Niezwykle częste w wierszach dziecięcych są nawiązania do znanych tra-dycyjnych lubianych formuł bajkowych64. Do nich należy najbardziej popularna: „za górami, za lasami”, której użyła, jako tytułu i incipitnego początku, Wanda Chotomska:
Za górami, za lasami
było miasto z mieszkańcami: zdun tam piekł torciki z kafli,
63 M. Samozwaniec, Gdybym ja miała, [w:] Poezja dla dzieci. Antologia form
i tematów…, s. 210.
64 W. Propp, Morfologia bajki, przeł. z j. ros. W. Wojtyga-Zagórska, Warszawa 1976. Spośród współczesnych pisarzy Kern najchętniej stosował w tekstach dla dzieci bajkową formułę wstępną, o czym wspomniano w częściach I i IV.
piekarz stawiał piece z wafli, szklarz diamentem łowił ryby, rybak siecią wprawiał szyby, górnik prał bieliznę w pralni, praczka poszła do kopalni, kowal dmuchał w młot zajadle, trębacz zamilkł przy kowadle, fryzjer brzytwą mieszał sosy, kucharz łyżką ścinał włosy, nauczyciel siedział w kasie, kasjer uczył dzieci w klasie, krawiec igłą kosił łąkę, rolnik kosą szył jesionkę, stolarz chorych badał heblem, lekarz trąbką robił meble, lodziarz w szkole zmiatał schody, woźny miotłą kręcił lody, blacharz z blachy robił buty, a szewc łatał dach zepsuty… Rzeźnik wiersz ten deklamował, pokiełbasił wszystkie słowa.65
Fabuła utworu wypływa z przyjęcia konwencji „świata na opak”, do którego Chotomska wielokrotnie w swej twórczości nawiązuje66 i, bawiąc, uczy. Nie jest natomiast powiązana z baśnią, z której owa formuła począt-ku została zaczerpnięta i która sugerowała taką podstawę hipertekstu. Narracja ma też tutaj charakter zachęty do korygowania wiedzy o świecie różnej od świata przedstawionego tego utworu.
Ciekawym formalnie i językowo przykładem, nawiązującym do po-etyki bajki magicznej, jest też inny utwór Czy tutaj mieszka królewna ka tej samej autorki. Już tytułem została przywołana baśń Królewna Śnież-ka braci Grimmów:
65 W. Chotomska, Za górami, za lasami, [w:] Poezja dla dzieci. Antologia form
i te-matów…, s. 201.
66 Por. K. Wądolny-Tatar, Intertekstualny charakter wierszy Wandy Chotomskiej, [w:] Dziecko, język, tekst, red. B. Niesporek-Szamburska, M. Wójcik-Dudek, Katowice 2010, s. 213–215.
W siódmym lesie domek stał, właścicieli siedmiu miał. Rosło nad nim siedem drzew
i o siódmej rano co dzień słychać było śpiew śpiew, śpiew, śpiew:
Czy tutaj mieszka królewna Śnieżka?
Bo jeśli mieszka, jeśli mieszka, to niech wstanie. Słoneczko chodzi po leśnych ścieżkach
i krasnoludki już czekają na śniadanie. Siedem bułek każdy jadł
i ruszyły zaraz w świat, a po przyjściu w siódmy las
siedem razy powtarzały w kółko raz po raz, po raz, po raz, po raz:
Czy tutaj mieszka królewna Śnieżka?
Bo jeśli mieszka niech się w domu zamknie teraz na siedem klamek i siódmy zamek
i niech nikomu absolutnie nie otwiera! Dalszy ciąg już każdy zna:
czarownica przyszła zła, zapukała ciach, ciach, ciach,
a ta Śnieżka już w otwartych drzwiach! drzwiach! drzwiach! Ach!
Czy tutaj mieszka królewna Śnieżka?
Ach, już nie mieszka, już nie mieszka, witaj smutku!67 […]68
Utwór opowiada losy Śnieżki. Przypomina, że w domu w lesie miesz-kała królewna i siedmiu krasnoludków. Dziewczynka przygotowywała im każdego ranka śniadanie, potem krasnoludki wychodziły do pracy i naka-zały królewnie zamknąć się w domu i nikomu nie otwierać. Śnieżka jednak okazała się nieposłuszna, wpuszczając złą czarownicę (ciekawa dorosłego życia), która doprowadziła do jej śmierci. Hipertekstowy charakter wier-67 Odwołanie do tytułu kultowej powieści Françoise Sagan Witaj smutku, wyd. 4,
Katowice 2003.
68 W. Chotomska, Czy tutaj mieszka królewna Śnieżka, [w:] W. Chotomska,
sza podkreśla sama autorka stwierdzeniem: „Dalszy ciąg już każdy zna”. Jej wiersz jest bowiem poetyckim streszczeniem baśni Grimmów. Wystę-pują w nim zarówno nawiązania do podstawowych funkcji baśniowymi formułami językowymi69, jak i język poetycki. Tekst podkreśla rangę po-słuszeństwa, którą uzasadnia fabuła bajki. „A wszystko przez to, a wszyst-ko przez to, / że nie słuchała, nie słuchała krasnoludków”. Ostatnia strofa hipertekstu jest bajkową przestrogą: „Bo chociaż małe, bo chociaż tycie, / lecz rozum w głowie mają wcale nie malutki / I znają życie, i znają życie, / więc postępujcie jak wam radzą krasnoludki!”.
Do tego tematu Chotomska użyła zręcznego języka, stosując bogate i trafne instrumentarium środków poetyckich. Zwracają uwagę powtórze-nia. W co drugiej zwrotce powraca tytułowe pytanie: „Czy tutaj mieszka królewna Śnieżka?”70, budząc wątpliwość. W całym utworze pobrzmiewa śpiew krasnoludków: „i o siódmej rano co dzień słychać było śpiew / śpiew, śpiew, śpiew: / Czy tutaj mieszka królewna Śnieżka?/ Bo jeśli mieszka, jeśli mieszka, to niech wstanie/ Słoneczko chodzi po leśnych ścieżkach/ i krasnoludki już czekają na śniadanie”. Krasnoludki powtarzają chórem, a ich głos roznosi echo w lesie, jak zaklęcie magiczną liczbą siedem: „a po przyjściu w siódmy las / siedem razy powtarzały w kółko raz po raz, / po raz, po raz, po raz”. Utwór przybiera charakter piosenki, zawiera bowiem refren, jest też melodyjny i rytmiczny, również dzięki rymom, np. „stał” – „miał”, „wstanie” – „śniadanie”, „malutki” – „krasnoludki”. Hipertekst należy zatem uznać za niezwykle piękny komentarz literacki, pogłębiający lekturę baśni jako hipotekstu.
Odwołanie do bajkowej formuły początku w wierszu Samozwaniec jest już bardzo odległe, bo i sam tytuł Królewna Śmieszka jest zrymowaniem 69 Można nawet uznać, że pojawiają się nawiązania do głównych Proppowskich funkcji morfologii bajki, np. zakaz stanowi cała czwarta zwrotka: „Czy tutaj mieszka królewna Śnieżka?/ Bo jeśli mieszka niech się w domku zamknie teraz / na siedem klamek i siódmy zamek / i niech nikomu absolutnie nie otwiera!”;
naruszenie zakazu zaś to zwrotka piąta: „czarownica przyszła zła, / zapukała
ciach, ciach, ciach, / a tu Śnieżka już w otwartych drzwiach! / drzwiach! drzwiach! Ach!”. Karę artykułuje kolejna, szósta zwrotka: „Czy tutaj mieszka królewna Śnieżka? / Ach, już nie mieszka, już nie mieszka, witaj smutku!”.
70 Jest to parafraza słów znanej piosenki Czy tutaj mieszka panna Agnieszka – tanga z filmu Trójka na hulajnodze z 1937 roku Henryka Warsa i Emanuela Schlechtera.
imienia baśniowej bohaterki lub/i dziecięcym przejęzyczeniem. Jej losy, zgodnie z brzmieniem jej imienia, są odmienne od bohaterki hipotekstu:
W maleńkim domku mieszka Królewna Śmieszka.
Czy ściemnia się, czy dnieje, Królewna wciąż się śmieje I słychać „hi-hi! cha-cha!” […]
„Oj, śmiać się, śmiać się muszę!” Ze śmiechu aż się dusi,
Ale się wyśmiać musi. Lecz w którejś życia wiośnie Skończy królewna żałośnie, […]71
Już zdrobnienia świadczą, że królewna Śmieszka jest małą, wesołą dziewczynką – jeszcze nie nastolatką: „Królewna nóżkami macha / I trzy-ma się za brzuszek”. Jednak według baśniowej konwencji „w którejś życia wiośnie / skończy królewna żałośnie”, lecz nie z powodu złych czarów, tylko „rzecz to całkiem pewna: / pęknie ze śmiechu królewna”. Puenta hipertekstu obrazuje baśń Grimmów jako hipotekstu.
Do formuły początku znanej bajki, która ma kilka wariantów: „Opo-wiem ci bajkę, / jak kot palił fajkę, / a kocica papierosa / osmaliła sobie nosa”72, odwołuje się natomiast Mieczysława Buczkówna w wierszu Bajka zgadywanka:
– Opowiedz mi bajkę Jak kot palił fajkę. Tej nie znam, Opowiem drugą, Niedługą.
Będzie za to nowa.
71 M. Samozwaniec, Królewna Śnieżka, [w:] Antologia poezji dziecięcej…, s. 220.
72 Wariant o psie jest chyba mniej znany: „Powiem ci bajkę: / pies kurzył fajkę / na długim cybuchu / i sparzył się w ucho / A druga iskierka / pieska w nos upiekła, / a bajeczka dyr, dyr, dyr, / do lasu uciekła”. Zob. „Pojedziemy
w cud-ny kraj…” Wiersze dla dzieci, wstęp i wybór J. Ługowska i R. Waksmund,
Znam małego kotka, […]
Za gęsty jałowiec. Kogo spotkał? Powiedz. – Spotkał myszołowa!73
Bajka o kocie, który palił fajkę należy do folkloru dziecięcego – zabaw znanymi formułami. Autorka swobodnie rozwijając znaną formułę w bar-dzo prostą bajkę-zgadywankę, sugeruje, że będzie: „druga”, „niedługa”, „nowa”. Genologiczną powinowatość z hipotekstem sygnalizują też wy-dłużenia lub natężenia głosu – fraz wypowiedzi, np. „Który w lesie spotkał / Mysz…/ I… nagle się schował”. Buczkówna hipertekstem, jako zagadką o znanym bohaterze, zaciekawia i odnawia świat przedstawiony.
Z kolei Zofia Beszczyńska w swojej zapytance–zgadywance Bajka, nie tylko formułą bajkową pierwszego wersu nawiązuje do znanej wyliczan-ki: „Na wysokiej górze / rosło drzewo duże / Nazywało się / Aplipaplibli- teblau…”74, ale też postacią czarownicy:
na wysokiej górze leży jajko duże
w jajku mieszka czarownica co urwała się z księżyca kiedy się wykluje wszystkich zaczaruje lub może nie a kto wie?75
Ten hipertekst wreszcie odkrywa zagadkę, skąd wzięła się czarownica – otóż „urwała się z księżyca” (z choinki), czyli nie wiadomo skąd – fraze-ologizm sygnalizuje dziwne, niejasne pochodzenie, i bajkowo nią straszy, że: „kiedy się wykluje / wszystkich zaczaruje”. W tym momencie fabuły pojawia się spójnik „lub może nie” zasiewający wątpliwość: „a kto wie?” – tego oczywiście nikt nie wie. Natomiast dialog z poniższą wyliczanką–
73 M. Buczkówna, Bajka zgadywanka, [w:] Poezja dla dzieci. Antologia form
i te-matów…, s. 205.
74 D. Simonides, Ele mele hulki…, s. 103–104.
chowanką wydaje się tu mniej prawdopodobny, choć pierwszy wers hiper-tekstu jest jej hipercytatem:
Na wysokiej górze rosło drzewo duże nazywało się: apili papli blite blau Kto tego słowa nie wymówi, ten nie będzie z nami grał.
Analizowane powyżej hiperteksty mają zatem jednorodną budowę. Są tekstami z wyraźną formułą początku i końca. Zabawowo, wyliczenio-wo-repetycyjnie rozwijają znane dziecięce, zacytowane incipitnie magicz-ne zaklęcia, odnawiając, ale i uatrakcyjniając ich dawmagicz-ne folklorystyczmagicz-ne, skostniałe już niekiedy znaczenia.
Większość z analizowanych tu hipertekstów jako dzieł otwartych76 ma korzenie wśród oralnych tekstów folkloru dziecięcego. Autorzy formalnie i tematycznie nawiązują do pierwowzorów, jako tekstów znanych i lubia-nych przez małych odbiorców, dokonują jednak autorskich, dowcipi lubia-nych daleko idących przekształceń. Rozwijając wyliczeniowo znane wątki i mo-tywy, często pomnażają w hipertekstach świat przedstawiony, analizując i przybliżając go współczesnemu małoletniemu odbiorcy.