Logiczna definicja predykatu. Pojęcie implikacji semantycznej

Termin predykat, choć używany tak przez filozofów starożytnych, jak i nowożytnych, precyzyjną definicję uzyskał dopiero na gruncie logiki matematycznej. Termin ten wraz z innymi terminami aparatu logicznego został włączony do językoznawstwa (nie tylko formalnego), głównie dlatego, że

okazał się przydatny w opisie semantycznym jednostek leksy-kalnych języka naturalnego.

Mimo precyzji, którą charakteryzuje się metoda formalna, wypada zwrócić uwagę na fakt, że zjawiska językowe wymykają się często opisowi formalnemu:

„Les théories d’inspiration logique se trouvent tellement éloignées des préoccupations relatives aux mécanismes lan-gagiers qu’il est impossible de les considérer comme psychologiquement plausibles. […] La langue n’est pas logique : la logique donne de la langue une image appauvrie et réductrice, donc faussée par avance.” (Galmiche, 1991: 21)¹⁰.

Aparat terminologiczno-pojęciowy logiki formalnej, a zwłaszcza rachunek predykatów, znalazł jednak zastosowanie w opisie języka naturalnego i jest przykładem udoskonalonego narzędzia metodologicznego, za pomocą którego można w sposób jasny i jednoznaczny opisać sposoby powierzchniowego ujęzykowienia treści oraz relacje zachodzące między wyra-żeniami języka na poziomie zarówno systemu, jak i dyskursu.

Definicja predykatu w ujęciu logiki matematycznej odwo-łuje się przede wszystkim do jego mocy zdaniotwórczej.

Możemy przeczytać u Batoga (2003: 95), że predykaty to

„wyrażenia, które w połączeniu z [jedną lub więcej] nazwą indywidualną [zwaną także indywiduową, tj. wyrażeniem mogącym wystąpić w funkcji podmiotu lub innego dopełnienia]

mogą tworzyć zdania”¹¹.

10 Por. „Un acte d’énonciation répond à beaucoup d’autres besoins qu’à celui de poser la prémisse ou la conclusion d’un raisonnement.” (Ducrot, 1971: 5, por. Ducrot, 1966; zob. także: Tarski, 1972 (1923-1944): 170-171; M. Gross, 1981: 103).

11 Terminologia w tym zakresie jest bardzo różnorodna. Wyrażenia mogące pełni funkcję predykatu, a zatem potencjalne „konstytutywne składniki zdania, decydujące o byciu zdaniem” to, w polskim językoznawstwie, predykatywy (Nagórko, 1998: 120; Laskowski, 1984), predykatory (Żmigrodzki, 2000).

Semantyczna definicja predykatu kładzie nacisk na fakt, iż wyrażają one stany, własności lub stosunki (relacje), które przysługują indywiduom rozważanego rodzaju, albo zdarzenia, w których uczestniczą takie indywidua (por. Ajdukiewicz, 1985: 31-32; Karolak, 1984: 20-21; Nowakowska-Kempna, 1986: 13-14; Galmiche, 1991: 38; Ziembiński, 2002: 264;

Stanosz, 2004: 44; Grzegorczykowa, 2001: 90). Do wyrażenia owych „indywiduów” służą wyrażenia argumentowe przy-bierające postać nazw indywiduowych i zmiennych zdanio-wych. I tak, w zdaniu: Człowiek jest śmiertelny, wyrażeniem predykatywnym jest ciąg jest śmiertelny, orzekający własność bycia śmiertelnym o człowieku jako rodzaju ludzkim. Predykat jest tutaj jednostką płaszczyzny treści aktualizowaną za pomocą wyrażenia jest śmiertelny. Będąc centralnym elementem struktury zdaniowej, predykat otwiera pozycje dla wyselekcjo-nowanych przez siebie argumentów (w planie wyrażania – wyrażeń argumentowych) definiujących jego treść¹². W przy-padku wyrażenia jest śmiertelny takim wyrażeniem argu-mentowym jest nazwa człowiek. Wyrażenie jest śmiertelny jest predykatem jednoargumentowym, a to oznacza, że selekcjonuje tylko jeden argument, co oddaje następujący schemat: x  f (x), gdzie:  jest symbolem kwantyfikatora ogólnego, inaczej dużego, generalnego; x jest zmienną zdaniową i symbolizuje argument selekcjonowany przez predykat; f jest symbolem rozważanego predykatu.

W zależności od ilości implikowanych argumentów mówi się o predykatach jednoargumentowych (fr. prédicat à un argument, także: prédicat monadique), dwuargumentowych (fr.

prédicat à deux arguments, także: prédicat dyadique, prédicat binaire, prédicat bivalent), trójargumentowych (fr. prédicat à trois arguments, także: prédicat triadique, prédicat ternaire,

12 Por. „Le prédicat (avec ses arguments) constitue un tout sémantique.

Le rapport étroit entre un prédicat et ses arguments résulte non seulement de ce qu’il ouvre des positions d’argument, mais il est lié également au fait que ces positions sont pourvues de caractéristiques sémantiques, générales et spécifiques, conformes au sens du prédicat en question.” (Nowakowska-Kempna, 1992: 451).

prédicat trivalent), wreszcie n-argumentowych (por. np.

Russell, 2001 (1969): 56).

Definiując predykat, inaczej funkcję zdaniową, należy wyznaczyć dziedzinę funkcji (zbiór X), czyli zbiór argumentów funkcji, dla których funkcja została zdefiniowana, oraz przeciwdziedzinę funkcji (zbiór Y), czyli zbiór wartości funkcji, tzn. zbiór tych elementów y zbioru Y, dla których istnieją takie elementy x ze zbioru X, że: y = P(x).

Wyrażenie f(x) nazywamy funkcją zdaniową jednej zmiennej x, o której nie można orzec, że jest prawdziwa lub fałszywa, ale która staje się zdaniem prawdziwym lub fałszywym, gdy zamiast zmiennej x podstawimy nazwę dowolnego elementu. Wybór elementu, który można podstawić za zmienną x dokonuje się w tzw. przestrzeni X, będącej zakresem zmienności funkcji P(x) (zob. Rasiowa, 2003).

Przeciwdziedzina funkcji pozwala ustalić zbiór argumentów funkcji, dla których funkcja jest prawdziwa, czyli określić reguły budowania zdania poprawnego w danym języku:

„Problem przyporządkowania relacji jest identyczny z problemem prawdy” (Wittgenstein, 1999: 19). W rzeczy-wistości chodzi o ustalenie w a l e n c j i (zwanej także: potencją [w:] Szupryczyńska, 1973: 36) danego predykatu i o charakterystykę stanowiących ją nazw indywiduowych. Tylko te nazwy indywiduowe ze zbioru X, dla których wartość w zbiorze Y wynosi 1 mogą być podstawione za x, by funkcja, a dalej zdanie, były prawdziwe. Bycie elementem zbioru X znaczy posiadać pewną własność uprawniającą do tego, by do zbioru X należeć. Własności te są natury semantycznej (Ajdukiewicz, 1985: 110). Nie chodzi więc o to, co należy do sfery subiektywnych przeżyć użytkowników, ale o to, co wynika z aksjomatycznych reguł wewnąrzjęzykowych¹³, czyli

13 Por. „W obrębie języka istnieją jak w każdym systemie dedukcyjnym wyrażenia bezwarunkowo przyjęte za prawdziwe na mocy reguł.” (Jedynak, 2003:

26). Zob. także: „Jeżeli jakieś zdanie ma mieć sens, to musi zostać wprzódy ustalone syntaktyczne zastosowanie każdego z jego elementów.” (Wittgenstein, 1999: 106).

o to, co jest dyktowane przez tzw. dyrektywy znaczeniowe, których wartość w systemie językowym jest stała (Jedynak, 2003: 26).

Orzekanie o prawdziwości funkcji f dokonuje się w oparciu o logiczne właściwości tej funkcji: własności semantyczne predykatu jest śmiertelny i nazw indywiduowych piórnik, deszcz nie są ze sobą zgodne, dlatego zdanie powstałe z podstawienia tych nazw w miejsce argumentu x jest nonsensem¹⁴. Funkcja, która jest prawdziwa dla argumentów posiadających pewną własność. Na przykład [+żywotność]

zakreśla zbiór argumentów posiadających tę własność lub dających się scharakteryzować za pomocą relacji wyrażonych przez tę funkcję. I tak, funkcja jest śmiertelny zakreśla zbiór obiektów, których własnością jest śmiertelność: człowiek, pies, zwierzę, osa, itd.

14 Vuillemin (1984) rozróżnia zdania fałszywe od bezsensownych.

Zdaniem fałszywym jest zdanie 3 jest liczbą parzystą ponieważ nie jest prawdą, że liczba 3 spełnia warunki, by orzec o niej, iż jest liczbą parzystą. Zdaniem bezsensownym jest zdanie Sokrates jest liczbą parzystą. Stwierdzenie 3 jest liczbą parzystą może wynikać z czyjejś niewiedzy i jako takie jest w pełni usprawiedliwione. Natomiast zdanie Sokrates jest liczbą parzystą jest

„nieanalizowalne”. Problem ten można zilustrować przy pomocy okręgu Eulera (tj. okrąg wpisany w trójkąt; fr. le cercle d’Euler). Wnętrze okręgu wypełnione jest tymi nazwami indywiduowymi, po których podstawieniu za zmienną x, funkcja uzyskuje wartość 1. Na zewnątrz okręgu (ale wewnątrz trójkąta) znajdują się te nazwy indywiduowe, po których podstawieniu za zmienną x, funkcja ma wartość zerową. Istotne dla budowania zdań sensownych jest określenie zarówno przestrzeni wewnątrz okręgu Eulera (fr. le cercle d’Euler), jak i tej poza jego granicami: „Le cercle est le signe de l’univers du discours […]. Le point interieur au cercle, c’est l’affirmation ; extérieur c’est la négation. Mais que désigne cet éxtérieur ? 3 n’est pas un nombre pair (oui), Socrate n’est pas un nombre pair ? (non). Il faut clôturer l’univers du discours, […] déterminer la négation de l’universel.” (Vuillemin, 1984: 13). Okrąg Eulera określa zatem warunki konieczne i wystarczające do budowania zdań prawdziwych i fałszywych, tzn.

analizowalnych w danej rzeczywistości poprzez ustalenie wymaganego typu logicznego indywiduów. W przypadku funkcji jest liczbą parzystą, przestrzeń Eulera wyznaczona jest przez zbiór liczb całkowitych.

f(x), gdzie:

f =: jest śmiertelny;

x =: [+anim]

V F

Człowiek jest śmiertelny 1 0

Pies jest śmiertelny 1 0

Piórnik jest śmiertelny 0 1

Deszcz jest śmiertelny 0 1

Wedle przyjętych założeń, reguły łączliwości jednostek językowych w danym kontekście są określone zarówno przez cechy leksykalne, jak i przez cechy gramatyczne tych jednostek. W językoznawstwie, pogląd ten nie zawsze był powszechny: dopuszczano odrębność warstw, semantycznej i gramatycznej, konstruując w języku zdania gramatyczne asemantyczne¹⁵ i semantyczne agramatyczne. Jeżeli jednak pod pojęciem gramatyki rozumieć model kompetencji językowej, czyli reguły budowania oraz rozumienia nieskończonej ilości zdań należących do danego języka, to semantyka stanowi jej nieodłączny element, ponieważ uczestniczy w sposób konieczny w konstruowaniu zdań poprawnych w danym języku: „Model języka bez składnika semantycznego nie byłby [...] adekwatny w odniesieniu do języków naturalnych. Dla adekwatnego ich opisu niezbędne jest wprowadzenie obok reguł formowania także reguł sensu (reguł semantycznych)” (Karolak, 1972: 18; por. Wierz-bicka, 2006 (1996): 39).

1.10. Aktualizacja struktury predykatywno-argumentowej