniać się i przybierać funkcję pełnoprawnego składnika systemu16.
Na skutek tego rodzaju innowacji SC ukazuje się w nieco innej postaci w każ-dym języku, w którym daje się zaobserwować. Jako przykład niech posłuży łacina, gdzie SC wyewoluował dość daleko od stanu pie. (Rau 2009: 124–125). Przybrał on tu postać produktywnego zestawu obejmującego najczęściej adi. na -idus17, abstr. na -or -ōris18, stat. na -eō19, inchoativum na -ēscō oraz factitivum na -efaciō (por. cali-dus ‘gorący’, calor calōris ‘gorąco’, caleō ‘być gorącym’, calēscō ‘stawać się gorącym’, calefaciō ‘czynić gorącym’). Poszukując w innych, później zaświadczonych językach ie. refleksów SC, należy się również spodziewać (w najbardziej optymistycznym wypadku) raczej tego rodzaju przekształceń aniżeli wiernego zachowania postaci pie.
Praktyczne znaczenie SC w badaniach etymologicznych polega zwłaszcza na jego „potenziale euristico” (termin Dell’Oro 2015: 46), wynikającym z możliwości przewidywania form, których można się w ramach systemu spodziewać, a także – w przypadku archaizmów leksykalnych dawniej należących do SC, zachowanych w późniejszych językach ie. – na możliwości pełnego wyjaśnienia ich niegdysiejszej motywacji.