Rozdział 18. Ewolucja Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej
18.1. Formy i problemy współpracy regionalnej – neoregionalizm
Kraje Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej łączy nie tylko położenie geo-grafi czne pomiędzy Łabą a Bugiem oraz Morzem Bałtyckim i Adriatykiem. Jeden region czyni z nich również wspólna historia, tradycje społeczno-gospodarcze, system polityczny, bliskość kulturowa, językowa i religia. O bliskości i sposobie po-strzegania regionu zadecydował okres zimnej wojny, kiedy to obszar tych państw znalazł się pod kontrolą ZSRR i funkcjonował w ramach bloku wschodniego.
Po zakończeniu zimnej wojny kraje regionu znalazły się w zupełnie nowym położeniu geopolitycznym. Zostało ono ukształtowane przez [zob. Cziomer 2004: 282]:
• Jesień ludów, która doprowadziła do upadku realnego socjalizmu i w części z tych krajów zapoczątkowała transformację ustrojową i gospodarczą, której celem było wprowadzenie pluralizmu politycznego i gospodarki rynkowej, • pokojowe zjednoczenie Niemiec w 1990 r., rozpad ZSRR i rozwiązanie RWPG
i UW – jako wydarzenia tworzące w regionie poczucie defi cytu bezpieczeń-stwa,
• ujawnienie się napięć i konfl iktów etnicznych tłumionych w czasie zimnej woj-ny, a eksplodujących po jej zakończeniu, szczególnie na obszarze byłej Jugosła-wii, co przekonało polityków zachodnich do konieczności podjęcia działań na rzecz ustabilizowania regionu przez włączenie zainteresowanych państw do struktur euroatlantyckich.
Jeszcze nim mogło dojść do integracji euroatlantyckiej kraje EŚiP-W rozpoczę-ły działania na rzecz współpracy regionalnej. Tworzone organizacje miarozpoczę-ły służyć poszerzeniu obszaru stabilności na skalę regionalną i subregionalną do czasu, aż zostanie ona rozszerzona do wymiaru europejskiego przez otwarcie na organi-zacje zachodnie. Kolejnymi powodami ich powstawania były problemy z trans-formacją i poszukiwanie nowej roli w stosunkach międzynarodowych, odżywa-nie tradycji historycznych, zerwaodżywa-nie dotychczasowych powiązań oraz koncepcje i postulaty zachodnich polityków i przywódców państw regionu. W ten sposób doszło do ukształtowania się tzw. nowego regionalizmu, umożliwiającego rozwi-janie współpracy, przede wszystkim w ramach Grupy Wyszehradzkiej, Inicjatywy Środkowoeuropejskiej i innych organizacji o charakterze regionalnym. Obecnie bowiem większość państw nie jest w stanie rozwijać się pod względem ekono-micznym samodzielnie. Niezbędna do realizacji własnych interesów jest rów-nież wspólnota polityczna. Odpowiednie warunki do zaspokajania własnych po-trzeb i interesów tworzy współpraca państw oparta na uznawanej świadomości i wspólnocie regionalnej. Kraje regionu EŚiP-W stosunkowo szybko przystąpiły do tworzenia odpowiednich struktur służących współpracy.
Grupa Wyszehradzka, zrzeszająca Czechosłowację, Polskę i Węgry (ze
wzglę-du na liczbę uczestniczących państw zwana również Trójkątem Wyszehradzkim), była pierwszym forum współpracy między tymi krajami, którego tworzenie roz-poczęło się już w 1990 r. [zobacz szersze informacje i dokumenty: h p://www. visegradgroup.eu]. Na kwietniowym spotkaniu w Bratysławie przywódcy trzech państw nie doszli jeszcze do porozumienia w sprawie utworzenia organizacji. Do-piero na drugim spotkaniu prezydentów w Wyszehradzie (Węgry 12–15 II 1991 r.) podpisano wspólną deklarację, w której popierano: rozwiązanie RWPG i UW, dą-żenie do uzgadniania polityki zagranicznej i wzajemnych konsultacji w ramach 13 zespołów i komisji problemowych. Uznaje się ją za początek współpracy w ra-mach Trójkąta Wyszehradzkiego. Na kolejnym szczycie w Krakowie (5–6 X 1991 r.) przywódcy trzech państw, w Deklaracji Krakowskiej, ogłosili: dążenie do współ-kształtowania nowego porządku w Europie, przyspieszenia integracji ze Wspólno-tą Europejską i wypracowanie konkretnych form współpracy regionalnej. W liście do NATO ministrowie spraw zagranicznych zwracali uwagę na potrzebę
bezpo-średniej współpracy z Sojuszem i równe szanse bezpieczeństwa dla wszystkich państw europejskich. Na szczycie w Pradze (6 V 1992 r.) koncentrowano się na środkach potrzebnych do dalszego rozwoju kontaktów z organizacjami Europy Zachodniej. W tym też roku odbywały się spotkania z przedstawicielami wspól-not na temat kryteriów członkostwa i poszerzania wzajemnej współpracy. Było to głównym celem Grupy Wyszehradzkiej, w której od 1 stycznia 1993 r. znajdowały się już oddzielnie Czechy i Słowacja. Jednak przywódcy czescy i węgierscy pod-kreślali, że jest to tylko forum konsultacji, a nie nowa organizacja. Obawiali się bowiem dominacji Polski w ramach Grupy i mieli nadzieję, że bez niej uda im się szybciej dołączyć do UE i NATO. Jednak rozszerzenie tych organizacji bez udziału Polski nie było możliwe.
Wybory parlamentarne w 1998 r. na Węgrzech, w Czechach i na Słowacji sprzyjały podjęciu kolejnej próby bliższej współpracy. Z inicjatywy premiera Sło-wacji zorganizowano szczyt państw Grupy Wyszehradzkiej w Bratysławie, pierw-szy od 8 lat. W przyjętym dokumencie Treść współpracy Wyszehradzkiej prze-niesiono jej ciężar na zagadnienia społeczne i współpracę przygraniczną. Doszło do zintensyfi kowania współpracy, o czym świadczyły również kolejne spotkania, np. w XII 1999 r. w Gerlachowie na Słowacji, gdzie państwa Grupy poparły jej aspiracje na rzecz przystąpienia do NATO i UE, w Pszczynie w Polsce w 2000 r. i Častolovicach w Czechach w 2002 r. Omawiano współdziałanie państw na rzecz integracji z UE, pomoc Słowacji w przystąpieniu do NATO oraz kształt przyszłej współpracy w łonie UE. Jednak nie udało się wypracować wspólnego stanowiska w sprawie projektu traktatu konstytucyjnego, co dobitnie udowodniło, że współ-praca polityczna państw Grupy Wyszehradzkiej nie powiodła się. Utrudniały ją również relacje pomiędzy poszczególnymi państwami, np. konfl ikt między Wę-grami a Czechami i Słowacją, spowodowany żądaniem strony węgierskiej, by oba kraje uchyliły dekrety, na mocy których po II wojnie światowej wysiedlono z te-rytorium Czechosłowacji Niemców i część Węgrów. Już po przystąpieniu do UE państwa Grupy Wyszehradzkiej przyjęły, na spotkaniu premierów w Kromieryżu w Czechach, deklarację, w której zapowiadały działania na rzecz promocji regio-nu, jako obszaru stabilizacji i demokracji, wsparcie dla państw kandydujących do UE oraz konieczność dostosowania się do wymogów związanych z przyjęciem umowy z Schengen. Nie udało im się jednak wypracować wspólnego stanowiska w sprawie najważniejszych problemów związanych z członkostwem, np. budże-tem na lata 2007–2013. Mimo to podtrzymywano cel, jakim jest wypracowywa-nie wspólnych stanowisk dotyczących polityki europejskiej i jednolite stanowisko w Unii. Ponadto państwa zajmują się problematyką regionu i konsultacji politycz-nych dotyczących sytuacji w Europie Środkowo-Wschodniej i Południowej. Zna-czącą rolę w aktywizowaniu współpracy odgrywa Polska. Świadczy o tym cho-ciażby jej roczne przewodnictwo, od lipca 2012 do czerwca 2013 r. Opublikowany raport, zawierający jego efekty, wskazuje m.in. na [Raport Polskiego przewodnic-twa w Grupie Wyszehradzkiej 2013]:
– osiągnięcie kompromisu w sprawie budżetu Unii Europejskiej,
– działania na rzecz budowy regionalnego rynku gazu obejmującego kraje Grupy,
– poszerzenie formatu współpracy tzw. V4+ oznaczającego konsultacje państw Grupy z państwami do niej nienależącymi, o czym świadczy udział w jej szczy-cie, np. Prezydenta Francji i Kanclerza Niemiec,
– rozpoczęcie działalności przez grupę ekspertów ds. rządów prawa i praw pod-stawowych, mających na celu pomoc państwom Bałkanów Zachodnich.
Warto podać, że z okazji 20-lecia powstania Grupy, w 2011 roku w Bratysła-wie przyjęto wspólną deklarację państw członkowskich. Nakreślono w niej krótko istotę współpracy nawiązując do historii, ale także nakreślono cele dalszej działal-ności. W znacznej mierze są one związane z tym, co w swej działalności podkre-śliła Polska. Podajmy je jednak dla porządku w kolejności przyjętej przez autorów, co akcentuje priorytety [za: The Bra slava Declara on of the Prime Ministers of the Czech Republic, the Republic of Hungary, the Republic of Poland and the Slovak Republic on the occasion of the 20th anniversary of the Visegrad Group: www. visegradgroup.eu]:
– wspólne działania na rzecz korzystnego budżetu Unii Europejskie na kolejny okres, z naciskiem na promowanie polityki spójności, ograniczanie różnic roz-wojowych, umacnianie pozycji międzynarodowej Unii i przezwyciężenie kry-zysu fi nansowego;
– promowanie rozwoju wewnętrznego rynku energetycznego na rzecz wzmoc-nienia bezpieczeństwa energetycznego Unii, w szczególności poprzez inwesty-cje infrastrukturalne takie, jak np. połączenia gazociągów interkonektorami; – wspierania szybkiego rozwoju infrastruktury transportowej krajów V4; – pełne korzystanie ze swobód wspólnego rynku europejskiego, w
szczególno-ści dostępu do rynków pracy;
– aktywniejszy udział w tworzeniu zewnętrznej polityki Unii Europejskiej; – wspieranie państw Partnerstwa Wschodniego i Bałkanów na ich drodze do
integracji z Unią Europejską i do członkostwa w NATO;
– promowanie współpracy transatlantyckiej i bliskiej kooperacji między Unią Europejską a NATO. Ponadto udział w zwalczaniu współczesnych zagrożeń bezpieczeństwa międzynarodowego, takich jak terroryzm, handel ludźmi czy przemyt narkotyków.
Warte podkreślenia jest także zajmowane stanowisko w sprawie Partnerstwa Wschodniego i współpracy Polski i Czech w Unii Europejskiej, przy okazji sprawo-wania prezydencji przez oba kraje. Za istotne uznano także stanowisko w sprawie Wspólnej Polityki Rolnej i odnawialnych źródeł energii, przyjęte w 2011 roku, tak-że przez Bułgarię, Rumunię i Słowenię.
W 2013 roku, po Polsce, przewodniczenie pracom przejęły Węgry. Zapowie-dziano kontynuowanie przyjętych projektów i inicjatyw.
Szczególnie widoczna współpraca skoncentrowała się na zagadnieniach spo-łecznych. We wrześniu 2000 r. utworzono na jej potrzeby Międzynarodowy Fun-dusz Wyszehradzki, który jest formalną strukturą Grupy posiadającą osobowość prawną. Jest to jedyna zinstytucjonalizowana forma współpracy. Jego celem jest rozwój m.in. współpracy kulturalnej, edukacji, wymiana młodzieży, pracowników
naukowych i współpracy transgranicznej. Projekty są fi nansowane z budżetu Fun-duszu, pochodzącego ze składek członkowskich i w roku 2001 wynosił 1 mln euro, a w roku 2006 już 3 340 000 euro [zob. Międzynarodowy Fundusz Wyszehradzki: www.visegradfund.org].
Kraje Grupy podjęły również współpracę gospodarczą zmierzającą do libe-ralizacji handlu. Już 21 XII 1992 r. w Krakowie podpisano Porozumienie Środko-woeuropejskie o Wolnym Handlu (CEFTA), którego celem było stworzenie strefy wolnego handlu w ciągu 5–8 lat. Porozumienie weszło w życie 1 marca 1993 r. Deklarację praską o trzystopniowej redukcji stawek celnych do 2001 r. na towary przemysłowe i surowce oraz półfabrykaty przyjęto 4 lutego 1994 r. Nie udało się jednak znaleźć porozumienia w sprawie rolnictwa i towarów wrażliwych, np. stali, co w znaczny sposób utrudniało współpracę, tym bardziej, że kraje członkowskie koncentrowały się na działaniach zbliżających je do przystąpienia do UE. Kolejne państwa regionu dołączyły do współpracy w ramach CEFTA w 1996 r. Słowenia, w 1997 r. Rumunia, w 1998 r. Bułgaria, w 2002 r. Chorwacja i w 2006 r. Macedonia. Po przystąpieniu większości państw CEFTY do UE umowa ta straciła na znaczeniu i w ramach niej pozostały jedynie Bułgaria, Rumunia, Chorwacja i Macedonia, co po kolejnym rozszerzeniu Unii ponownie się zmieniło, bowiem z porozumienia wystąpiły nowe państwa członkowskie. W 2013 roku w organizacji pozostaje Al-bania, Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra, Kosowo, Macedonia, Mołdawia i Ser-bia. W związku z tym można stwierdzić, że CEFTA odgrywa rolę przygotowawczą dla państw członkowskich do ewentualnego przyszłego członkostwa w Unii Euro-pejskiej, rzecz jasna bez gwarancji, że do takiego członkostwa dojdzie.
Początki Inicjatywy Środkowoeuropejskiej (CEI) sięgają współpracy przygra-nicznej, podjętej w latach 70. XX wieku przez Austrię, Węgry, Jugosławię i Włochy. Jednak dopiero w efekcie zmian okresu Jesieni Ludów na spotkaniu przywódców państw w Budapeszcie (10−11 XI 1989 r.) podjęto decyzję o formalizacji współ-pracy i powołania ugrupowania o charakterze czworokąta („Quadragonale”), którego celem będzie wszechstronna współpraca na rzecz ułatwienia zbliżania się krajów posocjalistycznych do świata zachodniego (pomoc w przystąpieniu do organizacji integracyjnych i wsparcie dla przemian demokratycznych i rozwoju gospodarki rynkowej). W 1990 r. do grupy dołącza Czechosłowacja, a w 1991 r. Polska, tworząc tym samym Heksagonale.
W lipcu 1992 r. po włączeniu kolejnych państw, wynikającym z rozpadu Jugo-sławii, grupa przybiera nazwę Inicjatywy Środkowoeuropejskiej. Zakres jej współ-pracy określono na szczycie w Warszawie. Przyjęte 7 października 1995 r. „Wy-tyczne działania i zasady proceduralne” stwierdzały, że na wzór UE spotkania na szczycie odbywać się będą jesienią każdego roku (najważniejszy organ CEI). Wio-sną odbywać się miały spotkania ministrów spraw zagranicznych. Przewodnictwo w CEI co rok sprawować miało inne państwo, zgodnie z porządkiem alfabetycz-nym. Rozwiązywaniu konkretnych problemów służyć mają spotkania ciał koor-dynacyjnych i licznych grup roboczych, regularne spotkania parlamentarzystów i powołany w Trieście Ośrodek ds. Informacji i Dokumentacji, jako zalążek obecnie koordynującego działalność CEI Sekretariatu Wykonawczego [zob. szerzej o
struk-turze, w trzech fi larach CEI: www.cei.int]. Współpraca miała obejmować cele po-lityczne, gospodarcze i społeczne. Za szczególnie ważne, w toku działalności CEI, uznano intensyfi kację kontaktów między uczestnikami, przygotowanie ich inte-gracji z UE i pomoc w transformacji, szczególnie na płaszczyźnie gospodarczej, socjalnej i prawnej.
Przyjęty na szczycie w Warszawie (21 XI 2003) Plan działań na lata 2004–2006 zakładał realizowanie projektów w zakresie dwóch głównych dziedzin współpracy (1) ekonomicznej i (2) społecznej (ludzkiej). W ich ramach fi nansowanie przed-sięwzięć z zakresu: (1) rolnictwa, energetyki, ochrony środowiska, rozwoju ma-łych i średnich fi rm, turystyki, transportu, instytucji fi nansowych oraz (2) rozwoju kultury, edukacji, szkoleń, nauki i technologii oraz aktywizacji młodzieży. Przewi-dywano również działania w zakresie rozwoju współpracy instytucjonalnej, np. w walce z przestępczością zorganizowaną oraz kooperację przygraniczną. Ostatni dostępny plan został zatwierdzony na szczycie w Bukareszcie w listopadzie 2009 roku i obejmował lata 2010–2012. Podobnie akcentował współpracę w zakresie ekonomicznym i ludzkim.
Jednak ze względu na brak ciał wykonawczych i niewielkie środki fi nanso-we przekazywane przez państwa członkowskie (dla przykładu fundusz wymiany know-how wynosi nieco ponad 2 mln euro, z czego 50 tysięcy euro przekazu-je Polska), CEI pozostaprzekazu-je forum wzaprzekazu-jemnych konsultacji 18 należących do niej państw (Albania, Austria, Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Republika Czeska, Czarnogóra, Macedonia, Mołdawia, Polska, Rumunia, Serbia, Słowacja, Słowenia, Ukraina, Włochy i Węgry), które na najwyższym szczeblu odbywają spotkania szefów rządów oraz ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich (ostatnie w 2013 roku na Węgrzech, które sprawują w tym roku prezydencję w CEI). Wartością CEI jest to, że łączy państwa z różnych regionów Europy, a wobec tego prowadzi do zbliżenia państw bałtyckich, leżących nad Mo-rzem Czarnym, Adriatykiem i nad Dunajem. Dzieje się to pod hasłem regionalnej współpracy w celu integracji europejskiej, a zatem nacisk na użyteczność tej orga-nizacji do zbliżania państw o aspiracjach członkowskich do Unii Europejskiej. Jest to wcielane w życie także poprzez stworzone do tego celu instrumenty i fundusze, wśród których znajdują się poświęcone współpracy w skali niewielkich projek-tów międzynarodowych, takich jak seminaria, warsztaty itp., współpracy nauko-wej (przede wszystkim granty dla młodych naukowców z krajów nie należących do Unii), wymiany know-how (pomiędzy krajami UE a tymi w CEI, które do niej nie należą), współpracy uczelni wyższych (w szczególności promując mobilność studentów i kadry akademickiej) czy projekty zarządzane przez biuro CEI w Eu-ropejskim Banku Odbudowy i Rozwoju. CEI współpracuje także z licznymi organi-zacjami międzynarodowymi. Współcześnie w obszarze przedmiotowym główny akcent położony jest na współpracę w zakresie ochrony środowiska (w szczegól-ności w walce ze zmianami klimatycznymi), zrównoważonego rozwoju i kwes i energetycznych (mniejsza emisyjność, większe wykorzystanie źródeł odnawial-nych itp.).