Formalne własności przysłówków w języku polskim

Przysłówki (fr. adverbe), zarówno w języku francuskim, jak i w języku polskim, stanowią prawdopodobnie najbardziej niejednolitą grupę wyrażeń, tak pod względem budowy, łączliwości z innymi elementami zdania, jak i pod względem semantycznym.

Ze względu na własności morfologiczne przysłówków, można wyróżnić:

 przysłówki proste (niederywowane lub których proces derywacyjny zatarł się na przestrzeni wieków), jak na przykład: bardzo, jutro, niegdyś, dotychczas, teraz; por. fr.

très, cru (w: manger cru), demain, jadis, naguère, dorénavant, aussitôt, nuitamment⁴⁶;

 przysłówki będące derywatami odprzymiotnikowymi, na przykład: mocno (< mocny), ładnie (< ładny), źle (< zły)⁴⁷; por.

fr. joliment (< joli), impatiemment (< impatient), énorme (<

énormément);

 w języku francuskim: rzadkie derywaty odprzysłówkowe oraz takie, których proces derywacyjny nie jest jasny, na przykład:

quasiment (< quasi – przysł.), comment (< comme – przysł.);

 przysłówki mające kształt wyrażeń przyimkowych, mniej lub bardziej zleksykalizowanych: z pełnymi ustami, spod oka, na cito, na pamięć, na ukos, po (swojemu | mojemu | naszemu

|...), po męsku, do szaleństwa, z kartki, z pamięci, na bosaka;

por. fr. à bras raccourcis, à l’aube, par coeur, de (son | mon | ton | …) mieux, de travers, en pleine nuit. W języku francuskim mogą to być ponadto zleksyklizowane grupy nominalne, np. le cas échéant;

 przysłówki o postaci zleksykalizowanych rzeczowników w narzędniku w języku polskim, które wraz z określanymi czasownikami tworzą zazwyczaj wyrażenia zleksykalizo-wane, np. (leżeć) plackiem, (śmiać się) półgębkiem, (wymknąć się) cichaczem, (biec) truchtem, (iść) piechotą, (wypić) duszkiem, (mówić) pełnym głosem;

 wyrażenia porównawcze o postaci jak N, rzadziej niczym N, w języku polskim, np. (kląć) jak szewc, (postąpić) jak Bóg przykazał, (gapić się) jak wół na malowane wrota, (zmienić się) jak za dotknięciem czarodziejskiej różczki. W języku fran-cuskim odpowiadają im wyrażenia wprowadzane przyimkiem comme, np. se tortiller comme un ver (pol. dosł. ‘skręcać się jak glista’ – wić się), parler fraçais comme une vache

46 Forma nuitamment, wbrew temu co mogłoby się wydawać, nie jest derywatem odrzeczownikowym (nuitamment > nuit – amment), ale pochodzi od łacińskiego przysłówka noctanter, który w starofrancuskim przeszedł w formę nuitantre, a dalej w nuitamment (M. Gross, 1986).

47 O niejasnym statusie przysłówków odprzymiotnikowych: § 4. 1. 2.

niniejszego rozdziału.

espagnole (pol. dosł ‘mówić po francusku jak hiszpańska krowa’ – mówić niewyraźnie), boire comme un trou (pol. dosł.

‘pić jak dziura’ – pić dużo i często), avancer comme une tortue (pol. dosł. ‘posuwać się jak żółw’ – iść bardzo wolno).

Przysłówki tego typu mogą łączyć sie z elementami innymi niż czasowniki. Na przykład: être nu comme un ver (pol. dosł.

‘być nagim jak glista’ – być zupełnie nagim), être con comme une valise (pol. dosł. ‘być głupim jak walizka’ – być bardzo głupim), être gros comme une tête d’épingle (pol. dosł. ‘być dużym jak główka od szpilki’ – być małym) (zob. M. Gross, 1986);

 wyrażenia wykrzyknikowe (np. Quel désastre!), które podob-nie jak podob-niektóre efektory u Jodłowskiego (1974: 112-114), mogą dynamizować treści wyrażone w zdaniu (np. A łotrze!);

 a także, w obu językach, zapożyczenia z łaciny, języka włoskiego, ewentualnie innych języków, również z języka francuskiego, gdy mowa o języku polskim. Mimo istniejących w większości przypadków odpowiedników rodzimych, wyra-żenia te są wciąż żywe, zwłaszcza w dyskursie naukowym, gdzie niejednokrotnie stanowią one część powszechnie przyjętej terminologii. Na przykład: a fortiori, a priori, a posteriori⁴⁸, in extenso, ex aequo (por. fr. à mérite égal), gratis (por. fr. gratuitement; por. pol. za darmo), vice versa (por. pol.

nawzajem), incognito, in blanco, a capella, forte, piano, pianissimo, crescendo, allegro, allegro con fuoco, vis-à-vis (por. pol. na przeciwko), par excellence, en face (por. pol. na przeciwko).

Cechą scalającą różnorodne formalnie i semantycznie przysłówki jest ich nieodmienność, jeśli pominąć fakt, że niektóre przysłówkowe formacje odprzymiotnikowe, podobnie jak przymiotniki ulegają stopniowaniu, regularnemu albo supletywnemu. Na przykład: ładnie – ładniej – najładniej (por.

fr. joliment – plus joliment – le plus joliment), ale: dobrze – lepiej – najlepiej (por. fr. bien – mieux – le mieux). A także:

poprawnie / poprawniej / najpoprawniej (por. fr. correctement

48 Wraz z przytoczonymi a priori, a posteriori i a fortiori, współistnieją częściowo zasymilowane warianty, kolejno: à priori, à posteriori, à fortiori.

/ plus correctement / le plus correctement), jak w przykładzie:

Zawsze starałem się mówić jak najpoprawniej (por. fr. J’ai toujours essayé de parler le plus correctement possible).

U Jespersena (1967: 113) nieodmienność jest wspólną cechą przysłówków, przyimków i spójników, a nawet wykrzyk-ników, współtworzących klasę tzw. Particles (pol. partykuły).

Klasa ta skupia leksemy, które nie są ani czasownikami, ani rzeczownikami, ani przymiotnikami, ani zaimkami, i które cechuje nieodmienność (Jespersen, 1967: 113; por. Grzegor-czykowa, 1975: 9). Partykuły, particulae, w tradycji łacińskiej uznawano niekiedy za odrębną klasę wyrazów obok klasy partes orationis (pol. części mowy)⁴⁹.

Znaczna część przysłówków to derywaty odprzymiot-nikowe, tworzone regularnie. Zdaniem niektórych języko-znawców (Saloni, 1974) formacje te można traktować jako część paradygmatu przymiotnikowego, jako tzw. zneutrali-zowane fleksyjnie przymiotniki. Pozostałe przysłówki stanowią w klasyfikacji Saloniego (1974) podgrupę leksemów scharakte-ryzowanych jako nieodmienne, niesamodzielne składniowo i nie występujące w funkcji łączników, które tworzą wraz z tradycyjnymi partykułami (np. oby, niech, tak) dość hetero-geniczną grupę tzw. partykułoprzysłówków. Zaron (2005) oddziela natomiast przysłówki od partykuł, przy czym pośród partykuł umieszcza modalizatory typu przypuszczalnie, chyba, podobno.

We francuskiej tradycji lingwistycznej, prototypowymi przysłówkami (fr. „adverbes par excellence” [w:] Gary-Prieur, 1982: 14) są tzw. przysłówki sposobu (fr. adverbes de manière), zakończone na -ment (formy regularnie derywowane od przymiotników). Nie są to jednak jedyne przysłówki, które wyrażają „sposób” wykonywania czynności. Zdaniem Gary-Prieur (1982: 19) dużo bardziej skutecznym kryterium

49 Zob. Ksawery F. Malinowski, Krytyczno-porównawcza gramatyka języka polskiego z dzisiejszego stanowiska lingwistyki porównawczej napisana, Poznań 1869 (zob. Jodłowski, 1971: 97).

wyróżniania klasy przysłówków sposobu (przynajmniej tych francuskich) jest możliwość sparafrazowania treści wyrażonej przysłówkiem za pomocą struktury de manière Adj. Na przykład: Max a gentiment répondu à la question de sa mère (pol. ‘Max uprzejmie odpowiedział na pytanie matki’) vs. Max a répondu de manière gentille à la question de sa mère (pol.

‘Max odpowiedział na pytanie matki w uprzejmy sposób’).

Jednak nie wszystkie przysłówki sposobu zdają ten test. Na przykład, przysłówek vite (pol. ‘szybko’) nie posiada odpowiednika przymiotnikowego, którego można by użyć w parafrazie de manière Adj. Ponadto, czasami nie można sparafrazować przysłówka, nawet jeśli istnieje odpowiedni przymiotnik: Max a finalement répondu à la question de sa mère (pol. ‘Max w końcu odpowiedział na pytanie matki’) vs.

*Max a répondu à la question de sa mère de manière finale (pol.

‘Max odpowiedział matce w sposób końcowy’) (por. Gary-Prieur, 1982: 19 i 21).

W wielu przypadkach czasownik tworzy wraz z przy-słówkiem złożony wykładnik predykacji, jak w przypadku wyrażeń: parler sans ambages (por. pol. mówić bez ogródek), rire sous cape (por. pol. śmiać się w kułak). A także: mówić prosto z mostu, mówić prosto w oczy, padać plackiem, leżeć plackiem. W takich wyrażeniach oba elementy, Vsup i Adv, współuczestniczą w aktualizacji predykatu.

Fakt, iż przysłówki mogą wystąpić w funkcji samo-dzielnych predykatów (np. Było pochmurno) spowodował, iż wyodrębnia się w językoznawstwie klasę tzw. predykatywów (EJO, 2003). Składnia i semantyka wybranych przysłówków języka polskiego była przedmiotem opracowań Grzegorczyko-wej (1975), Grochowskiego (1984, (red.) 2005), Czerepowic-kiej (2006).

3.4.2. Zakres terminu przysłówek w ujęciu lexique-grammaire