Wariantywność językowych wykładników predykacji

francuskiego, Nicolas Beauzée rozróżniał znaczenia słów obiektywne (fr. signification objective) i formalne (fr.

signification formelle). Pod pojęciem znaczenia obiektywnego autor rozumiał pewien sens podstawowy (genus proximum), będący zarazem elementem fundamentalnym i wspólnym dla wielu jednostek języka posiadających często odmienne cechy morfologiczno-składniowe. Znaczenie formalne zaś to zna-czenie będące wypadkową przede wszystkim jej cech morfo-logicznych³². I tak, Beauzée uznawał, że wyrażenia takie, jak:

przyjaciel, przyjacielski, przyjaźń, przyjaźnie, po przyjacielsku, w sposób różny manifestują cechy pojęcia [PRZYJAŹŃ].

Posłużywszy się francuskimi odpowiednikami podanych wyrażeń: aimer, ami, amical, amicalement, stwierdził: „La signification formelle est nécessairement différente dans chacun de ces mots, quoique la signification objective soit la même.” (Beauzée, cyt. za: Boisson, Basset i Kirtchuk, 1994: 17).

Znaczenie obiektywne i znaczenie formalne odpowiadałaby

32 Por. „Il faut distinguer dans tous les mots, & par conséquent dans les verbes, la signification objective & la signification formelle. La signification objective, c’est l’idée fondamentale qui est l’objet de la signification du mot, &

qui peut être commune à des mots de différentes espèces ; la signification formelle, c’est la manière particulière dont le mot présente à l’esprit l’objet dont il est le signe, laquelle est commune à tous les mots de la même espèce, & ne peut convenir à ceux des autres espèces.” (Beauzée [w:] Boisson, Basset i Kirtchuk, 1994: 17).

temu, co w składni semantycznej rozumie się pod pojęciem predykatu i konkretyzujących go wyrażeń predykatywnych.

Różnorodność tych ostatnich służy wyrażeniu różnych aspektów jednej idei (np. idei [PRZYJAŹŃ]). Posługując się słowami współczesnej badaczki, powiedzielibyśmy, że jest to przejaw tzw. potencji języka (Grzegorczykowa, 1984: 57).

Podobnie wykładnikami tego samego predykatu logicz-nego są w języku francuskim wyrażenia généreux, générosité, généreusement (pol. szlachetny, szlachetność, szlachetnie). Z drugiej jednak strony bywa i tak, że wyrazy należące do tej samej rodziny derywacyjnej niekoniecznie są wykładnikami tego samego predykatu, jak ma to miejsce w przypadku czasownika générer, który w odróżnieniu do wymienionych wyrażeń, znaczy tyle co ‘wytwarzać ciepło’ i tworzy warianty diatetyczne z rzeczownikiem générateur, a nie z wymienionymi powyżej wyrażeniami. Podobnie, czasownik tolerować w zna-czeniu ‘nie reagować na coś alergią, chorobą itp., (w od-niesieniu do żywego organizmu)’ tworzy warianty diatetyczne z wyrażeniem tolerowany (np. Lek jest tolerowany przez orga-nizm chorego), ale nie z przymiotnikiem tolerancyjny (stąd niepoprawne gramatycznie byłoby zdanie: *Jego organizm jest tolerancyjny względem tego leku).

O wariantywnych formalizacjach jednego predykatu można mówić także w przypadku synonimicznych leksemów, które nie są powiązane relacją derywacji, jak na przykład:

kochać vs. miłować vs. ubóstwiać lub zaczerwienić się vs.

zawstydzić się, a także złość vs. gniew, czy pobrać się vs.

wstąpić na ślubny kobierzec vs. połączyć się węzłem małżeńskim (związki frazeologiczne, jako niepodzielna całość, także są rozpatrywane jako wykładniki predykacji – zob.

Karolak, 1984; Nowakowska-Kempna, 1986: 64-65 i 184;

Żmigrodzki, 2000: 27). Z ogólnego punktu widzenia, zjawisko synonimii leksykalnej dotyczy zatem wyrażeń języka powiązanych lub niepowiązanych relacją derywacji. O ile w pierwszym przypadku łatwo jest wytyczyć granice predykatu

logicznego, o tyle w drugim przypadku bywa to trudne i wynika po części z uzusu, a po części z arbitralnych ustaleń.

Niektóre predykaty (predykaty autonomiczne) aktuali-zowane są przy użyciu jednego tylko wykładnika. Na przykład, predykat [NADZIEJA] posiada w języku polskim tylko wykładnik rzeczownikowy nadzieja aktualizujący się w wyrażeniu werbo-nominalnym: mieć nadzieję. Natomiast w języku francuskim ten sam predykat ma dwa wykładniki:

czasownikowy espérer i rzeczownikowy espoir. Brak synte-tycznego (czasownikowego) wykładnika predykacji określany jest w polskojęzycznej literaturze przedmiotu luką leksykalną (Żmigrodzki, 2000: 18).

Wariantywność wykładników predykacji przejawia się także na poziomie składni z uwagi na fakt, iż konstrukcje o różnym stopniu złożoności składniowej bywają wykładnikami tej samej treści (choć nie oznacza to, że są wymienne we wszystkich kontekstach pragmatycznych). Na przykład:

miłować vs. darzyć miłością, osłupieć vs. nie móc wyjść z osłupienia, obawiać się vs. nie kryć obawy, a także se réjouir (pol. ‘radować się’) vs. être au comble de la joie (pol. ‘być przepełnionym radością’). Celem rozpoznania wyrażeń będących wariantywnymi sposobami aktualizacji treści predy-katywnej, należy, jak zauważa Lewicki (1984: 44), rozpoznać motywację znaku językowego, tzn. ustalić na podstawie kształtu danej jednostki słownikowej, występującej w danym kontekście i kształtów jednostek słownikowych, występujących w innych kontekstach, rekurencyjnych relacji tożsamości znaczeniowej, podobieństwa znaczeniowego i różnicy znaczeniowej (por. Lewicki, 2003: 185; por. Tokarski, 1971:

55; Jędrzejko, 1993: 43). Mówiąc o tożsamości znaczeniowej, mamy na myśli identyczną strukturę predykatywno-argumentową dla różnych wyrażeń języka, jak w przypadku następujących sformułowań: Krzysztof posiada samochód i Krzysztof jest posiadaczem samochodu. To samo tyczy się wyrażeń pozostających w stosunku konwersji (zwanych kon-wersami relacji lub wariantami konwertywnymi, także

diatetycznymi predykatu), np. Krzysztof posiada samochód i Samochód należy do Krzysztofa (por. G. Gross, 1989).

Identyczność cech implikacyjnych wyrażeń predykatywnych aktualizujących tę samą treść predykatywną nie wynika z ich pokrewieństwa formalnego, ale przede wszystkim z ich pokrewieństwa semantycznego (M. Gross, 1981b: 104).

Dowodem tego jest między innymi identyczność schematów walencyjnych dla wyrażeń predykatywnych nie powiązanych relacją derywacyjną (posiadać i należeć do; podobnie w języku francuskim: posséder i appartenir à). Jednym z przejawów relacji konwersji może być również konstrukcja bierna (zob.

Pasywizacja [w:] Żmigrodzki, 2000: 137-138).

Odmienność znaczeniowa wyrażeń może natomiast być wyznaczona przez liczbę i naturę argumentów konotowanych.

Na przykład dwa odmienne znaczenia aktualizuje wyrażenie z języka francuskiego faire du cinéma w zależności od tego, czy towarzyszy mu argument prawostronny, osobowy, czy też nie.

Porównajmy: Max fait du cinéma (pol. ‘Max kręci filmy, jest reżyserem’) i Max fait du cinéma à Marie (pol. ‘Max urządza scenę Marii’) (zob. G. Vetulani, 1995: 87). Okazuje się, że w powyższych przykładach, to natura i liczba argumentów odgrywają zasadniczą rolę w identyfikacji znaczeń wyrażenia predykatywnego (w omawianym przykładzie mamy do czynienia, odpowiednio, z predykatem jednoargumentowym i dwuargumentowym).

Podobną sytuację ilustruje para zdań: Stefan pije i Stefan pije mleko każdego dnia. Przykład pierwszy odsyła do znaczenia czasownika pić w użyciu bezdopełnieniowym:

‘nadużywać alkoholu’; przykład drugi odsyła do znaczenia czasownika pić w użyciu z dopełnieniem bliższym, argumen-tem scharakteryzowanym jako [+płyn] – w tym przypadku wyrażenie argumentowe warunkuje poprawne odczytanie znaczenia czasownika pić: ‘łykając wprowadzać płyn do żo-łądka’ (za: Uniwersalnym Słownikiem Języka Polskiego; dalej:

USJP).

Ustalenie tożsamości struktur predykatywno-argumento-wych aktualizowanych przy pomocy wyrażeń nie powiązanych relacją derywacji jest możliwe dzięki uwzględnieniu w opisie leksykalno-składniowym semantyki: „Wszelki opis doświad-czalnych faktów językowych musi brać pod uwagę czynniki semantyczne” (Jędrzejko, 1993: 42). Pozwalają one uznać za wariantywne wykładniki predykacji te konstrukcje językowe, które w sferze ich znaczenia leksykalnego (de dicto), a niekiedy także w sferze ich znaczenia realnego (de re) są równoznaczne, innymi słowy orzekają o tym samym zjawisku rzeczywistości pozajęzykowej. System językowy jawi się zatem jako różno-rodny i bogaty. Kolejne środki „ujęzykowienia” myśli powta-rzają, ale i ubogacają wyrażoną innymi środkami tę samą myśl, sprawiając, że komunikat jest adekwatny do rzeczywistości, o której się orzeka (por. Pisarek, 1967; Wilkoń, 1987, 1999;

Biniewicz, 1991: 85-88; Mańczak, 1991: 47-50; Jędrzejko, 1993; G. Vetulani, 2000).

2.4. Charakterystyka semantyczno-składniowa wyrażeń